ŚREDNIOWIECZE: Dochodzenie prawa w drodze sądowej ograniczyło samopomoc. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE - najdawniejsze postępowanie z urzędu, panujący nie był związany praktyką postępowania sądowego i wydawał czasem wyrok od razu po otrzymaniu wiadomości o przestępstwie lub po wstępnym dochodzeniu i nakazywał jego wykonanie bez umożliwienia oskarżonemu wytłumaczenia się. PROCES SKARGOWY/AKUZACYJNY - wszczęty jedynie na podstawie skarg, w formie sporu przed sądem (postępowanie kontradyktoryjne); ustny i jawny; formalizm np. przysięga i rota. DYSPOZYTYWNOŚĆ - cecha procesu średniowiecznego; strony mogły umówić się co do zmiany reguł procesowych i wiązało to sędziego (sankcjonowane przez prawo stanowione lub stawały się normą prawa zwyczajowego).
Władza państwowa nie wykształciła jeszcze własnych organów ścigania a aby wszcząć proces w sprawie karnej trzeba było ująć przestępcę - INSTYTUCJA ŚLADU - obowiązek ludności opola i jego wsi ścigania przestępcy do granic sąsiedniego opola, zwolnione z tego były wsie immunizowane (zanikł na początku XIV w. po upowszechnieniu się immunitetów).
Wskutek umocnienia się aparatu państwowego w sprawach karnych (zwłaszcza w postępowaniu oprawców, którzy ścigali, oskarżali i sądzili w zakresie przestępstw zawodowych: rozboju i kradzieży) pojawiły się elementy PROCESU INKWIZYCYJNEGO - opór szlachty.
Środki zapobiegawcze: UWIĘZIENIE (ARESZT) - środek uniemożliwiający ukrycie się podejrzanego, a nie kara; RĘKOJMIA - zobowiązanie występującej jako rękojmia osoby/osób (również szlachty osiadłej), że obwiniony stawi się na sąd lub skazany zadośćuczyni wyrokowi;
Zawieszanie lub uchylenie ścigania i karania: AZYL - podejrzanego nie było można osądzić a wyroku wykonać jeżeli schronił się w miejscu, które dawało azyl (dwór monarszy, kościół katedralny). uchronienie obwinionego przed zemstą samopomocy lub przez wykonaniem arbitralnym wyroku na czas potrzebny dla wyjednania możliwości oczyszczenia się z zarzutów lub uzyskania przebaczenia (+azyl wojewodziński zanikł w XV w. gdy przywileje ziemskie (1422) zabezpieczyły szlachtę); - GLEJTY (LISTY ŻELAZNE) - zapewniały określonym osobom nietykalność osobistą; LISTY INHIBICYJNE - zakazywały pozywanie danej osoby przed oznaczony sąd lub wstrzymywały rozpatrzenie sprawy na dany okres (przywilejach nieszawskich król przyrzekł, że nie będzie ich wydawał); AMNESTIA, PRAWO ŁASKI - przysługiwały władcy; PRZEDAWNIENIE - rozbudowane w statutach kazimierzowskich
ZDOLNOŚĆ SĄDOWA - prawo bycia stroną w procesie; ZDOLNOŚĆ PROCESOWA - prawo do działania w procesie osobiście a nie przez zastępców; ograniczenie wiązało się z przynależnością stanową: chłopi - zdolność procesowa tylko wobec właściwego dla nich sądu dominialnego (W innych chłop jako powód w asyście pana), kobiety niezamężne i mężatki w asyście opiekuna lub męża, wdowy mogły same, procesy wobec nieletnich były zawieszane do czasu uzyskania przez nich pełnoletności ale nieletni mogli występować jako powodowie
Obowiązek osobistego uczestnictwa w procesie, ale istniały wyjątki w postaci ZASTĘPSTWA PROCESOWEGO: najwcześniej zastępstwo ustawowe; umowne zastępstwo procesowe - (od XIII w.) ustanawiane pisemnie przed sądem (PROKURATORZY); Z powodu formalizmu procesów obok strony występował często rzecznik (przekształcił się w zastępcę procesowego); zastępstwo generalne lub zastępstwo szczegółowe;
Właściwość sądu: Sądem właściwym był sąd pozwanego-wyjątki: spod sądownictwa miejskiego i wiejskiego wyłączono sprawy podpalenia i zgwałcenia (statuty kazimierzowskie) miało to uniemożliwić winnym chłopom i mieszczanom uchylenie się od rozprawy; XV w. (na żądanie szlachty) w razie zranienia/zabójstwa szlachcica przez mieszczanina obwiniony odpowiadał przed sądem królewskim (ale przy udziale asesorów - mieszczan i wg prawa danego miasta).
Skarga i pozew: Proces skargowy rozpoczynał się skargą powoda (żałobą) wniesioną przed sędziego. Jeżeli obżałowany był w sądzie to sędzia mógł od razu wszcząć sprawę, jeżeli go nie było to sędzia nakazywał pozwanie go. POZEW - formalne wezwanie strony na rozprawę; początkowo ustnie komornik (pozew uprzywilejowany dot. osób z prawem nieodpowiednim - komornik miał pierścień lub pieczęć władcy). TERMIN (ROK) - zawsze wyznaczony w pozwie; wtedy pozwany ma się stawić w sądzie. Szczegółowo ustalano liczbę terminów dla każdego sądu oraz możliwość odroczenia sprawy (DYLACJI - przesunięcie na następny termin).
Rozprawa: Powód przedstawiał żądanie skargi (wg pozwu), a pozwany na rozkaz sędziego wyjaśniał swoje stanowisko (odpór). Jeżeli pozwany uznał żądanie pozwu to sąd wydawał wyrok zgodny z tym żądaniem bez badania sprawy. W przeciwnym wypadku, przez odpowiedź pozwanego następowało wdanie się w spór (litis contestatio). Jeżeli pozwany nie zasłonił się ekscepcją, to sąd ustalał następny termin na przedstawienie dowodów. EKSCEPCJE którymi mógł zasłonić się pozwany (wg statutów Kazimierza Wielkiego): ekscepcje peremptoryjne - powodowały oddalenie pozwu (m.in. przedawnienia, fatalia iuris [jeżeli powód nie popierał pozwu przez rok i 6 tygodni to oznaczało, że nie przywiązywał do niego wagi i pozew oddalano]); ekscepcje dylatoryjne - powodowały odroczenie sprawy (np. bo niewłaściwy sąd ze względu na stan pozwanego; wystąpienie bez asysty pana/męża/opiekuna).
Środki dowodowe: PRZYSIĘGA - stanowiła dowód samodzielny bo w jej rocie krótkie oświadczenie dot. danej sprawy: przysięga oczyszczająca: oczyszczał się nią obwiniony, przysięga oskarżająca, rota przysięgi: ustalana dla każdej sprawy; WSPÓŁPRZYSIĘŻNICY, ORDALIA - sądy boże, WSTECZ-w tej sprawie zapadł już wyrok lub została dokonana jakaś czynność sądowa w innym sądzie - sędzia wysyłał urzędowego posłańca (komornika) do tamtego sądu po informacje, ŚWIADKOWIE
Środki odwoławcze od wyroku: REMISJA - sąd podejmował decyzję o przekazaniu sprawy sądowi wyższemu; NAGANA SĘDZIEGO- strona niezadowolona z wyroku pozywała sędziego o to, iż sądził niesprawiedliwie. Musiała to zrobić natychmiast po zapadnięciu wyroku, inaczej traciła to prawo. Sędzia naganiony musiał się wstrzymać od sądzenia w ogóle. Rozpoczynał się nowy proces, w którym bliższość dowodu przysługiwała sędziemu; nagany sędziów chciano ograniczyć, bo dezorganizowały działalność sądów wprowadzono przepis, że naganiający musiał złożyć zakład zwany KOCZEM (futra, pieniądze); w razie przegrania sprawy naganiający tracił go
Celem EGZEKUCJI OSOBISTEJ: wywarcie presji na stronę pokonaną w procesie i zmuszenie jej do wykonania wyroku. Przedmiotem egzekucji: osoba dłużnika. EGZEKUCJA MAJĄTKOWA: Początkowo skierowana przeciw ruchomościom, jak nie starczyło to egzekucja na dobrach nieruchomych, potem egzekucja przeciw osobie dłużnika.
Proces o zbiegłych poddanych- proces specjalny o zbiegłych chłopów poddanych i niewolnych
RZECZYPOSPOLITA SZLACHECKA: Dawny proces polski = różnorodność procedur proces ziemski, miejski i wiejski + procesy specjalne w sądownictwie szlacheckim. Osobny proces stosowany w sądach wojskowych, własne procedury miały też sądy wspólnot etniczno-wyznaniowych.
PROCES ZIEMSKI unormowany przez FORMULA PROCESSUS (1523) kodyfikacja prawa procesowego; skrócenie i odformalizowanie procesu + instytucja APELACJI, uproszczenie egzekucji wyroków i obciążenie nią dóbr nieruchomych. W PRAWIE MIEJSKIM od końca XV w. przejmowanie procesu inkwizycyjnego. Przyspieszyła to częściowa recepcja niemieckiej Constitutionis Criminalis Carolinae (1532) proces inkwizycyjny wiązał się z upowszechnieniem stosowania specyficznych środków dowodowych - zeznań wymuszonych na torturach w efekcie w prawie miejskim wykształcił się odrębny proces karny. W PRAWIE ZIEMSKIM odrębny proces karny nie wyodrębnił się, jednak pod wpływem prawa miejskiego uformowały się pewne jego odrębności. II poł. XVII i I poł. XVIII w. rozprzężenie organizacji sądowej odbiło się i na procedurze, która ponownie zaczęła ulegać skomplikowaniu a procesy trwały dziesiątki lat. Mała skuteczność wyroków i nakazów egzekucyjnych = upowszechnienie bezprawnych zajazdów (strona sama starała się wymierzyć sprawiedliwość).
Rozpowszechnienie zastępstwa procesowego w XV/XVI w. pojawienie się odpłatnego zawodowego zastępstwa procesowego (prokuratorzy), a ich stanowisko i obowiązki określane były przez ordynacje królewskie (byli zaprzysięgani, nie mogli pobierać nadmiernych honorariów): patron - samodzielny zastępca procesowy + dependent - pomocnik patrona = PALESTRA - ogół osób trudniących się zawodowo zastępstwem procesowym. (duże znaczenie w XVII, XVIII w.)
Pozew: pisemny - szlachta osiadła + patrycjat miejski, ustny - szlachta-gołota + w sądach miejskich i wiejskich (wyjątek - patrycjat). Warunkiem rozprawy sądowej było wciągnięcie pozwu do osobnej księgi sądowej - REGESTR / WOKANDA - sprawy w czasie sesji sądu wywoływano wg kolejności wpisu.
Środki dowodowe: SKRUTYNIUM - sprawy karne w sądach szlacheckich, śledztwo przeprowadzane przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego bądź INSTYGATORA (przedstawiał dowody winy i świadków oskarżenia), Świadkowie mieli obowiązek złożenia zaprzysiężonych pod karą zeznań na zadane im pytania; W sądach szlacheckich tortury; RUG - w procesie wiejskim i niektórych miastach prywatnych, XVI-XVIII w, na ogólnym zebraniu gromady, każdy kolejno zeznawał pod przysięgą wszystko, co wie o dokonanych we wsi przestępstwach.
Rozprawa: Od XVI w. rozprawa w sądach szlacheckich dzieliła się na 3 stadia: 1/ Rozstrzyganie dylacji i akcesorii (spraw ubocznych) zasada, że rozprawy merytorycznej nie powinno się przerywać. 2/ Rozpoznawanie sprawy głównej rozpoczynało przedstawienie sprawy przez powoda (propozycja / indukta) - powód podawał fakty oraz przepisy prawne, na których opierał roszczenie. 3/ Replika - wywód pozwanego. W tym momencie następowało ugruntowanie sporu i strona nie mogła się wycofać z procesu bez zgody strony przeciwnej
W sądach miejskich przebieg rozprawy był bardziej formalistyczny: GWAR - kiedy powód sformułował skargę główną, pozwany mógł wystąpić z żądaniem gwaru, na który zgodę dawał sędzia: powód nie mógł zmienić skargi ani przytaczać nowych dowodów;
W procesie skargowym dowodów dostarczały same strony a sąd ograniczał się do ich oceny. Podobnie w wypadku przestępstw kryminalnych aresztowanie podejrzanego następowało często przez powoda (+ koszty aresztu).
W związku z coraz silniejszym dążeniem do prawdy materialnej prawo ziemskie przyznało pierwszeństwo do dowodu stronie oferującej lepszy dowód.
POSTĘPOWANIE ZAOCZNE (PROCES NIESTANNY / KONTUMACYJNY) - (od XVI w.) za zawity uznawano II termin, a w razie niestawiennictwa pozwanego sąd wydawał wyrok zaoczny (kondemnatę). Za niestawiennictwo w sądzie, obok kar pieniężnych, zaczęto stosować banicję procesową - utrata zdolności sądowej
Środki prawne przeciw wyrokom: APELACJA - usankcjonowana w sądach szlacheckich przez Formula Processu (1523); MOCJA - Formula Processu wobec wprowadzenia apelacji zniosła naganę sędziego, ale przywrócono ją już w 1538 w trochę innym kształcie: nie była skierowana przeciw czci sędziego, nie powodowała zawieszenia go w funkcji - wstrzymywała tylko daną sprawę, w razie przegranej sędzia nie tracił urzędu, a tylko musiał zwrócić kocz i uiścić na rzecz naganiającego prywatną karę pieniężną; GRAVAMENT - specyficzny rodzaj mocji; miał zapobiegać nadużyciom sędziego odmawiającego przyjęcia apelacji lub mocji; pozwanie sędziego przed sąd wyższej instancji; nie wstrzymywało wykonani wydanego przezeń wyroku; WZNOWIENIE PROCESU - tylko w razie znalezienia nowych dokumentów oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego składu Trybunału Koronnego; MALE OBTENTUM - nadzwyczajny środek prawny przeciwko wyrokowi zaocznemu - wyroku niewłaściwie / podstępnie uzyskanego
Proces w sprawach karnych: Odrębny proces karny w sądownictwie miejskim był rezultatem recepcji zasad Constitutio Criminalis Carolinae, która wprowadzała POSTĘPOWANIE INKWIZYCYJNE: połączenie w ręku sędziego funkcji śledztwa i wyrokowania, zasada pisemności postępowania, prowadzone protokoły (nie przyjęła się tajność rozprawy + nie odmawiano obwinionemu prawa do obrony).
Postępowanie Inkwizycyjne: ETAP 1/ INKWIZYCJA GENERALNA - ustalanie faktu popełnienia przestępstwa, jego okoliczności i domniemanego sprawcy.; ETAP 2/ INKWIZYCJA SPECJALNA - celem uzyskanie przyznania się do winy
Ułaskawienie i łagodzenie kary: Prawo ziemskie zmierzało do ograniczenia PRAWA ŁASKI królewskiej w odniesieniu do szlachty: konstytucja 1538 - zakazała królowi ułaskawiać skazańców w sprawach zabójstwa między szlachtą prawo łaski w stosunku do szlachty przeszło na sejm; od końca XV w. król nie mógł wydawać glejtów osobom skazanym, a od 1543 poddanym, którzy chcieli wnieść skargę przeciwko swemu panu. Prawo magdeburskie w zasadzie nie znało ułaskawienia ani łagodzenia kary, ale w praktyce miejskiej i wiejskiej były one stosowane (np. wypraszanie od kary śmierci mężczyzny przez kobietę lub vice versa przez oświadczenie o chęci natychmiastowego ślubu)
W sądownictwie wiejskim łagodzeni kary stosowano często. INSTANCJĘ (wniosek o złagodzenie wyroku) mógł wnieść do sądu sam pan, miejscowy proboszcz lub inna osoba duchowna - na tej podstawie sąd zmieniał karę śmierci lub cielesną na pieniężną lub chłostę
Egzekucja wyroków sądów szlacheckich: Warunkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego był prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania i nieprzedawnienie wyroku (3 lata i 3 miesiące). Do końca średniowiecza dominowała egzekucja z ruchomości, którą Formula Processus zastąpiła egzekucją z nieruchomości w stos. do posesjonatów i egzekucją osobistą wobec szlachty-gołoty. EGZEKUCJA Z NIERUCHOMOŚCI miała 4 etapy:
I) Wysłanie woźnego i 2 świadków do dóbr egzekwowanych w celu dokonania WWIĄZANIA (intromisji) strony wygranej. Jeżeli posiadacz nie dopuścił do tego (odbicie wwiązania) woźny ze świadkami składali o tym relację (protest) w aktach sądu. Strona zainteresowana wzywała przeciwnika specjalnym pozwem przed sąd grodzki, który ustanawiał ZAKŁAD POTRÓJNY (sześciokrotna wartość pretensji) i pod jego groźbą zarządzał ponowną intromisję.
II) Ponowna próba wwiązania - jeżeli znowu została odbita to urząd starościński skazywał winnego na zapłatę zakładu potrójnego (pół dla zwycięskiej strony, pół staroście) i zarządzał RUMACJĘ - usunięcie siłą z nieruchomości oraz zagrażał banicją.
III) Próba dokonania rumacji bez użycia siły - jak nie to ogłoszenie banicji
IV) Dokonywanie rumacji przy użyciu siły ZAJAZDY