0. Filozofia w rozumieniu zachodnioeuropejskim jest wytworem kultury greckiej; przed filozofią wychowawczą rolę pełniła poezja (Homer, Hezjod); by lepiej rozumieć charakter filozofii greckiej, trzeba brać pod uwagę charakter religii i podział religii na i) publiczną oraz ii) misterujną: i) wszystko jest boskie, ponieważ wszystko jest dziełem bogów; człowiek w bogach widzi swą wyidealizowaną postać; kult bogów - kult samego siebie; ii) misteria orfickie: w człowieku obecny jest demon, który w skutek pierwotnej winy zamieszkał w ciele będącym dla niego więzieniem; dusza może odpokutować swe winy przechodząc kolejne wcielenia;
1. Jońska filozofia przyrody
1.1 kosmologia filozoficzna poprzedzona była kosmologiami mityczno-poetyckimi (Hezjod Teogonia: dzieło o narodzinach bóstw, które utożsamiane są z częściami wszechświata, zjawiskami przyrody - teogonia jest kosmogonią: narodziny bogów są jednocześnie narodzinami kosmosu); b) różnica między kosmologią filozoficzną i k. mityczną: filozofie można scharakteryzować następująco: (i) dąży do ukazania całej rzeczywistości w (ii) racjonalny sposób, (iii) jej cele są teoretyczne; kosmologii mitycznej brak drugiej cechy - racjonalności;
1.2 Tales z Miletu (I poł. VI w. p.n.e.): i) zainicjował filozofię physis - jako pierwszy głosił istnienie pierwszej zasady (przyczyny wszystkich rzeczy) - wody (woda jest początkiem i kresem wszystkiego), ii) twierdził, że świat jest pełen bogów (utożsamiał boga z wodą-zasadą), iii) dusza jest zasadą ruchu;
1.3 Anaksymander (VI w. p.n.e.); prawdopodobnie uczeń Talesa, autor O naturze (zachowanego we fragmencie), pierwszego spisango dzieła filozoficznego Greków (a co za tym idzie: Zachodu); na oznaczenie zasady wprowadził termin arche; zasadą jest apeiron, tj. bezkres, który obejmuje (otacza), kieruje i rządzi wszystkim; zasada ta jest boska, ponieważ jest nieśmiertelna i niezniszczalna („wiecznie i zawsze młoda”); z bezkresu rzeczy wyłaniają się na skutek wiecznego ruchu poprzez rozdzielanie przeciwieństw; powstawanie i rozpadanie łączone z winą i niesprawiedliwością; z nieskończonej zasady powstaje nieskończona liczba światów;
1.4 Anaksymenes (VI w. p.n.e.; uczeń Anaksymandra); zasadą jest powietrze, ponieważ: i) powietrze łatwiej poddaje się przemianom niż cokolwiek innego i z tej racji nadaje się na arche, zasadę, ii) z obserwacji żywych stworzeń widać, że żyją dopóki oddychają, iii) powietrze się porusza - lepiej niż bezkres nadaje się na zasadę obdarzoną wiecznym ruchem; rzeczy powstają dzięki zagęszczaniu i rozrzedzaniu; Anaksymenes stara się racjonalnie wytłumaczyć jakościowe zróżnicowanie rzeczy przy pomocy ilościowego zróżnicowania zasady
1.5 Heraklit z Efezu zw. „ciemnym” (VI-V w. p.n.e); podkreśla nieustanną ruchliwość i zmienność wszystkich rzeczy („nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”); nic nie jest, wszystko się staje - trwałe jest tylko stawanie się, rzeczy trwają, ponieważ się stają („wszystko płynie”); stawanie się jest ścieraniem się przeciwieństw („wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową”); z walki przeciwieństw wyłania się harmonia - zgodność przeciwieństw; paradygmatem ruchu i zmienności jest ogień - to on jest zasadą; niemal pewne, że Heraklit nazwał swą zasadę logosem, tj. regułą, prawem, które rządzi wszystkim i jest wspólne wszystkim rzeczom;
2. Pitagoreizm
2.1 Pitagorejczyków traktuje się jako grupę, ponieważ: a) nie można oddzielić myśli mistrza od myśli uczniów - Pitagoras nic nie napisał (niewiele o nim wiadomo, informacje na jego temat są późniejsze i często są owocem wyobraźni - Pitagorasa czczono jak bóstwo; b) celem szkoły - będącej bractwem czy też „zakonem” - było prowadzenie określonego typu życia, dla którego badania naukowe były środkiem, a nie celem - nauka jako środek do celu była dobrem wspólnym, z którego wszyscy czerpali; c) dzieła pitagorejczyków. zostały późno opublikowane: nie wiadomo, co w nich należy do wczesnego okresu, a co do późnego; e) myśl pitagorejska odznaczała się jednorodnością;
2.2 Nauka: zasadą jest liczba i jej elementy (p. jako pierwsi systematycznie uprawiali matematykę: zauważyli, że zjawiska można opisać przy pomocy liczb i stosunków między nimi); liczbę pojmowali jako realną; liczby dzielą się na dwa rodzaje: parzyste i nieparzyste (1 uczestniczy w naturze obydwu rodzajów - przez dodanie do nieparzystej 1 otrzymujemy parzystą i odwrotnie); do tego trzeba dodać koncepcję najwyższych zasad: coś nieograniczonego (bezkresnego, nieskończonego) vs granica-coś ograniczającego (wyznaczającego kres); liczby składają się z dwóch elementów: tego, co nieograniczone i tego, co ogranicza (granicy) - liczby parzyste są objawem tego, co nieokreślone, nieparzyste - tego, co określone; liczbę przedstawiono przy pomocy kamyków, lub jako zbiór punktów (widzianą ją jako figurę); punkty zajmowały miejsce w przestrzeni: 1- punkt, 2 - linia, 3 - płaszczyzna, 4 - bryła; świat jest harmonią, ładem, tj. kosmosem; świat przestał być areną działania mrocznych sił, stał się „porządkiem”, a jako uporządkowany stał się czytelny;
2.3 Wiara: p. wierzyli w metempsychozę: dusza ma naturę boską i wieczną, ciało jest śmiertelne i zniszczalne; połączenie duszy z ciałem jest karą za pierwotną winę; człowiek winien żyć nie dla ciała, lecz dla duszy: droga do oczyszczenia wiedzie przez naukę; p. propagowali nowy rodzaj życia, życia kontemplacyjne;
3. Ksenofanes i eleaci
3.1 Ksenofanes z Kolofonu (II. poł. VI w. p.n.e.); przeprowadził krytykę poetycko-mitologicznej koncepcji bogów Homera i Hezjoda, której zarzucał antropomorfizm: „gdyby woły, konie i lwy miały ręce i mogły nimi malować i tworzyć dzieła jak ludzie, to konie malowałyby obrazy bogów podobne do koni...”; bogowie nie mają ludzkiego wyglądu ani ludzkich obyczajów itd.; głosił, że bóg jest kosmosem, lecz jednocześnie przyjmoał istnienie wielu boskich bytów; za zasadę przyjmował ziemię (ziemię i wodę).
3.2 Parmenides z Elei (poł. VI w. p.n.e. - poł. V w. p.n.e., założyciel szkoły elejskiej (eleatów)); w jego dziele O naturze kosmologia przekształca się w ontologię; podstawowa teza: byt jest i nie może nie być, nie-byt nie jest i nie może być; byt jest jedyną rzeczą, którą można pomyśleć i wyrazić; myślenie, by być myśleniem musi być myśleniem o bycie (nie można pomyśleć nie-bytu): byt nie powstaje i nie ginie, nie ma przeszłości, ani przyszłości - jest wieczną teraźniejszością; byt jest niezmienny, nieruchomy, doskonały i kompletny, jednorodny, skończony i określony; posiada formę kulistą; P. odrzucił świadectwo zmysłów, które zdają się poświadczać stawanie się, ruch, powstawanie i ginięcie, a więc byt i nie-byt jednocześnie;
3.3 Zenon z Elei (V w. p.n.e.; uczeń i następca Parmenidesa); nauka Parmenidesa. pełna sprzeczności i paradoksalności musiała wywołać polemiki - na ataki narażone były elementy sprzeczne z doświadczeniem, tj. zaprzeczanie stawania się, zaprzeczanie występowania ruchu, negacja wielości; Zenon podjął się obrony twierdzeń mistrza - czynił to sprowadzając argumenty przeciwników do absurdu (argumenty przeciwko ruchowi i wielości)
3.4 Melissos z Samos (VI/V w. p.n.e.); usystematyzował myśl eleacką: edług M. byt nigdy nie ginie i nigdy nie powstaje; byt jest nieskończony; skoro jest nieskończony, to jest jeden (gdyby były dwa byty, to by się wzajemnie ograniczały); byt jest nieruchomy, jednakowy, nie przeobraża się; nie ma w nim próżni, próżnia jest nicością, a nicość nie istnieje; nieruchomy, bo nie ma gdzie się przesunąć; Melissos wykluczył świat zmysłowy i doświadczenie potoczne ponieważ przeczą rozumowi, który mówi, jaki powinien być byt: M. twierdził: „jeśli byłoby wiele [rzeczy], musiałyby być takie, jakie jest jedno”;
4. Pluralistyczni filozofowie przyrody
4.1 Empedokles (V w. p.n.e.), pierwszy myśliciel, który stara się rozwikłać eleackie sprzeczności; przyjmuje eleacką tezę, że byt jest i nie może nie być; powstawanie i ginięcie jako wychodzenie z nicości i powracanie do niej są niemożliwe; możliwe są zaś jako powstawanie z rzeczy, które istnieją i rozpadanie się na rzeczy, które istnieją; narodziny i śmierć to mieszanie się i rozpadanie określonych substancji, które same w sobie są niezniszczalne (ogień, woda, powietrze, ziemia (cztery elementy, „korzenie wszechrzeczy”)); o ile zasada filozofów jońskich przekształcała się jakościowo, stając się wszystkim, o tyle u E. elementy pozostają niezmienne, mogą się łączyć przestrzennie i mechanicznie - jest to koncepcja pluralistyczna, która zastępuje koncepcję monistyczną; rzeczy powstają i giną pod wpływem dwóch kosmicznych sił (bóstw): miłości (przyjaźni) i nienawiści (niezgody); obie te siły naprzemiennie się zwyciężają: kiedy „wygrywa” miłość elementy zbierają się w jedność (Sfajros), kiedy nienawiść - elementy rozdzielają się (wszystko przestaje istnieć); kosmos i rzeczy w kosmosie są dzieckiem stanów przejściowych; kosmos przeniknięty boskością - elementy są boskie i dwie siły są boskie;
4.2 Anaksagoras z Kladzomen (V w. p.n.e.); podstawowe, wieczne substancje są nieskończone: są to „nasiona” - pierwotny, nieruchomy byt; „nasiona”, homoiomerie; pierwotnie wszystkie homoiomerie były wymieszane w pierwotnej mieszaninie, z której rzeczy wyłoniły się dzięki ruchowi wytworzonemu przez boski umysł: wszystkie rzeczy są mieszaninami tych samych cząstek - o tym, czym dana rzecz jest, decyduje przewaga homoiomerii określonego rodzaju;
4.3 Atomiści: Leukippos, Demokryt z Abdery (V w. p.n.e.); przyjmują z jednej strony byt „eleacki” - niezmienne cząstki, dodają jednak do tego, że próżnia istnieje (to w niej poruszają się cząstki; cząstki - atomy - inaczej pojmowane niż obecnie: atomy różnią się od siebie kształtem, porządkiem i położeniem: jest bytem pomyślanym, widzialnym tylko dla oka intelektu;
atomy są niepodzielne, jakościowo jednorodne, zróżnicowane ilościowo i geometrycznie - różnice jakościowe rzeczy są wynikiem różnic ilościowych i geometrycznych (inaczej niż w przypadku homoiomerii); atomy pozostają w wiecznym ruchu; atomów jest nieskończenie wiele, a co za tym idzie powstaje nieskończenie wiele światów; skoro wszystko wynika z atomów i ruchu, świat rządzi się mechaniczną koniecznością: każda rzecz jest rezultatem określonej przyczyny; dusza: zbudowana z atomów delikatniejszych od innych, gładkich, o naturze ognia: rozchodzą się po ciele i je ożywiają, mają tendencje do opuszczania go - przy oddychaniu powracają do ciała: gdy ustaje oddychanie, ogniste atomy ulegają rozproszeniu i następuje śmierć;
Historia filozofii - Mateusz Salwa
2. Filozofia przyrody
4