VIII. ZABÓR PRUSKI W LATACH 1807-1918

1. Zagadnienia ogólne

• Na czele obozu reform w Prusach stali: baron Karol von Stein i książe Karol von Herdenberg.

• Przy monarsze powołano resortowe ministerstwa na czele z ministrami tworzącymi rząd.

• Od 1810r. pracami rządu kierował kanclerz.

• Dokonano przebudowy administracji na szczeblu lokalnym.

• Konsekwentnie oddzielono administrację od sądownictwa.

• Chłopom przyznano wolność osobistą i ich uwłaszczono.

• Reforma wojskowa (Gerhard Scharnhorst) i szkolnictwa (Wilhelm von Humboldt).

• Reformy dotykające prawie wszystkie dziedziny życia państwowego doprowadziły do wzmocnienia państwa.

Zasada, że wszelkie działania aparatu państwowego muszą opierać się o podstawy prawne. Prusy stały się państwem prawa, opierającym swą działalność na konstytucji, podziale władz i niezależnej kontroli decyzji administracyjnych.

2. Organizacja administracji państwowej

1) PROWINCJA

NADPREZYDENCI

• Stali na czele prowincji.

• Mianowani przez króla.

• Nadprezydenci byli instancją pośrednią pomiędzy rządem centralnym, a niższymi ogniwami władzy administracyjnej.

KOMPETENCJE:

• Nadzorował wszystkich urzędników w prowincji.

• Rozstrzygał spory kompetencyjne pomiędzy urzędami.

• Kierował administracją wydzieloną prowincji (skarbową, oświatową, sanitarną itd.).

• Nadzór nad zgromadzeniami prowincjonalnymi.

RADA PROWINCJONALNA

• Organ uchwałodawczy.

• Złożona w większości z członków wybieranych przez samorząd terytorialny.

• Ograniczała nieco uprawnienia nadprezydentów.

WIELKIE KSIĘSTWO POZNAŃSKIE

• W latach 1815-1848 prowincja ta posiadała pewne odrębności ustrojowe.

NAMIESTNIK

• Urząd sprawowany przez Polaka i nieistniejący w innych prowincjach, funkcjonował do 1830r.

• Kompetencje namiestnika były ograniczone do spraw reprezentacyjnych i honorowych, bez prawa zarządu prowincją. Kierował nią, tak samo jak w innych prowincjach nadprezydent.

SEJM PROWINCJONALNY (od1824r.)

• Zorganizowany na zasadzie stanowej.

• Stan rycerski - 23 posłów

• Stan miejski - 16 posłów

• Stan wiejski - 8 posłów

• Zbierał się co 3 lata.

KOMPETENCJE:

• Wydawanie opinii w sprawach dotyczących prowincji.

• Formułowanie petycji i zażaleń.

• Uprawnienia stanowcze miał jedynie w kwestiach opieki społecznej i funduszy prowincjonalnych.

• Odrębna organizacja sądownictwa (do 1834r.).

• Językiem urzędowym po 1832r. był polski, a Polacy dopuszczani byli do pracy w administracji.

• 1848r. - Wielkie Księstwo Poznańskie stało się zwykłą prowincją.

2) OBWODY REJENCYJNE

• Powołano je w 1808r.

• Na ich czele stały urzędy zwane rejencjami.

• Władza administracyjno-policyjna w rejencji należała do prezydenta, który z upływem lat i w wyniku kolejnych reform uzyskiwał przewagę nad całą rejencją.

• Prezydent przejmował coraz więcej zadań administracyjnych.

• Od 1883r. przewodniczył dwóm nowo powołanym organom rejencyjnym:

Rządowi obwodowemu - kierował sprawami szklonymi, wyznaniowymi i leśnymi.

Wydziałowi obwodowemu - funkcjonował jako sąd administracyjny.

3) POWIATY

• Jednostki podziału administracyjnego, wchodzące w skład obwodów rejencyjnych.

• Powiat mógł obejmować wsie i mniejsze miasta, bądź tylko miasto i stanowił wtedy powiat miejski.

• Na czele powiatów stali landraci.

• Należała do nich władza administracyjna i policyjna.

• Od 1872r. powiat stał się jednostką administracyjną łączącą w tych samych organach administrację rządową i samorządową. Organem tym był landrat.

• Landrat był jednocześnie szefem administracji rządowej w powiecie i przewodniczącym sejmiku powiatowego, najwyższego organu samorządowego w powiecie.

4) GMINY

• Najniższe jednostki podziału terytorialnego.

• Zorganizowane były jako jednostki samorządowe, ich ustrój i zadania regulowały ustawy:

• Dla gmin miejskich - ustawy z 1808 i 1853r.

• Dla gmin wiejskich - ustawy z 1891r.

• Gminom władze państwowe powierzały część zadań administracji państwowej na najniższym szczeblu zadania poruczone, dotyczące przede wszystkim administracji ogólnej, a w miastach także policji.

3. Samorząd terytorialny

• Rozwinięty i funkcjonujący na wielu szczeblach podziału terytorialnego.

1) NA SZCZEBLU PROWINCJI - SEJM PROWINCJONALNY

• SKŁAD: przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich (z miast stanowiących powiaty miejskie).

• Był organem uchwałodawczym samorządu prowincjonalnego.

• Jego organem wykonawczym był wydział krajowy i dyrektor krajowy posiadający własne indywidualne uprawnienia.

• Zajmował się:

• Sprawami przekazanymi mu przez ustawy.

• Opiniował projekty aktów prawnych przedkładanych sejmowi przez rząd.

• Nadzór nad samorządem prowincjonalnym, w zakresie legalności wydawanych przez jego organy aktów, sprawował nadprezydent.

2) NA SZCZEBLU POWIATÓW - SEJMIK POWIATOWY

• Pochodził z wyborów dokonywanych w 3 kuriach.

• Mógł uchwalać przepisy w sprawach własnych powiatu (opieka zdrowotne, drogi, szkolnictwo rolnicze itd.).

• Organem wykonawczym samorządu powiatowego był wydział powiatowy, kierowany przez starostę. Był on jednocześnie organem administracji rządowej.

• SKŁAD WYDZIAŁU: członkowie wybierani przez sejmik powiatowy i starosta (landrat) z urzędu.

• Wydział wykonywał uchwały sejmiku, sprawował nadzór nad samorządem gminnym i był sądem administracyjnym I instancji.

• Nadzór nad legalnością aktów wydawanych przez samorząd powiatowy sprawował prezydent rejencji.

3) NA SZCZEBLU GMIN

Organy samorządu w gminach miejskich:

• Rady miejskie (organy uchwałodawcze)

• Magistraty (organy wykonawcze)

Organy samorządu w gminach wiejskich:

• Rady gminne

• Sołtysi wraz z ławnikami

Do kompetencji należały sprawy własne i sprawy poruczone przez administrację rządową.

4. Prawa obywatelskie i ich ograniczenia wobec Polaków

1) Swoboda osiedlania się

• Według przepisów pruskich z 1867r. dotyczyła tylko obywateli pruskich.

• Rugi pruskie - wysiedlono kilkudziesięciu polskich robotników i rzemieślników pochodzących spoza zaboru pruskiego.

• Ustawa budowlana z 1904r. uzależniła wydanie pozwolenia budowlanego, od sprawdzenia czy osiedlenie się Polaka nie jest sprzeczne z celami ustawy z 1886r. o Komisji Kolonizacyjnej. Obowiązywała w prowincjach zamieszkałych przez Polaków.

• Komisja Kolonizacyjna miała kierować akcją osadnictwa niemieckiego na terenach zamieszkałych przez Polaków. Ze względu na fakt, że niewiele rodzin niemieckich osadzono w prowincji poznańskiej i Prus Zachodnich, władze niemieckie uciekały się do ustawy wyjątkowej. Była nią ustawa z 1908r. o wywłaszczeniu na cele osadnictwa niemieckiego.

2) Zasada równości wobec prawa

• Świadoma polityka nominacji urzędników spośród niemal wyłącznie Niemców w prowincjach zamieszkałych przez Polaków.

3) Wolności wyznania

• Kulturkampf (walka o kulturę) - zmierzała do podporządkowania państwu kościoła katolickiego (lata 70. XIXw.).

4) Wolność nauczania języka polskiego

• Germanizacja szkolnictwa. Rozpoczęta w latach 40. XIX w. W latach 80. całkowicie wyeliminowano język polski ze szkół.

• Zabroniono prywatnego nauczania języka polskiego.

• Usunięto język polski z urzędów i sądów.