Sztuka baroku inspiracją poetów współczesnych

Termin barok, zanim pojawił się w odniesieniu do zjawisk literackich, był już wcześniej stosowany przez historyków sztuki. Świadczy to o bliskości tych dwu dziedzin kultury, w których można wyróżnić wiele wspólnych kategorii estetycznych. O ile celem pisarzy klasycyzmu jest zamknięcie wiecznego piękna w niezmienionym kształcie i bezruchu, o tyle celem twórców baroku jest ukazanie świata poprzez dynamizm zachodzących w nim przemian. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w dziełach sztuki. Posągi i postaci na obrazach są jak żywe, wydaje się nieraz, że postać na płótnie rozpędzi się i wysunie rękę poza ramę obrazu. Ruch kieruje również architekturą: kolumny, wyginając się w górę, okręcają się wokół samych siebie, zaś w ornamentyce przeważają linie faliste. Cechami sztuki barokowej, niezależnie od jej rodzaju, są: dynamizm, malowniczość, masywność, działanie kontrastem, są przy tym wykorzystywanie nieograniczonych możliwości perspektywy. Burzliwe i skomplikowane formy baroku świadczą o dążeniu artystów do nieskończoności, do rezygnacji z tego, co zrozumiałe, na rzecz niepojętego i przytłaczającego.

Odtworzenie i przetransportowanie realizującego te zasady dzieła sztuki barokowej było wielkim wyzwaniem nie tylko dla ówczesnych poetów, ale także dla twórców nam współczesnych. Obok dążeń do zastosowania zasad malarskich w obrazowaniu i środkach plastycznych równie ważne jest dążenie do określenia stosunku twórcy do kultury baroku, odniesienie do tej tradycji, pojmowanie zarówno jako jej odrzucenie, jak i akceptacja połączona z twórczą transpozycją.

W wierszu Wisławy Szymborskiej Kobiety Rubensa mamy do czynienia z analizą założeń estetycznych baroku. Najbardziej eksponowaną kategorią jest tu obfitość i masywność, o czym świadczy apostrofa:

„O rozdynione o nadmierne i podwojone odrzucenie szaty, i potrojone gwałtownością pozy tłuste dania miłosne!”.

Hiperbolizacja jest tu metodą artystyczną pozwalającą ulokować wiersz Szymborskiej w kontekście nie tylko sztuki, ale i poezji baroku.

Obok masywności drugą kategorią estetyczną ukazywaną w wierszu jest dynamizm, z tą obfitością związany ściśle rozmach ujęcia, plastyczność opisu i wykorzystanie nawiązującej do konwencjonalnych motywów malarstwa barokowego metaforyki:

„Córy baroku. Tyje ciasto w dzieży, parują łaźnie, rumienią się wina, cwałują niebem prosięta obłoków, rżą trąby na fizyczny alarm”.

Dynamizm ten cechuje przede wszystkim świat zewnętrzny, ale autorka korzystając z możliwości, jakie w odróżnieniu od sztuk plastycznych ma literatura, przenosi ów dynamizm na obraz zewnętrznych procesów zachodzących w ciałach bohaterek:

„Gnieżdżą się w stratowanych łożach, śpią z otwartymi do piania ustami. źrenice ich uciekły w głąb i penetrują do wnętrza gruczołów, z których się drożdże sączą w krew”.

Autorka zwraca tu uwagę na dominującą w sztuce baroku cielesność, z którą skontrastowany jest obraz „wygnanek stylu”, ascetycznych postaci kobiecych, symbolizujących to, co duchowe. Taki sposób tworzenia jest jednak obcy sztuce baroku.

Cielesność jest też punktem wyjścia dla Stanisława Grochowiaka jako autora wiersza Lekcja anatomii (Rembrandta). Już samym tytułem poeta odsyła do obrazu Rembrandta „Lekcja anatomii doktora Tulpa”. Jednak o ile w wierszu Szymborskiej cielesność jest traktowana jako istota człowieka, o tyle u Grochowiaka jest ona zaledwie „maską”, którą trzeba zdjąć, aby człowiek mógł odsłonić „świecenie swego wnętrza”.

Zabieg tego odsłaniania wewnętrznej tajemnicy człowieka ukazany jest poprzez metaforę sekcji zwłok. Z człowieka zdejmuje się pocałunki „ligniną jałowioną”, z jego stóp ściąga się „siatkę krzywd”. W ten sposób jednak pozornie tylko odziera się człowieka z ciała, gdyż wszystkie te zabiegi prowadzą do zdjęcia z niego wszystkiego, co pozostawiło na jego ciele życie, a zatem dotyczy to także sfery odczuć, pamięci, doznań. W rezultacie otrzymujemy człowieka wypreparowanego z tego, co wyjątkowe i jednostkowe. W ten sposób powinniśmy dojść do tego, co jest wspólne dla wszystkich ludzi, a więc odkryć istotę człowieczeństwa. Tymczasem wnioski prowadzącego „Lekcję anatomii...” są zaskakujące:

„Panowie Nic ponadto I pora już spóźniona Zapada zmierzch Jest szaro Za chwilę śnieg upadnie”.

Zatem istota człowieczeństwa jest niepoznawalna, a w każdym razie nie można do niej dotrzeć poprzez penetrację cielesności człowieka.

Sztuka baroku jest więc dla poetów współczesnych inspiracją nie tylko w zakresie poszukiwania najbardziej przemawiających do czytelnika środków artystycznego wyrazu. Narzuca także pewien obraz świata, w którym rządzi niewstrzymany ruch, a przyczyny biegu rzeczy są niepoznawalne. Niepoznawalna jest także natura samego człowieka, wyrażająca się nie tylko w tym, co cielesne, ale i w tym, co duchowe. Stąd wynikają metafizyczne pytania o przyczynę i sens ludzkiego istnienia.

---