„Faraon" Boles�awa Prusa

Powieœ�, uko�czona, jak g�osi data na jej r�kopisie, 2 maja 1895 r. o godz. 3 po po�udniu, by�a drukowana w „Tygodniku Ilustrowanym" od dnia 5 paŸdziernika 1895 r. do ko�ca roku nast�pnego. Wydanie ksi��kowe ukaza�o si� w roku 1897. Powieœ� zaskoczy�a zar�wno czytelnik�w jak i krytyk�w. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powieœci o tematyce historycznej, nami�tnego natomiast obserwatora wsp�czesnoœci, d���cego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dr�g naprawy.

Szybko jednak przekonano si�, �e co prawda inspiracj� do napisania utworu by�y zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzn� najstarszej cywilizacji œwiata, ale w rzeczywistoœci jest on nie powieœci� historyczna, lecz traktatem o pa�stwie i w�adzy.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia tocz� si� w XI w. p. n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraon�w i okresie zwyci�stwa nad nimi kasty kap�a�skiej.

Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozci�gaj�ca si� wzd�u� Nilu, w kt�rej panuje politeizm, kult zwierz�t (w� Apis, krokodyle, skarabeusze), a kap�ani s� monoteistami. Powszechne przekonanie, �e zniszczenie cia�a uniemo�liwia unieœmiertelnienie si� duszy sta�o przyczyn� powstania tradycji i obrz�dowoœci (m. in. balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za „syna S�o�ca", a zatem istot� r�wn� bogom.

Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (rzeczywistoœci Herhor obj�� w�adz� po Ramzesie XI). W powieœci Ramzes XIII jest m�odszym, czwartym synem, jego starsze rodze�stwo nie wykaza�o potrzebnych w�adcy przymiot�w umys�owych i fizycznych, jedynie im, wnuk arcykap�ana, jest silny i m�dry.

Fabu�a utworu

G��wnym problemem powieœci jest walka faraona z kast� kap�a�sk� o w�adz� w pa�stwie:

Manewry wojskowe m�odego ksi�cia stanowi�ce dla niego egzamin na odpowiedzialnego wodza;

Spotkanie z �yd�wka, Sar�;

Narada w pa�acu i odroczenie terminu mianowania ksi�cia dow�dc� korpusu;

Napad na folwark Sary;

Podr�e ksi�cia po kraju i jego obserwacje;

Sprawa �ydowskiego syna ksi�cia i zamordowanie dziecka;

Wojna z Libi�. M�ody ksi��� faraonem Ramzesem XIII;

Uroczystoœci pogrzebowe starego faraona;

Lykon w roli ob��kanego;

Ramzes w otwartej walce z kap�anami. Prowokacja Herhora;

Kl�ska i œmier� Ramzesa.

Pa�stwo egipskie

Prus ukazuje pa�stwo u schy�ku jego œwietnoœci. Przyczyna upadku s�:

— wyniszczaj�ce kraj wojny (brak r�k do pracy, ja�owienie ziemi, zniszczenie rzemios�a powszechne zubo�enie),

— zubo�enie skarbca,

— niewystarczaj�ca liczba wojsk,

— brak jednoœci etnicznej (Fenicjanie, �ydzi, Grecy),

— rosn�ce zad�u�enie u cudzoziemskich lichwiarzy, poci�gaj�ce za sob� zale�noœ� polityczn�,

— wzrost pot�gi ekonomicznej Felicjan,

— nadmierny rozrost biurokracji,

— walka kap�an�w z faraonami o w�adz�,

— rozrzutny tryb �ycia mo�nych,

Spo�ecze�stwo egipskie jest wyraŸnie podzielone:

— arystokracja religijna i œwiecka;

— szlachta,

— kap�ani,

— lud (ch�opi, niewolnicy).

Ch�opi (Prus nie odr�nia wyraŸnie ch�op�w od niewolnik�w):

s� ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gn�bieni przez poborc�w podatkowych;

cierpi� n�dz�, g��d, niedol�; musz� dŸwiga� ca�kowity ci�ar faraona, jego dworu, arystokracji i kap�an�w;

prac� swoj� tworz� fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpi� najwi�ksze upokorzenia:

— epizod ukazuj�cy ch�opa, kt�ry przez 10 lat kopa� kana�, by zdoby� wolnoœ� osobist�. Obity pope�ni� samob�jstwo,

— po napadzie na will� Sary na wi�zienie skazano kilkuset niewinnych ch�op�w, bez udowodnienia im winy,

— obrazy katowania ch�op�w w posiad�oœci wydzier�awionej przez ksi�cia Dagonowi w zamian za po�yczk� finansow�,

— opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysi�cy ludzi,

Arystokracja:

opanowa�a najwy�sze stanowiska w administracji pa�stwowej i wywiera wp�yw na ca�e spo�ecze�stwo;

dzi�ki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady;

�yje w przepychu, myœli tylko o u�ywaniu i w�asnych korzyœciach.

Kap�ani

dzi�ki religii utrzymuj� w pos�usze�stwie klasy panuj�ce i uciskane;

elitarny charakter nauki sprawia, �e mog� wykorzystywa� j� dla spot�gowania swojej w�adzy (znajomoœ� astronomii pozwala im wytycza� kierunek podr�y okr�t�w, budow� kana��w, wykorzystywa� za�mienie s�o�ca dla potrzeb politycznych; znajomoœ� prawa pozwala Mentezefisowi bezkarnie zabija� je�c�w pod nieobecnoœ� faraona, aby wzbudzi� tym nienawiœ� Libijczyk�w do w�adcy; znajomoœ� mediumizmu pozwala wykorzysta� do swych cel�w Lykona);

skupili olbrzymi maj�tek (od wiek�w gromadzony w Labiryncie), kt�rym mog� dysponowa� wed�ug woli;

s� egoistyczni, samolubni; maj� ogromne doœwiadczenie w zarz�dzeniu sprawami pa�stwowymi.

Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje ��dzy w�adzy; w jego przekonaniu interes pa�stwa ��czy si� z interesem kap�a�stwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyœla� i realizowa� swe plany.

Mefres: jeden z najbli�szych wsp�pracownik�w Herhora; uparty, okrutny i mœciwy starzec; nie przebiera w œrodkach, by zniszczy� znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabi� faraona).

Mentezufis: drugi wsp�pracownik wielkiego kap�ana; zr�czny polityk.

Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty kap�a�skiej; syn ch�opski; bezinteresowny obro�ca ludu; sympatyzuje z m�odym faraonem i s�u�y mu rada.

Ramzes XIII

M�ody nast�pca tronu jest reformatorem: pragnie broni� ludu, kt�rego los i krzywda �ywo go porusza; chce przywr�ci� Egiptowi dawn� pot�g� maj� do wyboru pogodzi� si� z kast� kap�an�w i podporz�dkowa� ich woli lub rozpocz�� z nimi walk�, wybiera drog� konfrontacji; uniezale�ni� si� od oligarchii kap�a�skiej i znaleŸ� oparcie u szlachty i ni�szych urz�dnik�w i kap�an�w; planuje si�gni�cie do skarb�w Labiryntu, by spo�ytkowa� je dla dobra kraju;

Popada w otwarty konflikt z kap�anami (— czyni Herhorowi uwagi odnoœnie ureusza zdobi�cego jego g�ow�, — Pentuer odmawia mu swego wsp�udzia�u w walce z kap�anami, — kap�ani odmawiaj� mu po�yczki, — wykorzystuj� sobowt�ra jako narz�dzia skompromitowania Ramzesa).

Decydujaca rozgrywka ma nast�pi� dnia 23 Paofi (wydobycie skarb�w z Labiryntu i zbrojne wyst�pienie wiernego wojsk, ludu i ni�szych kap�an�w; Ramzes liczy te� na przyjaŸ� Penteura i Tutmozisa).

Wyst�pienie ko�czy si� kl�sk�: — za�mienie s�o�ca, — œmier� Ramzesa XIII.

M�ody faraon przegra� poniewa�:

nie doceni� roli nauki, a wierzy� tylko w si�� or�a (lekcewa�y doniesienie uczonego Menesa),

jest bezmyœlny, porywczy, niecierpliwy, zmys�owy, lekkomyœlny i gwa�towny; kierowa� si� emocjami zamiast rozwag� i trzeŸwym przewidywaniem taktyki.

W historii zapisa� si� jako nieodpowiedzialny m�odzieniec i „�owca kobiet". Pozostanie niedoceniony i bezimienny, ale jego idea pozostanie - reformy, o kt�re walczy�, zostana przeprowadzone przez Herhora.

W�tki mi�osne

Sara, �yd�wka, posta� bardzo szlachetna. Mi�oœ� do Ramzesa sta�a si� treœci� jej �ycia; nie pami�ta mu upokorzenia i odepchni�cia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domnieman� zbrodni� i umiera ob��kana.

Kama, kap�anka fenicka, to zawistna, pr�na i ambitna kobieta, kt�ra chce upokorzy� rywalk�.

Hebron, c�rka kr�la Teb jest lekkomyœln� i pr�n� dziewczyn�, dbaj�c� tylko o w�asnych korzyœciach.

---