Dawid Szpilewski

Politechnika Gdańska

Wydział Inżynierii Lądowej

Rok akademicki 2000/2001, sem. 6, gr. KBI2

KULTUROZNAWCZE ASPEKTY BUDOWNICTWA

ĆWICZENIE PROJEKTOWE NR 1a

ESEJ ZABYTKOZNAWCZY

Tytuł: Światowe dziedzictwo kulturalne

Esej ten przedstawia wybrane zabytki kultury europejskiej, uznane przez prestiżową organizację, jaką jest UNESCO i uhonorowane przez nią wpisaniem na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego.

1. 16-go listopada 1972 r. Konferencja Generalna UNESCO przyjęła konwencję o Światowym Dziedzictwie Kultury i Środowiska Naturalnego. Przedstawiciele międzynarodowej społeczności postanowili wyróżnić te miejsca na globie ziemskim, które są przykładem kultury materialnej różnych narodów lub unikatem środowiska naturalnego. Wpisując je na Listę Światowego Dziedzictwa, Konwencja wskazuje również na obowiązek ochrony tych szczególnych miejsc przed degradacją. Obecnie na tej liście są 582 obiekty zlokalizowane w 114 krajach.

Pomysł UNESCO jest z pewnością rewelacyjnym sposobem na uchronienie przed zapomnieniem cudownych miejsc w wielu krajach świata.

Trudno opisywać wszystkie zabytki, których klasa przytłacza przeciętnego człowieka, postaram więc skupić się na wybranych spośród kilku państw Europy obiektach będących świadectwem kulturalnym danych narodów.

2. Zabytki Państwa Watykańskiego.

1. Dawne państwo kościelne rozciągające się około 150 km na północ, południe i wschód od Rzymu i nierozerwalnie przez stulecia związane z jego historią - zostało w 1870 roku, w czasie powstania Zjednoczonych Włoch okrojone terytorialnie do Wzgórza Watykańskiego. W 1929 roku w wyniku podpisania Traktatu Laterańskiego powstało suwerenne państwo kościelne o oficjalnej nazwie Stato della Citta del Vaticano (Państwo Miasta Watykańskiego).

Państwo Watykańskie podpisało „Konwencję w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego” UNESCO w 1982 roku i zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa.

Terytorium Watykanu o powierzchni 44ha otoczone jest murem, gdzie wejść strzeże Gwardia Szwajcarska w barwnych strojach zaprojektowanych przez Michała Anioła. Jedynie bazylika św. Piotra i rozciągający się przed nią plac stanowią teren otwarty.

2. Bazylika Św. Piotra

Ten największy kościół świata chrześcijańskiego został ukończony w 1626 roku. Jego długość wynosi 211,4m, długość nawy poprzecznej 137,5m, wysokość kopuły 132,5m, a powierzchnia 15160m_­­².

Wnętrze mimo niezwykłej skali nie wydaje się tak ogromne, jak jest w rzeczywistości, a to dzięki wspaniałym proporcjom, harmonii elementów dekoracyjnych i bogactwu wyposażenia. Z niezliczonych pomników, rzeźb, obrazów zdobiących bazylikę wymienić trzeba przede wszystkim „Pietę” Michała Anioła, umieszczoną w pierwszej kaplicy (od czasu ataku szaleńca w 1972 roku za pancerną szybą). Znajduje się tam również pomnik Marii Klementyny Sobieskiej, wnuczki króla Jana III Sobieskiego.

3. Kaplica Sykstyńska

Wybudowana w latach 1475-1483 za pontyfikatu papieża Sykstusa IV kaplica jest miejscem ważniejszych uroczystości kościelnych. Odbywa się tu też konklawe (wybory nowego papieża). Boczne ściany pokryte są freskami ze scenami Starego i Nowego Testamentu. Malowidła na sklepieniu są dziełem Michała Anioła, który w ciągu 4,5 roku wykonał samodzielnie gigantyczną pracę, pokrywając freskami 800m² powierzchni sklepienia. Przedstawił prehistorię odkupienia ludzkości od stworzenia świata aż do potopu.

Michał Anioł stworzył dzieło nie mające sobie równych, łączące dwie różne dziedziny sztuk pięknych - malarstwo i rzeźbę, bo choć wykonane techniką malarską postaci ludzkie wydają się być monumentalnymi rzeźbami.

4. O wysokiej klasie artystycznej i zabytkowej Watykanu stanowią zabudowania pałacowe pełne wspaniałych dzieł sztuki z apartamentami reprezentacyjnymi i prywatnymi papieża, muzea Watykańskie i biblioteka oraz Ogrody Watykańskie.

3. Zabytki we Francji

1. Francja została sygnatariuszem „Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego” już w 1975 roku. Z uwagi na dużą liczbę obiektów wybranych spośród bogatego dorobku kulturalnego kraju i wpisanych na Listę przedstawię tylko niektóre z nich.

2. Amiens - katedra Notre - Dame

Jest to największa i jedna z najpiękniejszych budowli gotyckich we Francji. Powstała w latach 1220-1270. Jej autorami byli architekci Robert Luzarches oraz Thomas de Cormon z synem Renaud. Jest to trójnawowa bazylika (dł. 143m, wysokość nawy głównej 42,3m) z trójnawowym transeptem i wydłużonym prezbiterium z obejściem, wieńcem kaplic promienistych i kaplicą Najświętszej Marii Panny na osi.

Obfitość linii dekoracyjnych na zewnątrz budowli jest zapowiedzią ostatniej fazy późnego gotyku - gotyku płomienistego. W dwuwieżowej fasadzie bazyliki umieszczone są trzy bogato rzeźbione portale. Głównym elementem dekoracyjnym fasady są 22 posągi królów i wielka rozeta.

3. Orange - teatr antyczny i łuk triumfalny

Mieści się tutaj zespół budowli rzymskich pochodzących z I w. p.n.e. pozostałych po dawnym mieście Arausio. Łuk triumfalny w Orange jest jednym z największych jakie wznieśli Rzymianie. Płaskorzeźby wieńczące jego trzy arkady sławią zwycięstwo nad Galami. Z kolei znajdujący się w mieście teatr - to najlepiej zachowany zabytek tego rodzaju nie tylko na terenie Galii, ale i na terytorium całego świata antycznego. Ogromne wrażenie wywiera tylna ściana teatru, którą stanowi mur o dł. 103m. Pozostały na nim jeszcze dwa rzędy wystających kamieni, na których wspierały się maszty podtrzymujące zasłonę nad publicznością. Do dziś zachowały się tam schody, oraz cesarski posąg Augusta.

4. Chambord - zamek i park

Mieści się tu znany zamek renesansowy z okazałym ogrodem - jeden z najpiękniejszych i największych w grupie zamków nad Loarą. Badając dzieje zamku Chambord natrafić można na polski akcent: w latach 1724-1733 na zamku rezydował Stanisław Leszczyński.

4. Zabytki w Hiszpanii

1. Wśród obiektów i zespołów zabytkowych Hiszpanii wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego na szersze omówienie zasługuje centrum historyczne Toledo - dawnej stolicy kraju, w której zabytki reprezentują niemal wszystkie kręgi kulturowej epoki, jakie złożyły się na dziedzictwo tego kraju.

2. Toledo

Miasto istniało już w czasach Imperium Rzymskiego (Toletum). W państwie Wizygotów (od 418 roku) było jednym z głównych ośrodków, od 579 roku - stolicą państwa. Po zajęciu przez Arabów (711 rok) stało się siedzibą emirów początkowo podległych kalifom Kordoby, później niezależnych.

Funkcję stołeczną Toledo pełniło aż do XVI wieku, tj. do przeniesienia siedziby dworu do Madrytu przez Filipa II.

Historyczna część Toledo położona jest na skalistym wzgórzu, otoczonym zakolem rzeki Tag. Od wschodu do miasta prowadzi most Alcantara, o konstrukcji rzymskiej (w XV wieku uzupełniono most wieżą strażniczą).

Miasto zachowało wczesnośredniowieczny układ urbanistyczny z labiryntem wąskich uliczek o całkowicie nieregularnym przebiegu. Szczyt wzgórza zajmuje Alkazar - zamek wzniesiony na fundamentach rzymskiego pretorium.

Drugą dominantą zespołu miejskiego jest gotycka katedra, zbudowana w latach 1227-1425. Pięcionawowa bazylika z transeptem ma asymetryczną fasadę ze strzelistą wierzą po lewej i kopułową kaplicą mozarabską po prawej stronie. Dekoracja architektoniczna katedry stanowi wspaniałą „galerię” rzeźby gotyckiej, a jej wyposażenie - kolekcję bezcennych dzieł sztuki.

W dawnym szpitalu z 1504 roku o pięknej architekturze łączącej elementy gotyckie i z tylu „plateresco” mieści się Muzeum Santa Cruz. Jego zbiory malarstwa hiszpańskiego oceniane są jako drugie co do ważności po madryckim Prado. Ozdobą tych zbiorów są obrazy El Greca.

3. Wyjątkowa atrakcyjność Toledo - jego zabytków, krajobrazu, tradycji (między innymi wyrób słynnej stali toledańskiej) - sprawia, że jest ono obecnie centrum turystycznym o znaczeniu europejskim.

5. Zabytki Portugalii

1. W 1980 roku umieszczono na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO kilka spośród licznych olśniewających bogactwem form zabytków tego kraju.

2. Alcobaca

Znajduje się tu opactwo cysterskie (Mosteiro de Santa Maria), ufundowane około 1152 roku przez króla Alfonsa Henryka, jest jednym z najciekawszych i największych zespołów tego typu. Tu po raz pierwszy w Portugalii pojawił się gotyk. W latach późniejszych kompleks klasztorno - kościelny przechodził wielokrotne przebudowy. Fasadę kościoła przekształcono w stylu barokowym - pozostał jedynie gotycki portal i rozety. Pierwotny charakter zachowało również wnętrze. Ten halowy, trójnawowy kościół z transeptem i obejściem z kaplicami promienistymi należy do największych w Portugalii - ma 106m dł., 23m szerokości i 20m wysokości.

W kościele, pośród licznych grobowców panujących, możemy podziwiać sarkofag Piotra i Ines de Castro - jeden z najciekawszych zabytków gotyckiej rzeźby portugalskiej XIV wieku.

3. Belem

Jest to przedmieście Lizbony, położone nad Tagiem. Niegdyś był tu port Restelo, gdzie w 1497 roku rozpoczęła się wielka podróż Vasco da Game. Jako wyraz dziękczynienia za szczęśliwy wynik tej wyprawy do Indii król Manuel I zainicjował w Belem budowę klasztoru i kościoła przeznaczonego dla zakonu hieronimitów, działającego w Portugalii od XiV wieku. Realizatorem królewskich zamierzeń został architekt Diogo de Boytac - pierwszy wielki twórca stylu manuelińskiego. Rozpoczął on budowę kościoła w 1502 roku i kierował nią przez 15 lat, kontynuatorem prac był Hiszpan Joao de Castilho. Wspólnym dziełem obu architektów jest wspaniały portal główny kościoła w kształcie monstrancji. Budowę świątyni ukończono w 1572 r.

4. Tomar

Siedziba zakonu templariuszy, którzy dali początek miastu w XII wieku, wybierając to miejsce pod budowę ufortyfikowanego klasztoru i kościoła. Rozbudowa kompleksu trwała do XVII wieku. Nosie on nazwę Mosteiro de Cristo, ale popularnie jest nazywany Convento. Z czasów templariuszy pozostała forteca i kościół z XII wieku zwany Charola - Rotunda, zbudowany na planie szesnastokąta. Dwa gotyckie krużganki powstały na zlecenie mistrza infanta Henryka należą do najpiękniejszych w Portugalii.

W 1500 roku rozpoczęto pracę nad wzniesieniem nowego kościoła. Pierwotna Rotunda wzbogacona wystrojem manuelińskim, posłużyła za chór powstającej świątyni. Z tego okresu pochodzi portal klasztoru (1515 r.) oraz słynne okno z zachodniej fasady Sali Kapituły - arcydzieła sztuki manuelińskiej.

6. Zabytki Malty

1. Mała grupa wysp, obejmująca główną wyspę Maltę oraz wyspy Gozo i Comino, położona na południe od Sycylii na skrzyżowaniu ważnych szlaków morskich basenu śródziemnomorskiego ulegała przez wieki wpływom różnych cywilizacji i prądów kulturowych. Była miejscem wysoko rozwiniętej cywilizacji neolitycznej, o której świadczą pozostałości monumentalnych budowli sakralnych wzniesionych z ogromnych kamiennych płyt o delikatnie dekorowanej powierzchni, ze śladami wspornikowych sklepień.

W czasach historycznych zaznaczyli tu swe wpływy Fenicjanie i Rzymianie, cesarstwo wschodnio-rzymskie i Arabowie, a później jako część Królestwa Sycylii, Malta przeszła pod panowanie Normanów, Andegawenów i Aragonów.

W 1530 roku cesarz Karol V oddał wyspy rycerzom Zakonu św. Jana Jerozolimskiego, zwanymi odtąd Kawalerami Maltańskimi, którzy panowali tu do 1798 roku.

Od 1814 roku Malta była w posiadaniu Wielkiej Brytanii, a 1964 roku uzyskała niepodległość i stała się republiką.

Konwencje w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO, podpisała Malta w 1978 roku.

Trzy obiekty z jej terytorium zostały wpisane na tę Listę.

2. Ggantija

Są to pozostałości dużego neolitycznego kompleksu świątyń na wyspie Gozo, na wschód od głównego miasta Victoria. Składa się z dwóch osobnych świątyń otoczonych murem zewnętrznym. Większa południowa świątynia, zbudowana z ogromnych bloków wapiennych, jest prawdopodobnie wcześniejsza.

3. Hal Saflieni

Jest to znakomicie zachowany, odkryty w 1902 roku zespół drążonych głęboko w skale na trzech poziomach pomieszczeń służących do ceremonii religijnych, złożony z labiryntów i galerii. Świątynie rozbudowywane były prawdopodobnie przez kilka wieków. Znaleziono tam broń, krzemienne i obsydianowe narzędzia, ceramikę z rytą geometryczną dekoracją, a także terakotowe i kamienne statuetki, szczególnie kobiece - symbole płodności (obecnie znajdujące się w Muzeum Nrodowym w La Valletta).

4. La Valletta

Stolica Państwa Maltańskiego położona jest na pn. wybrzeżu Malty. Miasto zostało założone w 1566 roku przez Jean de la Vallette, wielkiego mistrze Zakonu Maltańskiego. Fortyfikację zaprojektował i wybudował Francesco Laparelli z Cortony, który także opracował plan miasta.

Valletta, której ulice przecinają się pod kątem prostym, jest jednym z wcześniejszych przykładów nowoczesnego planowania miast. Masywne fortyfikacje położone bliżej nasady półwyspu i zwrócone ku wnętrzu wyspy mają wysokie wieże i głębokie fosy, co nadaje miastu charakterystyczny wygląd. Znajduje się tam również zabudowa mieszkalna o znacznej wartości architektonicznej oraz wiele monumentalnych budowli, ujawniających wpływ włoskiej tradycji artystycznej.

Dobrym przykładem sztuki włoskiej jest katedra św. Jana. Zbudował ją w latach 1573-1577 w stylu włoskiego manieryzmu Gerolamo Cassar. Wśród wielu dzieł wymienić trzeba dekorację sufitu i dzieła ołtarzowe Mattia Preti, malowidła Caravaggia, gobeliny Rubensa ze scenami z życia Chrystusa. Posadzka wyłożona jest płytami z kolorowego marmuru, zawierającymi przedstawienia emblematów Zakonu Maltańskiego i sceny z życia jego rycerzy.

7. Opisane przeze mnie zabytki są tylko kroplą w morzu pełnym przepięknych miejsc i cennych, zarówno z punktu widzenia architektonicznego, jak i estetycznego obiektów.

Niestety coraz więcej z nich niszczeje z braku funduszy na ich renowację, a niektóre nawet nie zostały jeszcze odkryte. Pocieszającym jest fakt, że dzięki staraniom UNESCO i lokalnych organizacji poszczególnych krajów, mamy okazję zobaczyć, a przede wszystkim poznać kulturowe dziedzictwo innych narodów.

Bibliografia:

^II Kędzierska E. „Francja na liście światowego dziedzictwa” - Spotkania z Zabytkami 2/1992 (32-34), 3/1992 (35-37) i „Portugalia na liście światowego dziedzictwa” - Spotkania z Zabytkami 6/1992 (33-35)

^I Lenart B. „Malta” - Spotkania z Zabytkami 7/1992 (34-36) i „Watykan” - Spotkania z Zabytkami 1/1992 (35-37)

^III Stępień P. „Hiszpania na liście światowego dziedzictwa” - Spotkania z Zabytkami 5/1992 (33-35)

---