Florian Znaniecki, Wzorce i normy

Florian Znaniecki (1882-1958) - polski filozof i socjolog, przedstawiciel socjologii humanistycznej. Znaniecki wysunął postulat rozpatrywania zjawisk społecznych jako aktualnego lub potencjalnego przedmiotu czyichś czynności (zasada współczynnika humanistycznego). Znaniecki zastosował tę metodę do badania dokumentów osobistych, takich jak autobiografie, listy czy pamiętniki.

Znane dzieła Znanieckiego to napisana wspólnie z W. Thomasem praca Chłop polski w Europie i Ameryce (1976), Zagadnienie wartości w filozofii (1910), Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości (1934).

W każdej kulturze istnieje wiele różnych modeli postaw. Część modeli nie jest ze sobą powiązana (np. modele postaw wobec sztuki i modele postaw wobec polityki), inne są powiązane, ale sobie przeczą.

Jednak większość modeli postaw da się powiązać w większą całość - w ideologiczny system wzorców i norm. Jest to system, bo wartościujące koncepcje przedmiotów i normatywne koncepcje czynności są logicznie współzależne.

Integracja wzorców i norm w system nie w każdej społeczności zostaje wyartykułowana - czasem to dopiero antropologowie „uzupełniają” systemy, próbują dokonać syntezy. Wzór kultury w znaczeniu typu idealnego (jak u Ruth Benedict) to rezultat takiej syntezy.

Systemy ideologiczne są zazwyczaj wyraźniejsze i spójniejsze w kulturach piśmiennych niż w niepiśmiennych. Czasem osiągają wysoki stopień skomplikowania i integracji logicznej. Przykładem jest system ideologii rzymskokatolickiej:

- najwyższa wartość: Bóg;

- do wszystkich sytuacji związanych z wartościami są przewidziane odpowiednie normy; cnota to zgodność z tymi normami. Trzy cnoty teologiczne - wiara, nadzieja i miłość - dotyczą norm mistycznych stosunków człowieka z Bogiem;

- określone normy dotyczące relacji międzyludzkich i idące za tym obowiązki moralne; cnoty kardynalne - roztropność, wstrzemięźliwość, męstwo, sprawiedliwość; zasięg norm obejmuje wszystkie sfery działalności człowieka (działalność ekonomiczną, artystyczną, intelektualną…);

- wewnętrzne, duchowe normy mają się ujawniać na zewnątrz w zachowaniu, w życiu codziennym i w kulcie religijnym;

- cel kultu religijnego - nawiązanie i utrzymanie bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z Bogiem; miejsce kultu - świątynie, kierujący nim - kapłani;

- hierarchia kościelna, zwierzchnictwo papieży.

Pytanie: Czy jest sens omawiać problem systemów ideologicznych na przykładzie ideologii religijnych? Czy ideologie religijne nie są zasadniczo odmienne od niereligijnych świeckich ideologii?

Znaniecki: pamiętam o różnicach między religijnymi i świeckimi systemami ideologicznymi i nie chcę pomniejszać znaczenia tych różnic - ale widzę podobieństwa leżące u podstaw tych systemów i uważam, że trzeba podobnie podchodzić do tych podobieństw.

Ludzie zazwyczaj postępują zgodnie z wymaganiami modeli ideologicznych. Czynność może być zgodna z modelem ideologicznym tylko wtedy, gdy podmiot świadomie stosuje dany model. A to znaczy, że przedmioty wartościuje zgodnie z określonym wzorcem i swoje działanie rozważa pod kątem określonej normy.

Sądy wartościujące i normatywne stają się dynamicznymi częściami czynności - bo od nich zależy, czy podmiot zdecyduje się na daną czynność i czy ją zrealizuje.

(oczywiście, niektóre sytuacje wymagają od podmiotu mniej refleksji - mniej się myśli przy czynnościach nawykowych i naśladowanych).

Zasada zgodności:

„Jednostki, które uznają pewne wzorce wartości i normy postępowania za mające zastosowanie do ich własnych czynności, w sytuacjach obejmujących dane wartości starają się działać tak, jak wymagają tego dane normy.”

(czyli: jeśli wyznajemy jakąś wartość i normę, to staramy się postępować zgodnie z nią).

Zgodność czynności z modelami ideologicznymi uznaje się za uniwersalną podstawę klasyfikacji czynności. Czynności, w których przestrzega się tych samych wzorców i norm, są zaliczane do tej samej kategorii. Jeśli jakaś czynność lub człowiek ją wykonujący nie spełnia norm, to znajduje to wyraz w określeniach wartościujących: mówi się o „złym gotowaniu” lub „złym śpiewaniu”. To oznacza, że istnieją jakieś modele ideologiczne, według których ocenia się czynności należące do takiej czy innej klasy.

Są to klasyfikacje potoczne, ale da się je z pożytkiem zastosować także w badaniach etnologicznych (pojęcie „wzoru czynności”).

Czynności zmierzające do zgodności z danym modelem ideologicznym są do siebie podobne i mogą być zaliczone do tej samej klasy - ujawniają wspólny im wszystkim ład wewnętrzny - ład aksjonormatywny. (aksjonormatywny, ponieważ w trakcie czynności są łącznie stosowane wzorce wartości i normy postępowania).

Istnieją różne odmiany akceptowalnych sposobów wykonywania czynności - najczęściej są to różnice między jednostkami, które wynikają z różnych postaw i dążności twórczych. Każdy kulturowy wzór czynności pozwala na pewien - szerszy lub węższy - zakres odchyleń od modelu, model zaś może być mniej lub bardziej sprecyzowany.

Większość ludzi stara się zachowywać zgodnie z modelami ideologicznymi, które uznają za stosowalne do swoich czynności; dzięki temu powstaje ład aksjonormatywny, a dzięki istnieniu tego ładu badacze mogą budować klasyfikacje czynności ludzkich.

Ale dlaczego większość (jeśli nie wszystkie) czynności ma być zgodna ze wzorcami kulturowymi?

I dlaczego jednostki podporządkowują się tym wymaganiom i dostosowują zachowanie do norm?

Na te pytania odpowiadano zazwyczaj tak:

1) ludzie zachowują się zgodnie ze wzorami kulturowymi, ponieważ te wzory umożliwiają zaspokajanie podstawowych potrzeb;

2) ludzie zachowują się zgodnie ze wzorami, ponieważ wymusza to na nich społeczeństwo - wpływ społeczny modyfikuje popędy, aż do przekształcenia wymuszonych zachowań w nawyki.

Znaniecki: te odpowiedzi są oparte na teoriach natury ludzkiej, które mogą być przydatne w biopsychologii, ale raczej nie w antropologii kultury. Sam nie mogę zaproponować żadnego uniwersalnego rozwiązania, ale proponuję, by badacz rozpoczął od wzięcia pod uwagę punktu widzenia ludzi, których postawy i czynności bada. Stwierdzi wtedy, że ludzie ci mają swe własne wyjaśnienia. (współczynnik humanistyczny)

Czynności ludzkie jako dynamiczne systemy wartości są ograniczone, ale nie izolowane. Jedne czynności mogą wpływać na inne; czynności związane z tą samą wartością (lub zespołem wartości) są funkcjonalnie współzależne (zasada funkcjonalnej współzależności między czynnościami). Podczas wykonywania tych czynności łączą się one w system czynności.

Wiele czynności zgodnych z tymi samymi wzorami kulturowymi i przejawiających podobny ład aksjonormatywny jest wykonywanych przez wielu ludzi w tym samym okresie historycznym. Tak jest np. w przypadku rytuałów religijnych. Rytuały z reguły składają się z większej ilości czynności elementarnych, dostosowanych do określonych wzorów, mało jest miejsca na indywidualne innowacje.

Zachowywać się zgodnie z rytuałem (np. religijnym) trzeba się nauczyć, do każdego elementarnego obrzędu należy się przygotować, a integrowanie tych obrzędów wymaga pewnego wykształcenia. Szczególnie ścisłe reguły obowiązują w magii.

Funkcjonalna współzależność dotyczy nie tylko elementarnych obrzędów składających się na złożone rytuały. Współzależne są też poszczególne czynności kultu wykonywane wielokrotnie przez tę samą osobę (chociaż każda modlitwa i każda ofiara jest sama całością, to każda jest też współzależna od innych. Ich „pozytywne wyniki” kumulują się, a opinię osoby prawdziwie pobożnej zyskuje ten, kto obowiązki kultowe wykonuje regularnie i przez dłuższy czas).

Kolejne czynności rytualne tworzą system o nieokreślonym czasie trwania. Te czynności tworzą ciągły i jednolity szereg, ponieważ jednostka jest przekonana, że to stała zgodność z religijnymi wzorcami i normami zapewnia jej przychylność bóstwa.

---