1. ONTOLOGIA- dział filozofii badający strukturę rzeczywistości i zajmujący się problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.

Egzystencja - byt ludzki, który jest dla nas jedynym bytem zupełnie konkretnym, wszystko inne to abstrakcje; ludzka egzystencja jest pierwsza i nie wyprzedza jej żadna esencja, tak jak np. myśl stolarza o stole wyprzedza powstanie samego stołu; 1. jest więc faktem pierwotnym oraz 2. bytem istot świadomych - tych które mają jakiś stosunek do swego istnienia 3. Człowiek może go uznać lub potępić, 4. Jeśli człowiek istnieje to w świecie. 5. Człowiek świat poznaje - jest świadom istnienia innych ludzi

Byt - jest ludzki i pozaludzki. Byt pozaludzki to nieświadome istnienie rzeczy

Istnienie - jest kruche, narażone przez świat, który nie baczy na życie jednostki, na szwank. Musimy więc bronić swojego istnienia, działać, troszczyć się o coś. Życie jest tym wypełnione i przez to troska jest cechą ludzkiej egzystencji. (?????????)

2. METAFIZYKA- dział filozofii zajmujący się przedmiotami wykraczającymi poza doświadczenie i zmierzający do poznania "istoty" rzeczy; nauka o pierwszych zasadach i własnościach bytu.(????????)

3. MATERIALIZM- nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. W przypadku nauk humanistycznych za materializm uważa się pogląd, według którego wszystkie myśli, uczucia, decyzje pojedynczych ludzi oraz wytwory kultury i istniejące struktury społeczne wynikają bezpośrednio z "walki o byt", tj. z uwarunkowań materialno-ekonomicznych i są w stosunku do nich wtórne.

4. IDEALIZM ma cztery znaczenia, dwa potoczne i dwa filozoficzne:

Idealizm to naiwna wiara, że wszystko dzieje się lub, chociaż powinno się dziać tak, jak to wynika z publicznie deklarowanych norm. W tym sensie idealizm jest swoistą odmianą naiwności. Idealista w tym sensie wierzy, że wszyscy ludzie są "dobrzy", zachowują się przyzwoicie i nigdy nikomu nie czynią krzywdy bez powodu.

Idealizm ontologiczny to każdy system filozoficzny głoszący realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. W skrajnych postaciach (spirytualizm) odrzuca w ogóle istnienie świata materialnego, uważając go za złudzenie. Znanym spirytualistą był np. George Berkeley.

Idealizm epistemologiczny (poznawczy) to każdy system filozoficzny, który głosi całkowitą niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości i twierdzący, że jedyne, co jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia. W skrajnej postaci idealizm poznawczy głosi, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własną jaźń, a zatem dla każdego jego świat składa się wyłącznie z niego samego oraz jego własnych myśli i uczuć. Najbardziej znani idealiści poznawczy to: George Berkeley, Fryderyk Nietzsche oraz w pewnym sensie Kartezjusz.

5. SPIRYTUALIZM- w filozofii (metafizyce) jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (dusze). Tym samym spirytualizm przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu. W historii filozofii pojawiają się dwie odmiany spirytualizmu.

Spirytualizm idealistyczny

Reprezentowany jest przez Berkeleya. Zakłada on, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe. Ciała są zaś układami wrażeń wytwarzanymi przez podmiot poznający a więc nie istnieją jako substancje (pogląd ten jest charakterystyczny również dla idealizmu immanentnego w epistemologii (teorii poznania).

Spirytualizm realistyczny

Zakłada, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe i nie ma innych substancji. Ciała istnieją rzeczywiście, lecz są tylko odmianą substancji duchowych. Pewną koncepcją bazującą na tym założeniu jest monadologia Leibniza. Leibniz zakłada, że ostatecznym budulcem świata są monady czyli dusze. Monady dzieli on na:

a) posiadające świadome życie psychiczne, czyli dusze,

b) posiadające nieświadome życie psychiczne, czyli ciała.

6.HENOTEIZM (z gr. "jeden bóg") - stan pośredni między politeizmem a monoteizmem, kult wielu istot boskich, z których jedna jest najwyższym bogiem, pozostałe zaś podporządkowanymi mu pomniejszymi istotami nadprzyrodzonymi. Również - uznanie poszczególnych bóstw za wcielenia jednej istoty najwyższej.

7. WARIABILIZM - pogląd filozoficzny, według którego wszystko jest zmienne, czy też, jak to określił Heraklit z Efezu wszystko płynie. Wariabilizm jest poglądem przeciwstawnym do poglądu Parmenidesa z Elei o jedności i stałości bytu. Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw. Najlepszym obrazem tej teorii jest rzeka. Żadna rzecz, wg Heraklita, nie ma własności absolutnie stałych. Człowiek również jest bytem, który się staje, nieustannie wewnętrznie się zmienia.

8. MONIZM - system filozoficzny, według którego natura wszelkiego bytu jest jednorodna: materialna albo duchowa.

Materialistyczny monizm reprezentują : Marks, Demokryt, Epikur, Diderot,

Spirytualistyczny monizm reprezentują : Hegel, Platon, Filon

Przeciwstawnymi koncepcjami wobec monizmu są : dualizm i pluralizm.

9. DUALIZM (łac. dualis - dotyczący dwóch, podwójny) - w filozofii pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).

10. PLURALIZM- Jest to stanowisko, które przyjmuje jeszcze więcej zasad niż dwie, trzy, cztery, a nawet nieskończenie wiele. W naszych czasach nie ma w filozofii pluralistów. Są tylko moniści i dualiści. Pluraliści byli tylko na początku dziejów filozofii;

Pluralizm to w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).

- empedokles (cztery natury, żywioły: woda, ogień, powietrze, ziemia)

- arystoteles - dodał poza czterema żywiołami, że każdy ma na ziemi ustalone sobie miejsce, właściwie: najwyżej ogień, poniżej powietrze, potem woda, na końcu ziemia. Taki porządek miał być porządkiem natury i wobec tego wszystko co się dzieje w naturze, podąża do sobie właściwego miejsca.

- anaksagoras - mówił, że jest nieskończona ilość składników bytu, natur, tyle ile jakości.

-pitagorejczycy - również mówili o nieskończonej ilości natur, które wiązali z liczbami.

11. EPISTEMOLOGIA ( gnoseologia ) - wiedza naukowa

1. EPISTEME- "wiedza; umiejętność, zrozumienie", logos - "nauka; myśl") dział filozofii zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Epistemologia rozważa naturę takich pojęć jak: prawda, przekonanie, sąd, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie.

- Epistemologia jako odrębny dział filozofii została zapoczątkowana przez Kartezjusza

- Gnoza- pełna wiedza, dzięki której można nauczyć, dowiedzieć się wszystkiego, pełna gnoza może doprowadzić do zakazu zadawania pytań

• Doxa - tzw. pogląd opinia subiektywna, poziom na którym się zatrzymuje,

• Dogma- wiedza, wobec twierdzeń której nie da się postawić pytania „ dia ti? `' ( dlaczego?), oparta na aksjomatach

Główne zagadnienia epistemologii:

TEORIA POZNANIA

- 2 pytania : co to jest wiedza i co jest wiedzą. Na pierwsze odpowiada definicja wiedzy a na drugie jej kryterium;

- problem sposobu poznania zajmuje się tym jaka jest właściwa droga do poznawania. Wyróżnia się tu 2 zagadnienia: empiryzm genetyczny mówiący, że źródłem poznania jest doświadczenie i racjonalizm genetyczny, który twierdzi, że jest nim rozum;

- Spór toczy się też o to, czy istnieje wiedza wrodzona, czy nabywamy ją wraz z doświadczeniem, czyli o pochodzenie poznania. I tu mamy też dwa główne stanowiska: empiryzm genetyczny (aposterioryzm) i racjonalizm genetyczny (aprioryzm, natywizm);

- filozofia nauki zajmuje się natura poznania naukowego;

- sceptycyzm odpowiada na pytania czy wiedza jest w ogóle możliwa i jak bronić się przed zarzutami sceptycznymi.

TEORIA PRAWDY

- Poszukiwanie definicji prawdy jest problemem podstawowym dla epistemologii;

- teoria prawdy poszukuje jej definicji i kryterium bycia prawdą.

PROBLEM PSYCHOWIZYCZNY

- pytania: jaka jest relacja między materią a duchem, rzeczą myślącą a rozciągłą czy używając współczesnej terminologii, umysłem a ciałem czy zjawiskami fizycznymi a psychicznymi?

- wyróżnia się tu między innymi materializm (wszystkie zjawiska mają charakter fizyczny) czy epifenomenalizm (zjawiska psychiczne są ubocznym dodatkiem do zjawisk fizycznych).

PROBLEM PRECEPCJI

-główne pytanie to: co tak właściwie spostrzegamy i jak bronić się przed zarzutami sceptycznymi mówiącymi, że tak naprawdę nic rzeczywistego nie postrzegamy z pewności i nie potrafimy odróżnić prawdziwych danych od złudzenia

12. TEORIA POZNANIA - teoria filozoficzna usiłująca sformułować odpowiedź na pytania: czym jest poznanie, jaka jest jego geneza, jakie są jego warunki, czym jest podmiot, przedmiot i akt poznania, czy istnieją granice poznania.

Ogólnie można stwierdzić, że teorie poznania dzielą się na:

- racjonalne, przyjmujące za kryterium poznania sprawdzalność lub falsyfikowalność wysuwanych twierdzeń - Arystoteles,

- irracjonalne, uznające za kryterium poprawności specyficzne przeżycie poznawcze, np. oświecenie, ekstazę itp - Plotyn.

Jedne z nich upatrują źródło poznania w doświadczeniu zmysłowym - J. Locke, inne w działalności rozumu - Kartezjusz. Z teorią poznania wiążą się takie pojęcia, jak:

- sceptycyzm, polegający na podaniu w wątpliwość twierdzeń,

- agnostycyzm, negujący możliwość poznania całej rzeczywistości lub jej części.

13. AGNOSTYCYZM (gr. "nieznany, niepoznawalny") - to pogląd odnoszący się do ludzkiego poznania. Głosi on, że ludzkie poznanie jest ograniczone i nie dostarcza wiedzy o rzeczywistości lub nie możemy zweryfikować jej prawdziwości. Jest to pojęcie bardzo bliskie sceptycyzmowi filozoficznemu. Współcześni filozofowie, między innymi Robert Anton Wilson, starali się generalizować pojęcie agnostycyzmu, nie odnosząc go tylko do istnienia boga.

W najogólniejszym ujęciu jest to pogląd, wedle którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia lub nieistnienia boga, bądź negujący całkowicie lub częściowo możliwość poznania bytu. Thomas Henry Huxley wprowadził termin agnostycyzm, wykluczając możliwość poznawczą człowieka na polu „istoty” rzeczy jak i „istoty” związków przyczynowo-skutkowych. W swym stanowisku przeciwstawia się ateizmowi i teizmowi.

14. REALIZM- pojęcie wieloznaczne, zmieniające sens w zależności od kontekstu. Ogólnie jest to silna wiara w obiektywne (realne) istnienie zewnętrznego świata w formie zgodnej z tym, jaki przedstawia się on ludzkim zmysłom i rozumowi oraz odrzucanie wszelkich koncepcji sugerujących subiektywność jego istnienia lub zaprzeczających jego substancjalności. Rodzaje realizmu w filozofii:

Realizm epistemologiczny to pogląd, że przedmioty dane w doświadczeniu istnieją niezależnie od podmiotu poznania.

Realizm pojęciowy to pogląd, że pojęciom przysługuje istnienie realne.

Realizm atomistyczny natomiast to pogląd, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty, które ludzie mają tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom istnienie realne, zapominając, że są to wytworzone przez nich samych konstrukcje.

15. FENOMENALIZM- pogląd filozoficzny głoszący iż bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie". Pogląd ten pozostaje w opozycji do esencjalizmu.

Koncepcję fenomenalizmu wprowadzili do nowożytnej, europejskiej filozofii George Berkeley i David Hume jako rezultat doprowadzenia do ostatecznych konsekwencji koncepcji brytyjskich empiryków. Koncepcje fenomenalizmu rozwinął znacznie Immanuel Kant, który starał się przezwyciężyć niektóre jego paradoksy poprzez koncepcję umysłu praktycznego. Współczesnym rozwinięciem fenomenalizmu jest z jednej strony neokantyzm, a z drugiej fenomenologia.

16. IDEALIZM - stanowisko filozoficzne głoszące tezę o pierwotności czynnika duchowego (myśli, idei, świadomości) wobec materialnej rzeczywistości. Przeciwstawiane materializmowi i naturalizmowi.
Wyróżnia się dwa podstawowe kierunki idealizmu: obiektywny oraz subiektywny. Idealizm obiektywny zakłada, że jedynym obiektywnym bytem rzeczywistym jest idea, która istnieje niezależnie od materii i świadomości ludzkiej. Główni przedstawiciele tego kierunku: Platon, Tomasz z Akwinu i G. Hegel.

17. IDEALIZM SUBIEKTYWNY oparty jest na twierdzeniu, że świat realny jest jedynie wytworem podmiotu poznającego, neguje istnienie obiektywnej rzeczywistości. Reprezentanci: G. Berkeley, D. Hume, H. Bergson.

18. SOLIPSYZM - pogląd filozoficzny głoszący, że istnieje tylko jednostkowy podmiot poznający, cała zaś rzeczywistość jest jedynie zbiorem jego subiektywnych wrażeń - wszystkie obiekty, ludzie, etc., których doświadcza jednostka, są tylko częściami jej umysłu. Za twórcę owego poglądu uważany jest sofista Gorgiasz (ok. 483-375 p.n.e.), który utrzymywał, że:

Nic nie istnieje

Nawet jeśli coś istnieje, nikt nie mógłby o tym wiedzieć

Nawet jeśli ktoś by o tym wiedział, nie mógłby tego nikomu zakomunikować

19. RACJONALIZM (łac. ratio - rozum; rationalis - rozumny, rozsądny) - to filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza.

20. RACJONALIZM GENETYCZNY, NATYWIZM - stanowisko epistemologiczne w sporze o źródła poznania głoszące, że wszystkie pojęcia, które znamy, są w naszym umyśle od urodzenia. Przeciwieństwo empiryzmu genetycznego, mówiącego, że pojęcia te zapisują się w nas wraz z doświadczeniem. Przedstawicielem natywizmu jest Platon, który zakłada, że dusza posiada wiedzę wrodzoną.

Natywizm na gruncie antropologii kulturowej jest to dążenie do zachowania zagrożonej tożsamości kulturowej danej zbiorowości ludzkiej, poprzez autoafirmację jej kultury, podkreślenie tubylczości. Świadoma zorganizowana próba odrodzenia lub uwiecznienia przez część członków danej społeczności wybranych elementów jej kultury.

Typy natywizmu

1.Ze względu na cel:

Rewiwalistyczny : dążenie do ponownego przywrócenia niektórych elementów kultury rodzimej, wypartych przez obcą kulturę / np. książka „Dżihad kontra McŚwiat”

Perpetuatywny : (zachowawczy) dążenie do zachowania tych elementów, które choć zagrożone, jeszcze funkcjonują i decydują o odrębności

2.Ze względu na środki:

Racjonalny : raczej w użyciu w świecie zachodnim

Magiczny.

21. EMPIRYZM- doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.

Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem.

Pierwszym filozofem, który krytykował takie poznanie był Heraklit -

Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy noszą duszę barbarzyńców.

Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Francisa Bacona a następnie rozwinięta przez Johna Locke'a, George'a Berkeleya oraz Davida Hume'a.

Można wyróżnić empiryzm metodologiczny, który głosi nieistnienie sądów syntetycznych a priori i empiryzm genetyczny, który głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (umysł jako tabula rasa - "niezapisana tablica"), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami. Skrajną postacią empiryzmu genetycznego jest sensualizm, który głosi, że nie ma niczego w umyśle, czego nie było wpierw w zmysłach. Poglądem przeciwstawnym do empiryzmu genetycznego jest natywizm.

22. SENSUALIZM (łac. sensus zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm głosili epikurejczycy, cynicy i stoicy. W czasach nowożytnych między innymi Étienne de Condillac, David Hume, Herbert Spencer.

23. IRRACJONALIZM - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym; odmiana idealizmu epistemologicznego. Irracjonalizm często odrzuca też możliwość, by słowa, jako środek komunikacji, mogły odpowiadać wewnętrznym ideom (por. iluminacja).

Irracjonalizm był postawą typową dla romantyzmu i modernizmu. Henri Bergson uważał, że człowiek ma do dyspozycji dwie władze poznawcze: intelekt i intuicję, stawiając wyżej intuicję.

Irracjonalizm to także postawa umysłowa, stawiająca przyjmowanie argumentów rozumowych niżej niż argumentów na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, czy emocji.

ILUMINACJONIZM (łac. illuminatio - oświecenie, natchnienie, światłość) - doktryna filozoficzna lub filozoficzno-teologiczna uznająca oświecenie Boże (iluminację) za integralny element poznania umysłowego człowieka, mającego za przedmiot Absolut i rzeczywistość duchową, akcentująca istotną rolę tego oświecenia w życiu moralno-religijnym.

EMOTYWIZM - pogląd we współczesnej etyce, sformułowany przez Alfreda Julesa Ayera, głoszący iż etyczny namysł i wynikające z niego postanowienia, mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych doznań i uczuć jednostki.

WOLUNTARYZM (łc. voluntas `wola') filoz. kierunek w filozofii, wg którego wola jest podstawowym czynnikiem poznawczym i istotą bytu.

24. SPÓR O UNIWERSALIA (powszechniki) - filozoficzny problem dotyczący statusu pojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei. Współcześnie problem także dotyczy psychologii poznawczej, która zajmuje się m.in. pochodzeniem pojęć w umyśle i ich adekwatnością.

Pojęcie "idei" wprowadził do filozofii Platon, który uważał, że istnieją one realnie, poza rzeczami zmysłowymi; stanowią byt rzeczywisty i samoistny. Własnościami idei są - jego zdaniem - jedność (jednej idei odpowiada wielość przedmiotów), stałość (przedmioty ulegają ciągłym zmianom, idee są niezmienne i wieczne) oraz hierarchiczność (idee niższego rzędu podlegają ideom wyższego rzędu). Pierwowzorem idei i ich najlepiej poznawalnymi wzorcami są pojęcia matematyczne. Stanowisko Platona zostało później określone jako skrajny realizm pojęciowy.

Odrębne stanowisko zajął Arystoteles, według którego uniwersalia nie stanowią odrębnego bytu. Pełna bytowość przysługuje tylko substancji (indywidualnemu bytowi, konkretowi). Arystoteles uznał istnienie form ogólnych (istoty rzeczy), ale ich istnienie nie było niezależne i samoistne, ale związane z istnieniem konkretnych rzeczy. Jego stanowisko zapoczątkowało realizm umiarkowany.

Opozycyjny wobec realizmu nominalizm zapoczątkowali stoicy, którzy zaprzeczali rzeczywistemu statusowi pojęć (idei, uniwersaliów). Ich zdaniem pojęcia są wytworami mowy i nie mają odpowiednika w rzeczywistości.

Spór o uniwersalia rozgorzał w średniowieczu za sprawą Boecjusza, który postawił pytanie: czy kategorie mają swój niezależny byt jako gatunki rzeczy, czy też istnieją tylko jako znaki językowe? Boecjusz był zwolennikiem realistycznego poglądu, że uniwersalia istnieją w rzeczach poznawanych zmysłowo, ale poznajemy je niezależnie od ciała. Realizm pojęciowy był zresztą charakterystyczny dla filozofii patrystycznej oraz wczesnej scholastyki i najczęściej wtedy przyjmowany był bez dowodu. Odpowiadał on idei świata jako stworzonego przez Boga i poddanego wieczystym prawdom. Spór ten toczył się nie tylko na płaszczyźnie metafizycznej, ale także teologicznej.

Skrajne realistyczne stanowiska zajmowali filozofowie średniowieczni ulegający wpływom Platona i neoplatończyków: Eriugena, który głosił emanacyjną postać realizmu (rzeczy emanują z pojęć ogólnych, które z kolei stanowią emanację Boga) oraz Anzelm z Canterbury, który przyjmował egzemplarystyczną i bardziej ortodoksyjną teologicznie postać realizmu (Bóg stwarza rzeczy na wzór stworzonych uprzednio pojęć ogólnych). Antyrealizm (nominalizm) XII-wieczny reprezentował natomiast Roscelin, który głosił, że pojęcia ogólne stanowią tylko dźwięki języka.

XII-wieczni filozofowie poszukiwali w większości stanowiska kompromisowego. Ich najwybitniejszy przedstawiciel, Pierre Abelard głosił sermonizm. Uznawał on powszechniki za wypowiedzi posiadające znaczenie, którego podstawą jest wspólna forma (forma communis) przedmiotów, poznawana rozumowo dzięki abstrahowaniu cech wspólnych.

Wśród stanowisk w sporze o uniwersalia wyodrębniły się również:

konceptualizm, który utrzymywał, że powszechniki są tylko pojęciami, czyli obrazami powstającymi w ludzkim umyśle;

teoria "stanu" Waltera z Mortagne oraz teoria "względu" Adalharda z Bath, którzy uważali, że rzeczy mogą z pewnego punktu widzenia być rozpatrywane jako egzemplarze gatunków, a z innego - jako rzeczy jednostkowe;

indyferentyzm, który określał powszechniki jako własności rzeczy współwystępujące z ich jednostkowością;

teoria zbioru, który określał powszechniki jako własności zbiorów rzeczy o podobnej naturze;

Św. Tomasz z Akwinu przyjął za Awicenną trzy postacie i formy istnienia uniwersaliów:

ante rem: wszystkie pojęcia ogólne istnieją jako wzory w umyśle Boga

in re: uniwersalia istnieją jako istoty konkretnych rzeczy, zawarte w ich substancji jednostkowej (universale directum);

post rem: uniwersalia pojawiają się jako rezultat abstrakcji, wytwór umysłu (universale reflexivum).

25. SKRAJNY REALIZM POJĘCIOWY- (np. u Platona) - pogląd głoszący, iż pojęcia ogólne (np. „człowiek w ogóle”) posiadają byt rzeczywisty i samoistny.

26. UMIARKOWANY REALIZM POJĘCIOWY- jeden z głównych poglądów dotyczących statusu ontycznego pojęć ogólnych. Arystoteles uznawal ze istnieja nazwy, pojecia ogolne, ale nie ma ogolnch idei, przedmiotow (Idea jest w przedmiocie). Twierdzil ze zmysły mialy w poznaniu funkcje rownie niezastapiona jak rozum. Trzeba zetknąć się z rzeczywistością, aby cos w niej widziec, umysl może zetknąć się z nia jedynie przez zmysły. Umysl jest pusta tablica, która zapisuja spostrzeżenia. Od spostrzezen trzeba rozpocząć poznanie. Arystoteles stal na stanowisku racjonalizmu , ale racjonalizm jego był związany z genetycznym empiryzmem. Według tego poglądu nazwom i pojęciom ogólnym przysługują korelaty w postaci przedmiotów ogólnych. Inaczej niż w realizmie skrajnym, przedmioty te nie istnieją jako byty realne i niezależne od podmiotu, lecz jako byty idealne, tj. będąc zależnymi w istnieniu od podmiotu poznającego rzeczywistość. Dzięki takiemu ujęciu możliwe jest tworzenie wiedzy ogólnej (niemożliwe w nominalizmie), będącej wynikiem procesu poznawczego, a nie twórczego procesu podmiotu (z czym można ją pomylić w konceptualizmie).

27. NOMINALIZM pojęciowy - pogląd filozoficzny odmawiający realnego (to znaczy poza umysłem i poza mową ludzką) istnienia pojęciom ogólnym (uniwersaliom), uznający je za nazwy, służące jedynie komunikacji językowej. Nominalizm często wiąże się z empiryzmem oraz pozytywizmem. Przeciwstawnym poglądem jest realizm pojęciowy. Według nominalistów każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty.

W IX wieku, Al-Nazzam prezentuje arabski nominalizm. Należąc do skrajnej grupy mutazylitów, odrzuca wszechmoc Boga i uczy o równości ludzi ze zwierzętami, które według niego też mogą zostać zbawione.

28. KONCEPTUALIZM
Jedno ze stanowisk w średniowiecznym sporze o uniwersalia, głoszące, że ogólność to cecha umysłowego ujęcia świata i można ją przypisać jedynie pojęciom ujmowanym jako zjawiska psychiczne.
Konceptualizm głosił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach, gdyż ogólne są nie rzeczy, nie nazwy, lecz pojęcia ("conceptus"). Przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychologiczny. (Tatarkiewicz)
Konceptualizm odrodził się w XIV w. w opozycji do nominalizmu W. Ockhama. Główni przedstawiciele to: R. Descartes, J. Locke, G. Leibniz

Uniwersalia, powszechniki, odpowiedniki pojęć ogólnych. Filozofowie stojący na stanowisku realizmu filozoficznego (np. Platon) uważali, że uniwersalia istnieją realnie (np. idea człowieka, dobro w ogóle itd.). Przeciwstawiali się im nominaliści (np. W. Ockham), twierdząc, że uniwersalia są wynikiem myślowego procesu abstrakcji i istnieją jedynie w umyśle.

29. SERMONIZM

Średniowieczny pogląd filozoficzny dotyczący sporu o uniwersalia (o sposób istnienia pojęć ogólnych), reprezentowany przez P. Abelarda, będący stanowiskiem kompromisowym. Polega na stwierdzeniu, że pojęcia ogólne (np. dobro, piękno) należą do mowy nie jako zwykłe dźwięki, lecz jako dźwięki posiadające znaczenie. Ogólnym więc jest nie sam znak fizyczny czy desygnat, lecz także znaczenie znaku.

(łac. sermo - mowa) - stanowisko własne Piotra Abelarda. Pogląd, że powszechnym cząstkom mowy (sermo) odpowiadają w rzeczach tzw. forma communis - wspólna forma. Jest ona podstawą tworzenia pojęć.

30. DETERMINIZM to w filozofii i nauce pogląd głoszący, że fakt, moment i miejsce zajścia każdego zdarzenia oraz jego przebieg określone są jednoznacznie przez zdarzenia, które je poprzedziły w czasie i które z nimi współwystępują. Przeciwieństwo indeterminizmu.
Ma wiele postaci, rozróżnia się m.in.:
1) determinizm ontologiczny lub metafizyczny (podstawa filozoficznej teorii przyczynowości),
2) determinizm metodologiczny (w rzeczywistościach fizycznej, psychicznej i społecznej powiązania przyczynowe między zjawiskami mają charakter stały i przewidywalny, umożliwiają więc prognozowanie i planowanie) z determinizmem statystycznym jako swoją odmianą (podstawę prognoz stanowi częstość występowania rozważanych zjawisk),
3) determinizm fizyczny (dla każdego, opisanego przez odpowiedni zespół parametrów, stanu B danego układu izolowanego można jednoznacznie określić parametry stanu A, który go poprzedził, i stanu C, który po nim nastąpi - podstawa przeświadczenia o możliwości sformułowania naukowej teorii zdarzeń przyszłych, obecnie podważona, m.in. przez zasadę nieoznaczoności W. Heisenberga i badania nad chaosem),
4) determinizm przyczynowy lub przyczynowo-skutkowy (zdarzenie B nie tylko zawsze występuje po zdarzeniu A, ale jest przez nie fizycznie wywoływane),
5) determinizm etyczny (całość lub jakaś część działań człowieka jest wyznaczona przez niezależne od niego czynniki zewnętrzne - w postaci skrajnej zaprzeczenia istnienia wolnej woli),
6) determinizm teologiczny (związany z determinizmem etycznym - głosi, że każdy konkretny człowiek jest z góry przeznaczony do zbawienia bądź do potępienia. Stanowi podstawę teorii predestynacji),
7) determinizm historyczny (bieg dziejów jest jednoznacznie określony przez jakąś instancję wyższą, np. Boga czy Ducha dziejów, lub przez pewien zespół praw, np. prawa dialektyki).

Problem, którego próbę rozwiązania stanowi determinizm, należy do najważniejszych tak w filozofii jak historii nauki.

Rzecznikami determinizmu byli m.in.:

Parmenides,

Arystoteles,

Demokryt i atomiści,

stoicy i epikurejczycy,

a w epoce nowożytnej:

R. Descartes,

T. Hobbes,

B. Spinoza,

J. Kalwin

U. Zwingli,

G.W. Leibniz

przedstawiciele pozytywizmu, psychoanalizy, marksizmu.

31. INDETERMINIZM - koncepcja filozoficzna, która zakłada, że we wszechświecie istnieje obszar wolności umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli. Indeterminizm neguje determinizm. Występuje w formach skrajnych, radykalnych (negacja istnienia jakichkolwiek uwarunkowań) i umiarkowanych (negacja tylko pewnego typu uwarunkowań lub twierdzenie, że ta sama przyczyna niekoniecznie musi zawsze powodować ten sam skutek). W etyce indeterminizm to koncepcja zakładająca, że ludzkie działania nie są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i są zawsze wolnym wyborem indywidualnej woli.

Indeterminiści uznają, że nie istnieje żadna przyczynowa konieczność zachodząca pomiędzy zjawiskami, a jeśli już, to jest ona mocno ograniczona. Mówiąc inaczej, w świecie panuje wolność.

32. KAUZALIZM- w filozofii pogląd, zgodnie z którym wszystkie zjawiska i zdarzenia można wyjaśnić przez podanie ich przyczynowych związków i współzależności.

33. FINAZLIM- w filozofii historii pogląd, że dzieje stale zmierzają do określonego z góry celu, który jako realizacja wszystkiego, co w nich zalążkowo zawarte, stanowi ich rozwiązanie i zakończenie oraz nadaje im sens. Często analogicznie do finalizmu historiozoficznego sądzi się, że ten sam cel mają przed sobą także natura i świat jako całość.

34.KONCEPCJE PRAWDY

Klasyczna koncepcja prawdy-(korespondencyjna teoria prawdy) jej twórcą jest Arystoteles, który twierdził że prawdziwy jest sąd lub zdanie które jest zgodne z rzeczywistością. Punktem odniesienia jest rzeczywistość istniejąca niezależnie od człowieka
Ewidencyjna (łac. evidentia `jasność, wyrazistość,oczywistość'), dane zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest oczywiste. Kryterium oczywistości - którym posługiwał się np. Kartezjusz - można rozumieć bądź subiektywnie (jako poczucie pewności towarzyszące wypowiadaniu tego zdania), bądź obiektywnie (jako swoistą własność tego zdania lub aktu poznawczego, którego owo zdanie jest rezultatem). Należy jednak pamiętać, że dostęp do kryterium obiektywnego mamy tylko przez kryterium subiektywne, które może zależeć od czynników pozapoznawczych.

Pragmatyczna (gr. pragma `czyn, dzieło, zajęcie'),

dane zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy za- stosowane w praktyce, przynosi korzyść. Jeden z twórców tej koncepcji - amerykański filozof William James - bronił kryterium korzyści (użyteczności) następująco: dla zagubionego w lesie to zdanie jest prawdziwe, na podstawie którego może wyjść z lasu; zdanie to jest narzędziem sprawnego działania. Zauważmy jednak, że bywa tak, iż zdania prawdziwe (w klasycznym sensie) nie prowadzą do sukcesu, a zdania fałszywe - przeciwnie. Zdarza się bowiem tak, że z dwóch osób nieprzygotowanych do egzaminu zdaje tylko ta, która jest pewna siebie (a więc przyjęła fałszywe przekonanie „Umiem”).

Koncepcja utylitarna- głosi, że prawdziwy jest sąd użyteczny albo taki, który da się w praktyce zastosować. Twórcami są pragmatyści (koncepcja poznania), utylitaryści (koncepcja moralna). Sąd jest użyteczny dla mnie, dla ludzi. Dana teoria będzie hipotezą tak długo aż nie będzie dało jej się praktycznie zastosować.

Koncepcja zgody powszechnej : dane zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest akceptowane przez ogół osób kompetentnych w danej kwestii. W sprawach potocznych kryterium prawdy będzie tu więc opinia (większości) „przeciętnych” członków społeczeństwa posługujących się tzw. zdrowym rozsądkiem, natomiast w sprawach specjalistycznych - opinia (większości) ekspertów w danej dziedzinie; gdy występuje między nimi różnica poglądów, kryterium tym może być opinia uzyskana w wyniku dyskusji zwieńczonej porozumieniem. Kryterium zgody powszechnej jest istotnym elementem podejmowania decyzji społecznych w systemach demokratycznych; kryterium to m.in. zabezpiecza przed dyktaturą i silnymi konfliktami społecznymi, ale automatycznie nie gwarantuje słuszności samej decyzji. Wielu filozofów uważa, że koncepcje nieklasyczne nie podają właściwej definicji prawdy , mogą jednak służyć jako propozycje kryteriów prawdy i w ten sposób uzupełniać koncepcję klasyczną (lub deflacyjną). Powyższa prezentacja tych kryteriów wykazała jednak, że są one tylko cząstkowe, względne i zawodne. Współcześnie jednym z popularniejszych kryteriów jest kryterium prostoty (ekonomii): z dwóch teorii (zbiorów zdań), jednakowo potwierdzonych przez doświadczenie, wybierajmy teorię prostszą.
• Koncepcja koherencyjna -sformułował ją Francis Herbert Bradley, brzmi: "Prawdziwe jest to, co jest wewnętrznie spójne. Ma charakter konstruktywistyczny, ponieważ to, co jest wewnętrznie spójne w jednych okolicznościach nie musi być spójne w innych.. Jeśli jakieś zdanie jest poprawnie zbudowane i zgadza się z pozostałymi zdaniami, świadczy to o poprawności owego zdania. Zwolennikom takiego poglądu chodzi o zgodność logiczną, a więc przede wszystkim o niesprzeczność i powiązanie zdań. Naturalnie, nie domagają się, aby jakieś zdanie poddawać próbie zgodności z wszystkim, bądź dowolnie wybranymi zdaniami. Zastanawiając się nad poprawnością np. pewnego twierdzenia psychologicznego należałoby tylko ustalić, czy można je włączyć, nie wywołując przez to trudności logicznej natury, do systemu zdań przyjętych w psychologii. Zgodnie z koncepcją koherencyjną kryteria prawdy mają charakter wyłącznie logiczny, o prawdziwości zdania decydują tylko względy formalne. Niewątpliwie postrzeganie formalnych, logicznych reguł przy budowaniu teorii naukowych jest konieczne i nigdy nie może być lekceważone. Jednakże zawężanie warunków prawdziwości jedynie do formalno-logicznej poprawności, jaką ma się odznaczać system zdań, jest już posunięciem zbyt daleko idącym.

35. ANTROPOLOGIA

Antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) - Antropologia filozoficzna podejmuje określenie tego, co ogólnoludzkie (natury człowieka) i wyjaśnienia miejsca człowieka w przyrodzie i społeczeństwie. Jako sposób filozofowania narodziła się w Niemczech w XX wieku; za jej klasyków uważa się Maxa Schelera ("Miejsce człowieka w Kosmosie", 1928), Helmutha Plessnera (wyd. pl. "Pytanie o conditio humana") i Arnolda Gehlena ("Człowiek. Jego natura i jego miejsce w świecie", 1940).

Antropologia kulturowa - dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.

Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności. Ten dział nauki sięga korzeniami epoki wielkich odkryć geograficznych.

36. NATURALIZM - kierunek w filozofii, którego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk działaniem praw przyrody.

Naturalizm metafizyczny postuluje zwrócenie całej uwagi na człowieka i jego dzieła, bliski humanizmowi. Przejawia się w liberalizmie jak również w prądach nowożytnych.

W filozofii kultury naturalizm to egzystencja, w której podstawowe wartości to przyjemność zmysłowa, życie w zdrowiu i dobrobycie. Jej przeciwieństwem jest transcendentalizm.

Przedstawiciele naturalizmu:

1) w starożytności:

a) cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie;

b) stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna, nieskończona i jedyna, gdyż poza wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza, rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę.

2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.

3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.

4) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,

5) w XIX w. widoczny był w:

a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,

b) filozofii H. Spencera,

c) teoriach H. Taine'a,

37. SUPRANATURALIZM- ogólna nazwa doktryn przyjmujących istnienie świata nadprzyrodzonego i uznających jego odmienność od świata przyrody.

38. HOLIZM (od gr. holos - całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi), według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.
Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników.
Pojęcie wprowadził Jan Smuts, południowoafrykański polityk, we wczesnych latach 20. XX wieku.

39. INDYWIDUALIZM -kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenes, a rozwinięty przez J. Dunsa Szkota zarówno w teorii bytu (ontologii), jak i w teorii poznania. Punktem wyjścia do indywidualizmu w poznaniu stała się intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii. Indywidualizm charakteryzuje silne poczucie niezależności i odrębności osobistej oraz postępowanie odbiegające od ogólnie przyjętych wzorów i norm. Wiąże się z przekonaniem o szczególnej roli jednostki, która stoi ponad tłumem. W proporcjonalności i harmonii sił człowieka widział indywidualizm wartość moralną. Głosił kult doskonałych jednostek i kult irracjonalnych sił duszy. Szczególnego znaczenia nabrał indywidualizm w filozofii romantycznej. Indywidualizm w etyce wyrażał się głoszeniem tezy, że wszelkie normy moralne wywodzą się z uczuć i popędów jednostek ludzkich, a jedynym motywem i celem postępowania jest samodoskonalenie się i osiąganie szczęścia osobistego.

40. EGOIZM ETYCZNY -to pogląd mówiący, że każdy powinien robić to, co leży w jego własnym interesie. To, co leży w jego interesie może być w efekcie krzywdzące, korzystne lub neutralne dla innych. Etyczny egoizm nie powinien być mylony z racjonalnym egoizmem, który utrzymuje, że działanie we własnym interesie jest racjonalne, a niekoniecznie etyczne.

Etyczny egoizm nie uznaje za konieczne ignorowanie potrzeb innych, ani nie wymaga, by jednostka nie brała pod uwagę dobra innych. Pozwala na oba, tak długo jak wybór ten skutecznie zaspokaja jej interes. Filozofowie twierdzili, że konflikty, które pojawiają się, gdy każdy dba tylko o siebie, mogą być rozwiązane (dla dobra wszystkich) tylko, kiedy wszyscy dobrowolnie poświęcą część ze swoich celów dla zrównania wolności jednostek. Właśnie idea poświęcenia swojego krótkotrwałego interesu na rzecz długoterminowego dobra jest głównym argumentem filozofów popierających egoizm etyczny. Nie wiązali etycznego egoizmu z moralnością. Przykładowo, Arystoteles mówił, że mamy obowiązki wobec zarówno wobec siebie, jak i wobec innych ludzi (przyjaciół), i do polis w ogóle.

41. ALTRUIZM - zachowanie w obrębie danego gatunku, w wyniku którego osobnik tak się zachowujący ponosi pewne koszty wobec innego, który z kolei zyskuje. Jest to jedno z typowych zachowań zwierzęcych zwiększających ich łączną wartość przystosowawczą.

Potocznie altruizm definiowany zazwyczaj jest jako postawa przeciwstawna egoizmowi, u podstaw której leży bezinteresowna troska o dobro innych osób.

Altruizm, w którym jednostki poświęcają się dla innych bez możliwości uzyskania gratyfikacji, nazywany jest altruizmem twardym, natomiast jeżeli w wyniku altruistycznego działania jednostki staje się ona w późniejszym czasie także przedmiotem zachowania altruistycznego, czyli jest wynagradzana, altruizm taki nosi nazwę altruizmu odwzajemnionego (pojęcie to wprowadził Robert Trivers w 1971 roku).

Zachowanie altruistyczne występuje w dwóch różnych przypadkach:

w sytuacji górki, jeżeli jednostka udziela pomocy innej jednostce, dzięki czemu ta druga znajduje się w lepszej pozycji.

w sytuacji dołka, jeżeli jednostka pomagająca znajduje się w lepszej sytuacji niż osoba, wobec której kierowane jest zachowanie altruistyczne.

42. AKSJOLOGIA

1. W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, estetycznymi, poznawczymi, ekonomicznymi, religijnymi...

2. W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.

Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:

- w aspekcie teoretycznym

analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.),

dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości;

- w aspekcie systematyzującym i postulatywnym

podstawami i kryteriami wartościowania,

klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych (jako celów samych w sobie) i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych),

budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum),

ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania;

- w aspekcie socjologicznyczm i teoretyczno-kulturowym

badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze.

43. ETYKA- dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne.

Etyki nie należy mylić z moralnością. Moralność, to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: "Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące niczego nie oznajmiają. Celem etyki jest dochodzenie do źródeł powstawania moralności, badanie efektów, jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych. Poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, na podstawie, których można formułować zbiory nakazów moralnych. Teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji do powszechnej moralności, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów.

44. ESTETYKA - 1) jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów, utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
2) w szerokim znaczeniu estetyka pojmowana jest niejednolicie, jako: ogólna teoria piękna dzieł sztuki i przedmiotów naturalnych. Zakres badań tak pojmowanej estetyki obejmuje wiele różnorodnych zagadnień, którymi zajmują się inne poza filozoficzne dyscypliny.

45. OBIEKTYWIZM- W ontologii: pogląd, zgodnie z którym przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego.

W aksjologii: stanowisko, które przypisuje wartościom istnienie niezależne od świadomości.

Obiektywizm metafizyczny - teza, że istnieje fundamentalna rzeczywistość, niezależna od naszego poznania i świadomości, przeciwieństwo subiektywizmu metafizycznego.

Obiektywizm - filozofia stworzona przez Ayn Rand, powieściopisarkę, scenarzystkę i filozofkę. Rand nawiązywała do tradycji arystotelesowskiej i kapitalistycznej. Sprzeciwiała się kolektywizmowi, nacjonalizmowi, rasizmowi i socjalizmowi. Ayn Rand głosiła tezy obiektywizmu w swych powieściach.

Filozofia obiektywizmu odrzuca jako nieracjonalne istnienie istot nadprzyrodzonych, w tym i Boga, głosząc ateizm i antropocentryzm. W zakresie metafizyki akceptuje obiekywną rzeczywistość, za źródło poznania uznaje tylko i wyłącznie rozum i logikę.

Zgodnie z zasadami etyki obiektywistycznej każdy człowiek powinien kierować się własnym interesem (racjonalnym egoizmem). Rand uznawała, że ponieważ każdy by przetrwać musi dbać o siebie, to doktryna twierdząca, że troszczenie się o siebie jest złem oznacza, że złem jest ludzka chęć przeżycia. Według Rand na tym właśnie polega doktryna altruizmu, którą należy odrzucić, podobnie jak żądanie poświęcania innych dla siebie.

Obiektywiści promują państwo minimalne i system kapitalizmu jako ochraniające i nie naruszające praw ludzi, przeciwstawiając się inicjowaniem przemocy. Przeciwstawiają się też wszelkim kompromisom moralnym, uznając je za zgodę na zło.

Z filozofii obiektywizmu czerpią niektórzy współcześni klasyczni liberałowie i libertarianie.

46. SUBIEKTYWIZM -to kierowanie się w działaniu oraz w ocenie faktów i zjawisk wyłącznie własnym sposobem widzenia; stronniczość.

W naukach socjologicznych jest zaprzeczeniem ujęcia charakterystycznego dla socjologii, mianowicie o obiektywności istnienia świata społecznego. Świat społeczny to suma świadomości członków zbiorowości - nie ma obiektywnej pozaświadomości rzeczywistości społecznej. Współcześnie subiektywizm przypisuje się często postmodernizmowi.

47. ABSOLUTYZM- w filozofii przeciwieństwo relatywizmu. Pogląd, w myśl którego wartości najwyższe, np. prawda (absolutyzm w teorii prawdy), dobro (absolutyzm etyczny), piękno (absolutyzm estetyczny), mają charakter absolutny - są wieczne i niezmienne, niezależne od indywidualnych zapatrywań ludzkich, okoliczności historycznych, koniunktury społeczno-politycznej itp.

48. RELATYWIZM- to pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.

49. APRIORYZM - a priori (łac.: "z góry", "uprzedzając fakty", "z czegoś, co już było"); w filozofii stanowi przeciwieństwo aposterioryzmu, nazywany bywa także ultraracjonalizmem) - pogląd według którego możliwe jest poznanie a priori, tj. przed doświadczeniem, nie opierające się na nim. Aprioryzm skrajny traktuje poznanie a priori jako jedyne obowiązujące, tym samym nie odnosi się do innych metod poznania. Taki pogląd występuje między innymi u Platona i Parmenidesa. W filozofii współczesnej istnieje także aprioryzm umiarkowany, zakładający istnienie wiedzy apriorycznej, która obok wiedzy wspartej poprzez doświadczenie buduje prawdziwy obraz rzeczywistości.

50. APOSTERIORYZM - a posteriori - w filozofii, termin będący przeciwieństwem dla: a priori, i oznaczający tyle, co: "po fakcie" tudzież "w następstwie faktu". Odnosi się on do poznania powstałego na doświadczeniu - rozumowania o czymś drogą indukcji ("od szczegółu do ogółu"), wskutek percepcji jakiegoś faktu.

51. TRANSCENDENTALIZM- (O tym mówiłem - wszystko tylko nie to !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!) nurt filozofii amerykańskiej zapoczątkowany między innymi przez R.W. Emersona i H.D. Thoreau. Głosi ideę równości, niezależności oraz samodzielności. Podkreśla autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Za pierwszy tekst traktujący o transcendentalizmie, uważany jest "Nature" Emersona. Jego samego uważa się za prekursora ruchu.

Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Narzucone z góry wartości mogą być i często są nieodpowiednie dla każdej jednostki. Transcendentalizm zatem sprzeciwia się niejako uniwersalizmowi pojęć i wartości. We wczesnym stadium transcendentalizm Emersona odrzucał "boskość", jednak z czasem skłonił się ku wyższej istocie, ale w indywidualnym rozumieniu.

Transcendentalizm kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, jak i na wyciąganie z nich wniosków i nauk.

52. TEOLOGIA ( z gr. theos - Bóg, logos - nauka)

Dyscyplina zajmująca się badaniem natury boskiej oraz stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy istotą boską a ludźmi. Etymologicznie teologia oznacza naukę dotyczącą Boga.

W oparciu o źródła greckie pisarz łaciński Varro wyróżnił trzy formy dyskusji teologicznej:

- mitycznej - dotyczy mitów o bogach greckich

- racjonalnej -analiza filozoficzna bóstwa i kosmologii

- cywilnej -dotyczy rytuałów i publicznych obrzędów

Termin ten później został przejęty przez pisarzy chrześcijańskich.

W znaczeniu węższym, wywiedzionym z chrześcijaństwa, przedmiotem teologii jest wyciąganie wniosków rozumowych z dogmatów - prawd objawionych. W tym znaczeniu odnosi się ona do wszystkich religii uniwersalistycznych, zajmując się także systematyzowaniem, wyjaśnianiem, ustalaniem oraz uzasadnianiem treści pism świętych i tradycji religijnej oraz refleksją nad nimi.

Rozwój teologii związany jest historycznie z powstaniem i rozwojem stanu kapłańskiego.

Przed schizmą wschodnią kształt teologii chrześcijańskiej na Wschodzie nadali ojcowie kapadoccy, na Zachodzie św. Augustyn. Od XIII w. zasadniczą myślą teologii katolickiej stała się filozofia św. Tomasza z Akwinu. W Kościele prawosławnym najbardziej istotny był nurt mistycyzujący, któremu podstawy teoretyczne nadał m.in. G. Palamas. Teologia prawosławna uznaje jedynie dogmaty sformułowane na pierwszych siedmiu soborach, przyjmuje, podobnie jak katolicka, za źródło Objawienia Biblię i Tradycję, ale tę ostatnią rozumie inaczej, nie uznając autorytetu urzędu nauczycielskiego Kościoła katolickiego. Teologia protestancka kładzie nacisk na teologię praktyczną, głównie na powrót do zasad Ewangelii. Uznaje za źródło Objawienia Biblię, odrzucając Tradycję.

53. ATEIZM to pogląd odrzucający wiarę w istnienie wszelkich bogów. Ateizm tłumaczy zjawiska świata bez odwoływania się do przyczyn nadnaturalnych, a jako składnik refleksji filozoficznych, najczęściej łączy się z postawą racjonalistyczną i materialistyczną.

Silny ateizm, zwany także pozytywnym ateizmem, wyklucza możliwość istnienia boga/bogów. Postawa ta motywowana jest następująco:

braku dowodów na istnienie boga/bogów

wykluczających się koncepcji boga/bogów

sprzeczności wewnątrz idei boga

braku możliwości weryfikacji hipotez istnienia boga/bogów obserwowalnych przesłanek kolidujących z wnioskami wyprowadzonymi z religii teistycznych

54. TEIZM- (gr. bóg) to wiara w istnienie Boga, bogów lub bogiń, którzy są osobami ingerującymi w losy świata, który jest ich dziełem; czuwającymi nad biegiem wydarzeń lub podtrzymującymi świat w istnieniu. Antonimem wyrazu "teizm" jest słowo "ateizm", czyli zaprzeczenie istnienia Boga/bogów. Przykładowe religie teistyczne: chrześcijaństwo, islam, judaizm, zoroastryzm. Istnieją również religie o przeciwnym do teizmu, o ateistycznym światopoglądzie: buddyzm, konfucjanizm, taoizm. Podkategoriami teizmu są: politeizm - pogląd że istnieje wielu bogów lub bogiń oraz monoteizm - pogląd że istnieje tylko jeden Bóg. Jest standardową praktyką używanie słowa Bóg (wielką literą) gdy odnosimy się do Boga monoteistycznych systemów wierzeń.

55. DEIZM - pogląd filozoficzny uznający istnienie Boga jako stwórcy świata materialnego, lecz odrzucający przekonania religijne, w myśl których, Bóg ma moc ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Według deistów, o istnieniu duchowej siły sprawczej świadczy racjonalny porządek świata materialnego i stałość praw fizyki. Deiści odrzucają głoszone przez wyznawców religii monoteistycznych przekonania religijne, w myśl których objawienia, cuda, proroctwa i święte księgi posiadają faktyczną wartość poznawczą.

56. PANTEIZM - poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze światem, często rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej, głosi zaś przenikanie Boga we wszystkie substancje ziemskie. Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Jana Szkota Eriugeny, Giordana Bruna oraz Barucha Spinozy.

57. PANENTEIZM - (grec. pan en theo - wszystko w bogu) lub pananteizm - pogląd, że świat jest częścią Boga. W odróżnieniu od panteizmu, nie utożsamia świata z Bogiem. Bóg zawiera świat, ale jest czymś większym.

Panenteiści:

Karl Christian Friedrich Krause,

Pierre Teilhard de Chardin,

Charles Hartshorne.

Pogląd filozoficzno-religijny starający się pogodzić panteizm z teizmem poprzez tezę, że przyroda istnieje w bóstwie. Przejawy panenteizmu spotykamy w niektórych nurtach hinduizmu, szczególnie w braminizmie.

58. HYLOZOIZM -Koncepcja ożywionej materii, pogląd filozoficzny, wg którego zasada ruchu jest jej immanentna. Powstał na tle przekonań przedfilozoficznych typowych dla animizmu. Został sformułowany przez Talesa z Miletu w twierdzeniu: "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie". Do hylozoistów należą m.in. także pozostali (prócz Talesa z Miletu ) tzw. filozofowie jońscy czyli Anaksymenes i Anaksymander, ponadto Heraklit, Leukippos czy Demokryt. Hylozoizmowi ostro przeciwstawili się np. pitagorejczycy, Empedokles czy Anaksagoras. Do koncepcji hylozoistycznej powrócono w filozofii hellenistycznej, np. epikurejczycy czy stoicy.

59. TALES Z MILETU- starożytny grecki filozof. Podczas gdy przed nim zadowalano się religijno-poetyckim, mitologicznym obrazem świata, Tales stworzył pierwszą spójną, racjonalną teorię natury (physis), bez odwoływania się do sił nadprzyrodzonych, odpowiedzi na zagadki natury poszukując w samej przyrodzie [materii], w jej obserwacji. Nastąpiło w ten sposób tzw. "przejście od mitu do Logosu".

Jego "materializm" (co prawda nie znano jeszcze wówczas pojęcia materii, ale świat był dla Talesa zbiorem konkretnych ciał) w połączeniu z hylozoizmem (zdolność do ruchu jako podstawowa właściwość przyrody, będącą objawem jej życia i duszy) dał początek szkole jońskiej i wpłynął na antyczną myśl przyrodniczą w ogóle.

Pierwszym zagadnieniem filozoficznym była kwestia powstania i natury świata arche.

"Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa" - twierdził i dowodził Tales.

Arystoteles, który przekazał teorie Talesa, podaje, "że dawniejsi ludzie, którzy żyli dawno przed obecnym pokoleniem, tak samo zapatrywali się na przyrodę. Według nich bowiem Okeanos i Tetyda byli rodzicami tego, co powstało". Woda odgrywała też istotną rolę w mitologii egipskiej i babilońskiej, z którymi Tales musiał zetknąć się podczas swoich podróży. Tales podzielał zatem tradycyjne poglądy, lecz odwzorował i starał się uzasadnić je w sposób naukowy.

Powstanie przyrody kojarzył Tales z narodzinami, wnioskując na podstawie obserwacji, że musi istnieć jakiś rodzaj substancji (nazwanej później pramaterią, arche), z której rozwinęły się wszystkie formy (ciała) przyrody i na którą się ostatecznie rozpadają. Teoria Talesa wskazywała na wodę jako pratworzywo, z którego rozwinął się świat, gdyż jest ona niezbędna do życia ("to, co żywe, żyje wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty"), a świat był - jego zdaniem bytem ożywionym; woda zmienia też stany skupienia, a więc może występować w każdej formie.

Natura rzeczy - woda jest wieczna, a wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej przemian. Z kolei przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.

Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko, co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko chwilową postacią wody.

60. ANAKSYMANDER -był pierwszym myślicielem, który wprowadził do słownika filozoficznego termin arche (łac. principium) w znaczeniu "początek", "zasada" - termin techniczny o dużym znaczeniu w filozofii greckiej. Chcąc zastąpić hipotezę swego poprzednika, Talesa, lepszą, argumentował, że żadna substancja znana nam z doświadczenia nie może być początkiem i zasadą wszechrzeczy, bo każda powstaje, zmienia się i ginie, a zatem żadnej nie można nazwać pierwotną. Rozglądając się po świecie, nigdzie nie znajdziemy takiej substancji, która by odpowiadała warunkom arche. Pierwotna substancja musi być nieskończona, bo z niej powstaje nieskończona rozmaitość rzeczy. I nie może być podobna do tych rzeczy, bo ma zawierać wszystkie, a nie być żadną z nich; nie będzie więc ani tworzywem stałym, ani płynnym, ani lotnym, ani ciepłym, ani zimnym. Musi być czymś, co nie posiada żadnych własności spośród tych, jakie przypisujemy przedmiotom otaczającego nas świata. Nie potrafimy w niej dostrzec żadnej własności, a więc będzie czymś nie określonym czasowo, przestrzennie, i jakościowo, będzie zatem jakimś apeiron - substancją nie określoną pod żadnym względem. Apeiron jest substancją nieskończoną w sensie ilościowym, gdyż tego wymaga wieczne powstawanie; nie ma przerwy w powstawaniu. Jest niewyczerpalnym rezerwuarem i dlatego nieskończonym. "Nieskończona ciągłość powstawania nie wymaga bynajmniej - twierdzi Arystoteles - ciała postrzegalnego zmysłami, które by było nieskończone aktualnie. Wszak ginięcie czegoś może być równocześnie powstawaniem czegoś innego, przy czym całość zostaje ograniczona." Myśl Arystotelesa jest jasna. Proces powstawania i ginięcia jest kolisty. Ginięcie nie oznacza bynajmniej procesu unicestwienia, lecz przechodzenie w inną formę materii. Ów proces kolisty, nazwany przez Anaksymandra "niesprawiedliwością" i "zadośćuczynieniem", stanowi główny punkt jego teorii: "To, co jest początkiem istniejących rzeczy, to z konieczności stanie się ich zgubą. Ponoszą bowiem karę sprawiedliwą za niesprawiedliwość swoją w porządku czasu."

61. ANAKSYMENES - uczeń Anaksymandra, zachował zasadnicze poglądy swego nauczyciela: że świat jest bezkresny, a ruch wieczny. Ową wieczność ruchu Anaksymenes utożsamił z powietrzem (spośród wszystkich rodzajów materii, zdawało mu się być ilościowo nieskończone). Nakreślił schemat obiegu powietrza w przyrodzie, obserwując zmiany jego stanu skupienia w wyniku rozrzedzania, bądź kondensacji. To umocniło jego przekonanie o "Jedności Przyrody". Anaksymenes dostrzegł też związek między temperaturą, a stanem skupienia, swymi rozważaniami przecierając szlaki nowożytnej fizyce. Potrafił wyjaśnić Grekom większość zjawisk meteorologicznych, jednak jako astronom zdecydowanie cofnął poziom wiedzy (m.in uważał, że Ziemia jest całkiem płaska).

62. PITAGORAS, grecki matematyk, filozof, mistyk, twórca Twierdzenia Pitagorasa.

Niewykluczone jednak, że człowiek ten w ogóle nie istniał, gdyż nie zostawił po sobie żadnych pism. Wszystko co wiadomo o jego życiu pochodzi od Diogenesa Laertiosa oraz z Żywotów Pitagorasa napisanych przez Jamblichosa i Porfiriusza na przełomie III i IV wieku.

Założył w Krotonie szkołę pitagorejczyków o charakterze filozoficzno-religijnym w roku 529 p.n.e.. Nauki jego dokładnie nie znamy, nie pozostawił bowiem żadnych dzieł. Z całą pewnością wiadomo tylko, że od niego pochodzi nauka o wędrówce dusz, mistyczna spekulacja na temat liczb i „Twierdzenie Pitagorasa”. Bractwo to głosiło, że jednym z dogmatów jest nieśmiertelność, drugim zaś wędrówka dusz. Szkoła Pitagorasa była uwikłana w liczne zamieszania polityczne, dlatego sam jej założyciel został wygnany. Osiadłszy w Metaponcie, spędził tam resztę swego życia.

Ponieważ nie ma sposobu, by odróżnić poglądy samego Pitagorasa od poglądów głoszonych przez jego następców ze szkoły pitagorejskiej - często zresztą przypisywanych przez nich mistrzowi - tu przytoczymy jedynie to, co o Pitagorasie mówi Diogenes Laertios.

Nauka Pitagorasa

Wydaje się, że Pitagoras przekazywał swe nauki w postaci maksym. Oto kilka przykładów jego maksym:

Każde twierdzenie filozofa daje się zbić z taką samą łatwością, z jaką można go dowieść, nie wykluczając powyższego twierdzenia.

Kto mówi, sieje, kto słucha, zbiera.

Liczba jest istotą wszystkich rzeczy.

Najkrótsze wyrazy "tak" i "nie" wymagają najdłuższego zastanowienia.

Nic w nadmiarze.

Trzeba milczeć albo mówić rzeczy lepsze od milczenia.

Wszystko jest piękne dzięki liczbie.

Liczba zasadą świata - Filozofia Pitagorasa

Według Pitagorasa z Samos świat jest boskim tworem, gdzie człowiek powinien zwyciężać w sobie naturę zwierzęcą i dążyć do boskiej. Uważał, że podstawą wszelkiego bytu są liczby i związane z nimi dziedziny wiedzy: geometria, arytmetyka i muzyka. Największym odkryciem Pitagorasa było stwierdzenie, że harmoniczne interwały w muzyce, można przedstawić za pomocą prostych stosunków liczbowych. Twierdzenie Pitagorasa

Uczniowie Pitagorasa swoje dzieła często przypisywali mistrzowi, dzięki czemu otrzymywały one wyższą rangę i były poparte autorytetem wielkiego filozofa. Podobnie mogło być ze słynnym twierdzeniem Pitagorasa nazwanym jego imieniem. Najprawdopodobniej nie zostało stworzone przez niego, lecz przez jednego z przedstawicieli szkoły pitagorejskiej.

Wśród innych osiągnięć Pitagorasa i jego szkoły wymienia się też:

dowód, że suma kątów trójkąta równa jest dwóm kątom prostym,

wprowadzenie średnich: arytmetycznej, harmonicznej i geometrycznej,

konstrukcje wielościanów foremnych i odkrycie dwunastościanu foremnego,

63. HERAKLIT z Efezu - zwany "Ciemnym",ponieważ swoje poglądy przedstawiał w aforyzmach. Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw (dialektyka). Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub herakliteizmem, a najlepszym jej obrazem jest rzeka - jej wody ciągle się zmieniają płynąc. Stąd słynne powiedzenia Heraklita:

niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki.

Do historii przeszedł jako jeden z największych samotników wśród filozofów.

Za podstawę istnienia Wszechświata uznał ogień, który jest poddany procesom przemian, którymi kieruje logos.

Każda materia podlega ciągłym przeobrażenia. Egzystencja nie jest stała, jest tylko nieprzerwane stawanie się.

Izolował się od „ciemnego tłumu”. Być może dlatego wypowiadał się językiem trudnym, niełatwym do zrozumienia. Dlatego zwano go filozofem „ciemnym” (skoteion).

Po raz pierwszy nazwa filozofia pojawiła się w pismach Heraklita:„Bardzo wiele rzeczy muszą znać miłośnicy mądrości.”Wg niego filozofia to umiłowanie wiedzy i mądrości.

Wierzył, że świat przemawia do nas poprzez logos. W epoce Heraklita słowo to nabrało wielu znaczeń. Występowało w różnych zasadach (rozum, wieść, słowo).

Głowną cechą otaczającej rzeczywistości jest stwierdzenie: "panta rhei", "wszystko płynie", tak więc byt doczesny jest zmienny i nietrwały.

64. PARMENIDES- Parmenides filozof grecki współczesny Heraklitowi, pochodził z Elei. Założyciel szkoły elejskiej zwanej szkołą Parmenidesa. Jako pierwszy dogłębnie poruszył zagadnienie "Bytu" ("Bytem" nazwał wszystko to co jest, przy czym negował istnienia "Niebytu" jako czegoś, czego po prostu nie ma) i sformułował dotyczące go cztery teorie:
1) Byt jest wieczny - czyli nie ma początku ani końca. Inaczej musiałby powstać z niebytu i w niebyt się rozpaść, a niebytu przecież nie ma.
2) Byt jest nieruchomy.
3) Byt jest niezmienny - bo aby się zmienić, musiałby przejść w niebyt.
4) Byt jest niepodzielny - bo podzielony na części stanowiłby już coś odmiennego, przeciwnego - czyli niebyt, który, jak już było wspomniane, istnieć nie ma prawa.
Zgodnie z jego naczelną tezą, świat składa się z mnogości rzeczy, w której tkwi antagonizm pomiędzy trwałością i zmiennością. O niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, a jedynie, że się staje. Poglądy Parmenidesa stały się zalążkiem dualizmu, nieobecnego w filozofii Heraklita. Popadł w paradoksy. Nie było potwierdzenia jego aksjomatu. Uczniowie: np. Zenon z Elei

65. ZENON Z ELEI (PARADOKSY) filozof grecki.

Paradoksy Zenona z Elei - zbiór kilku paradoksów pochodzących od greckiego filozofa, Zenona z Elei. Są to paradoksy, które łączy ukazanie trudności w rozumieniu czasu i przestrzeni jako wielkości ciągłych, które można w związku z tym dzielić w nieskończoność. Oprócz znaczenia czysto filozoficznego, paradoksy te mają też znaczenie matematyczne i fizyczne.

Paradoksy ruchu

Miały na celu udowodnienie, że ruch w świecie, który postrzegamy, jest jedynie złudzeniem, które nie jest możliwe w rzeczywistości.

Dychotomia

Sprinter ma do przebiegnięcia skończony dystans. Zanim jednak pokona całą odległość musi najpierw dobiec do 1/2 długości, ale zanim dobiegnie do 1/2 musi najpierw dobiec do 1/4, ale zanim dobiegnie do 1/4 musi najpierw dobiec do 1/8, i tak w nieskończoność. Wynika z tego, że biegacz ma do przebycia nieskończoną liczbę odcinków o skończonej długości. Ponieważ nie da się pokonać nieskończonej liczby odcinków w skończonym czasie, biegacz nigdy nie ukończy biegu.

Achilles i żółw

Achilles i żółw stają na linii startu wyścigu na dowolny, skończony dystans. Achilles potrafi biegać 2 razy szybciej od żółwia i dlatego na starcie pozwala mu się oddalić o 1/2 całego dystansu. Achilles, jako biegnący 2 razy szybciej od żółwia, dobiegnie do 1/2 dystansu w momencie, gdy żółw dobiegnie do 3/4 dystansu. W momencie gdy Achilles przebiegnie 3/4 dystansu, żółw znowu mu "ucieknie" pokonując 7/8 dystansu. Gdy Achilles dotrze w to miejsce, żółw znowu będzie od niego o 1/16 dystansu dalej, i tak dalej w nieskończoność. Wniosek: Achilles nigdy nie dogoni żółwia, mimo że biegnie od niego dwa razy szybciej, gdyż zawsze będzie dzieliła ich zmniejszająca się odległość.

Strzała

Załóżmy, że wystrzelona z łuku strzała pokonała określony dowolny odcinek drogi. Można więc powiedzieć, że w momencie wystrzelenia znajdowała się ona na początku tej trasy, a po dotarciu do celu - na końcu. Pytanie jednak, gdzie przebywała w trakcie pokonywania tej drogi. Można odpowiedzieć, że w 1/4 czasu pokonywania tego odcinka musiała być niewątpliwie w 1/4 odcinka. Gdy zadamy pytanie, gdzie była w po 1/2 czasu lotu, znowu można odpowiedzieć, że w 1/2 odcinka. Po 6/8 czasu - w 6/8 odcinka, i tak dalej w nieskończoność. Możemy sobie wyobrażać dowolną chwilę lotu, w którym strzała znajdowała się w jakimś konkretnym punkcie, w konkretnej odległości od łucznika. Czyli możemy powiedzieć, że skoro w każdej chwili znajdowała się w jakimś konkretnym punkcie, więc w każdej chwili była w spoczynku. Niemożliwe jest zatem aby w każdej chwili czasu strzała pozostawała w spoczynku i poruszała się jednocześnie.

Stadion

Rozważmy wyścig rydwanów. Szybkość z jaką rydwany poruszają się jest jednocześnie taka i inna, mniejsza i większa, w zależności od tego, względem jakich innych przedmiotów (rydwanów) jest rozważana. Jeśli zaś ruch dokonuje się z szybkością, która jest jednocześnie "taka i nie taka" to jest sprzeczny i nie może istnieć.

66. SOFIŚCI - V wiek p.n.e. - szkoła filozoficzna w Atenach o orientacji humanistycznej i relatywistycznej; wędrowni nauczyciele przygotowujący uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka (antropocentryzm filozoficzny) i społeczeństwo. Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu. Byli oni krytykowani przez konserwatystów za to, że sprzedawali wiedzę (wiedza towarem), sprzeciwiali się religii i oligarchii, tradycyjnemu systemowi wartości głosząc wolność ducha. Twierdzili np., że wartość człowieka opiera się na wiedzy a nie na szlachectwie krwi. "Sofista" oznaczał początkowo "uczonego", później nabrał pejoratywnego znaczenia ("pseudouczony"). Przedstawiciele: Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Hippiasz, Krycjasz, Trazymach, Prodikos z Keos.

Poglądy filozoficzne sofistów:

sensualizm - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (empiryzmu);

relatywizm poznawczy, subiektywizm - prawda jest zależna od punktu widzenia, każdy widzi wszystko inaczej, więc każdy będzie postrzegał inną prawdę (obiektywnej);

pragmatyzm (praktycyzm) - Ważna jest ta prawda która jest praktyczna, nawet jeśli wydaje się absurdem. Praktyka jest kryterium prawdziwości twierdzeń

konwencjonalizm - Nie ma prawd powszechnych, są tylko umowy, że jakaś prawda jest powszechna.

izostenia - koncepcja równosilności sądów, każdemu twierdzeniu można przeciwstawić inne twierdzenie z nim równosilne.

Poglądy na temat religii:

Według sofistów religia to wymysł człowieka. Jednak filozofowie sofiści byli podzieleni w zdaniach odnośnie jej pochodzenia:

Krycjasz twierdził, że "strach przed bogami" został wymyślony, aby zmusić ludzi do moralnego postępowania także w ukryciu i kiedy ich czyny nie mogłyby być ukarane.

Prodikos uważał bogów za wyraz uczuć, zwłaszcza wdzięczności.

Diagoras uznawał, że przyczyną rozważań o "boskiej sprawiedliwości" jest niesprawiedliwość, jaka panuje w rzeczywistym świecie.

Nauka o wychowaniu:

Za Protagorasem sofiści przyjmowali następujące poglądy:

nauczanie potrzebuje przyrodzonych zdolności i ćwiczenia;

teoretyczne nauczanie powinno iść w parze z ćwiczeniem i na odwrót;

kształcenie dziecka powinno rozpoczynać się w jak najwcześniejszym wieku;

wcześnie rozpoczęte kształcenie trzeba prowadzić do późnych lat. Najpierw elementarne nauki, później specjalne - muzykę, matematykę, astronomię - a następnie ekonomię i politykę. Celem ma być doskonała indywidualność, której życie będzie zgodne z prawem i moralnością;

tylko charakter moralny jednostek, czyli eubulia - jasność myśli i stałość woli - może zapewnić szczęście zbiorowości i jednostek.

Poglądy społeczne:

Krycjasz uważał, że prawo stanowione jest narzędziem silnych i rządzących do uciskania słabych;

Kallikles sądził, że prawo pozytywne ustanowili słabi, aby bronić się przed silnymi.

Lykofron dowodził natomiast, że porządek prawny jest gwarancją ochrony życia i mienia zarówno silnych jak i słabych.

67. SOKRATES- Według Sokratesa najważniejsza w życiu jest cnota która jest dobrem bezwzględnym. Według niego cnotą są takie zalety jak: sprawiedliwość, odwaga i panowanie nad sobą. Prawo mówiące o cnocie jest niepisane, nie ma go w żadnych kodeksach. Dla Sokratesa bardzo ważne są dobra moralne o które człowiek powinien zabiegać nie licząc się z konsekwencjami. Cnota kojarzy mu się z pożytkiem i szczęściem. Sokrates nie był utylitarystą, ale często wyrażał się tak jak oni. Według niego czyn człowieka można uznać za dobry wtedy gdy przyniesie on jakiś pożytek. Uważał też, że szczęście wynika z cnoty bo jest ona najważniejszym dobrem. Cnota dla Sokratesa to także wiedza, nikt bowiem nie uczyni świadomie zła. Postępuje tak tylko wtedy kiedy zyje w nieświadomości, dlatego trzeba nauczyć się wiedzy by nauczyć się cnoty, by nauczyć się żyć cnotliwie. Cnota nie jest dobrem wprowadzonym, ale nabytym. Etyczne tezy Sokratesa łączyły się w łańcuchu i prowadziły do wniosku:
- ludzie dążą do szczęścia i do pożytku.
- prawdziwe szczęście i prawdziwy pożytek daje tylko dobro.
- prawdziwym dobrem jest cnota.
- cnota jest jedyna bo każda cnota jest wiedzą.
- zdobywając wiedzę osiągamy dobro, a z nim pożytek i szczęście.

Wynika więc z tego proste wskazanie życiowe. Należy szukać wiedzy, a kto może powinien i innych wiedzy uczyć. W związku z Sokratesem powstała ironia Sokratyczna. Jest to metoda którą stosował Sokrates w dialogu z rozmówcą, stwarzając pozory, że jest on od niego mądrzejszy. W toku rozmowy doprowadzał do kompromitacji tezy swojego przeciwnika.

68. DEMOKRYT- założyciel starożytnego atomizmu (teoria o ziarnistej, nieciągłej strukturze materii, twierdzenie, że materia składa się z niepodzielnych elementów). Napisał wiele dzieł z różnych zakresów. Dzieła te wywarły ogromny wpływ na późniejszych filozofów tj.: Platon , Arystoteles i Epikur. Z dzieł tych pozostały jednak tylko urywki. Według Demokryta prawdziwe poznanie wychodzi od zmysłów, ale da się osiągnąć tylko umysłem, który odróżnia złudne własności zmysłowe, od właściwej poza nimi leżącej istoty. Ten byt sam w sobie nie jest jednością w spoczynku, jak u Parmenidesa, ale ilością cząsteczek, pozostającą w ciągłym ruchu. Jest to wielość drobnych niepodzielnych cząsteczek zwanych atomami. Mają one różny kształt i wirują w pustej przestrzeni. Z ich połączeń i różnych kombinacji powstają poszczególne ciała i światy, których istnieje nieskończenie wiele. O połączeniu się pewnych atomów w jedną całość decyduje ich podobieństwo. Najdelikatniejsze, najgładsze atomy tworzą duszę, która wskutek tego może przenikać całe ciało, niemniej jednak jest materialna i podlega rozkładowi. Atomy duszy rozsiane są w powietrzu i człowiek wciąga je wraz z oddechem. Człowiek rozwija się w istotę kulturalną stopniowo ze stanu zwierzęcego. Najważniejszym dobrem jest tzw. eudaimonia, czyli stan szczęśliwości polegający na wewnętrznym spokoju i pogodzie ducha. System Demokryta jest materialistyczny, materialistyczna jest również jego etyka, według której pogoda ducha jest najwyższym dobrem, stąd nadano Demokrytowi przezwisko „śmiejącego się filozofa”. Swe poglądy oparł na wyjaśnianiu zjawisk przyrodniczych na zasadzie mechanicznej konieczności. Wszystko według niego dzieje się na mocy techniki atomów, które są wieczne, rozmaite pod względem kształtu, wielkości, położenia i układu i znajdują się one w ciągłym ruchu.

69. PLATON filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem.

Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.

70. ARYSTOTELES - jeden z trzech, obok Platona i Sokratesa najsławniejszych filozofów greckich. Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską, a jego chrześcijańska odmiana zwana tomizmem była od XIII w. i jest po dzisiejszy dzień oficjalną filozofią Kościoła Katolickiego.

Założyciel szkoły filozoficznej znajdującej się w Ogrodach Likejonu, co stało się źródłosłowem słowa "Liceum".

Poglądy:

Podział nauk:

teoretyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla niej samej (metafizyka, fizyka i matematyka)

praktyczne - których celem jest formułowanie wiedzy dla osiągnięcia doskonałości moralnej (etyka, polityka)

pojetyczne (wytwórcze) - których celem jest formułowanie wiedzy, za pomocą której można wytwarzać określone przedmioty.

Za najważniejsze uważał nauki teoretyczne, ze względu na fakt, że opisują wiedzę dla samej wiedzy.

Koncepcja niezapisanego umysłu - pogląd, wg którego ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami na skutek codziennych doświadczeń życiowych. Myśli jednak żyją później własnym życiem i część ludzkich rozumowań ulega rozmaitym wypaczeniom i dziwactwom.

Stworzył podstawy logiki:

- dedukcja, czyli wnioskowanie o szczególnych przypadkach ze znanej ogólnej reguł

- indukcja, czyli wnioskowanie o ogólnej regule ze znanych poszczególnych przypadków

Poprawności wnioskowania miała natomiast służyć logika jako metoda porządkowania myślenia według jego formy, a nie treści.

Metafizyka, jako dyscyplina najdoskonalsza, usytuowana na szczycie hierarchii nauk, zajmuje się badaniem:

przyczyn i zasad rzeczywistości,

bytu jako bytu,

substancji,

Boga i tego, co transcendentne.

Arystoteles odrzucił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei. Jego zdaniem istota rzeczy (substancja) zawiera się w niej samej.

W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej, lecz nie jako osobny, niezależny byt, a jako coś nadające kształt i postać materii - tworzywu. Relację między formą a materią można więc sobie wyobrazić jak relację między naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza.

teoria czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy:

przyczyna materialna - rzecz powstaje z materii;

przyczyna formalna - powstaje przez ukształtowanie materii przez formy;

przyczyna sprawcza - powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio;

przyczyna celowa - powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.

Dusza stanowi w systemie Arystotelesa formę życia organicznego. Dusza ludzka stała się najdoskonalszą z form; jedyną, która posiadła zdolność rozumienia świata zewnętrznego i świadomość samej siebie. Jako najdoskonalsza jest też najbliższa połączenia się z Bogiem. Dusza jest jednak tylko formą materii, nierozerwalnie z nią związana. Dusza i ciało człowieka tworzą więc swoistą całość, a nie dwa oddzielne byty.

Trzy części duszy:

*dusza wegetatywna wiąże się z odżywianiem i rośnięciem; stanowi formę roślin, zwierząt i ludzi;

*dusza zmysłowa czyni zdolnym do postrzegania i poruszania się; stanowi formę u zwierząt i ludzi;

*rozum występujący wyłącznie u ludzi, który z kolei dzieli się na

rozum bierny, receptywny

rozum czynny, który, nie będąc powiązany z ciałem (stanowiąc czystą formę), jest nieśmiertelny.

Etyka u Arystotelesa wynikała w dużym stopniu z jego teorii bytu. Rozumiał on dobro i cnotę jako dążenie do doskonalenia swojej formy, czyli duszy. Gdy dusza osiągnie optymalną, przeznaczoną dla danej jednostki postać, to wtedy jednostka ta osiągnie trwałe szczęście i cnotę.

Dobro zatem jest pojęciem subiektywnym i zależy od mnóstwa różnych czynników. Próba uszczęśliwiania wszystkich poprzez tworzenie idealnego państwa jest więc mrzonką, która w istocie może tylko wszystkich unieszczęśliwić.

każdy człowiek trwa w naturalnym konflikcie żądz cielesnych i racjonalnej ocenie sytuacji dostarczanej mu przez rozumną część jego duszy. Z tego powodu cnota to stały proces przezwyciężania i kontrolowania żądz wymagający stałego wysiłku, a nie coś, co na trwałe można posiąść przez proste nabywanie wiedzy. Moralność to podążanie za nakazami rozumu, które mogą być albo wpojone przez wychowanie, albo uzyskane na skutek własnych przemyśleń, co dla samej moralności ma drugorzędne znaczenie. Stąd człowiek mądry, ale o słabej woli bywa często mniej cnotliwy od człowieka niewykształconego ale o silnej woli.

Podział cnót na:

etyczne (rozsadek, mądrość)

moralne - mieszczą się w tzw. "złotym środku", między dwiema wadami (nadmiarem i niedostatkiem), najważniejsze to sprawiedliwość i przyjaźń.

Teoria „złotego środka” (wszelkie skrajności są negatywne w skutkach). Człowiek powinien podążać drogą "złotego środka" - nie ignorować żądz, ale też nie podporządkowywać się im, nie ulegać. Jego działanie ma być umiarkowane, ale jednocześnie przynosić mu przyjemność. Żądze muszą zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która powinna oprócz nabywania wiedzy, kultywować również umiejętności panowania nad żądzami poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek.

Wg Arystotelesa nie w każdym postępowaniu można odnaleźć "złoty środek", do takich czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież, morderstwo — tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe!

państwo jest naturalną formą społeczeństwa. Tak samo jak każda forma, państwo powinno być więc dobrze dopasowane do społeczeństwa i warunków, w których żyje. W praktyce - różne formy państwa są dobre dla różnych społeczeństw. Arystoteles opowiadał się wbrew Platonowi za poszanowaniem własności prywatnej, ale jednocześnie uważał za usprawiedliwioną instytucję niewolnictwa.

Myśl społeczna: Życie społeczne opiera się na najbardziej trwałej strukturze, jaką jest małżeństwo (więź pomiędzy kobietą a mężczyzną). Małżeństwo tworzy rodzinę, która nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb, a zatem łączy się w kolonie rodzin (gminę wiejską), a następnie w polis (państwo), które jest wspólnotą pełną, samowystarczalną. W ten sposób Arystoteles tworzy schemat genezy państwa:

małżeństwo > rodzina > gmina wiejska > polis

Retoryka dąży do określonego celu, a zależy od elementu nieprzewidywalnego. Najważniejsza jest skuteczność. Retoryka jest silnie powiązana z logiką. Stosowane argumenty muszą być logiczne. Ważny jest status społeczny mówcy i etos mówcy. Rodzaj wypowiedzi należy dostosować do słuchacza (wiek, płeć słuchacza). Jest przekonany że jeżeli mówca ma szacunek do audytorium, to autorytet mówcy będzie rósł.

71. EPIKUREIZM- Kierunek filozoficzny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura, kontynuowany także w czasach nowożytnych. Podobnie jak większość kierunków filozoficznych hellenizmu dla epikurejczyków najważniejszą dziedziną filozofii była etyka - uważali oni, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście, które upatrywali w przyjemności.

Koncepcje epikurejskie z dziedziny teorii poznania wywarły duży wpływ na empiryzm Johna Locke'a i nowożytne teorie atomistyczne. Do filozofów nowożytnych, którzy niezwykle wysoko cenili Epikura, należeli Karol Marks i Fryderyk Nietzsche.

Rozwój epikureizmu

Za początek epikureizmu uważa się drugie przybycie Epikura do Aten i założenie przez niego ok. 306 p.n.e. szkoły filozoficznej - tzw. "Ogrodu". Umieszczono napis: Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz. Epikureizm jako szkoła filozoficzna konkurował stale ze stoicyzmem, od którego pod koniec klasycznej epoki rzymskiej okazał się mniej popularny. W czasach rozwoju chrześcijaństwa publicznie wyklęto epikureizm i samego Epikura, a jego dzieła systematycznie niszczono, jako siejące zgorszenie moralne i ateizm.

Podstawowe założenia epikureizmu

Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy etyczneNajbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

Etyka umiarkowanego hedonizmu

Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia.

Z czystym hedonizmem epikureizm nie miał jednak poza tym wiele wspólnego. Epikur stworzył swoją teorię różnych rodzajów przyjemności (rachunek przyjemności), które następnie usystematyzował wg wartości.

W sumie więc Epikur zalecał cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, ale jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.

Epikur zauważył też, że w odczuwaniu przez ludzi ich naturalnej radości życia przeszkadzają rozmaite lęki, które dzisiaj określilibyśmy jako egzystencjalne.

Według Epikura jego filozofia jest poczwórnym lekarstwem na te choroby.

72. SCEPTYCYZM (z łac. wątpiący, rozważający) - Sceptycy uważali wyznawanie postawy sceptycznej za warunek szczęścia - w tym sensie sceptycyzm jako kierunek filozoficzny skoncentrowany na etyce nie wyróżnia się spomiędzy innych szkół filozoficznych hellenizmu. Jak twierdził Sekstus Empiryk, "celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec przypuszczeń, a wobec rzeczy mu narzuconych umiarkowane ich doznawanie". Gwarantuje taki stan ducha połączenie powstrzymywania się od sądów (epoche) i spokój duszy (ataraksja, zob. apatheia, afazja). Dogmatyczna wiara powoduje zamęt i obawę, podczas gdy w rzeczywistości nie możemy twierdzić że dysponujemy pewną wiedzą o naturze rzeczy, wszystkie sądy na ten temat są równosilne (izostenia). Każdemu twierdzeniu można przeciwstawić odmienne - równie prawdziwe. Sceptycy przedstawili także argumenty (tzw. tropy) przeciwko różnym rodzajom poznania ludzkiego.

Pyrron - Pirroniści rozumieli, że do życia niezbędne jest posiadanie pewnych mniemań i zasad. Uważali jednak, że wystarczy kierować się rozsądnym prawdopodobieństwem. Zaczęli zatem rozróżniać sądy prawdopodobne, sądy niezaprzeczone i sądy sprawdzone, które można głosić. W ten sposób sceptycyzm grecki w późniejszej postaci stał się filozofią zdrowego rozsądku.

Zasady sceptyków wynikały z odpowiedzi Pyrrona na trzy podstawowe pytania:

Jakie są własności rzeczy?

Jak mamy się zachowywać wobec rzeczy?

Jakie są następstwa naszego zachowania wobec rzeczy?

Sekstus Empiryk - W filozofii Sekstus uznawany jest za najwybitniejszego przedstawiciela późnego sceptycyzmu, przede wszystkim dla wyczerpującego i bezstronnego opisu doktryny pyrrońskiej przedstawionej w dziełach: Zarysy pirrońskie, Przeciw dogmatykom, tj. tym, którzy przyjmują pewne zasady bez dowodu, a konkretnie przeciw logikom, fizykom i moralistom - i Przeciw matematykom- tj. przeciw uczonym w ogóle, bo takie było znaczenie terminu μαθηματικός. Ostatnie dzieło podzielone jest na dwie części, pięć pierwszych ksiąg zwalcza dogmatyzm filozofów, sześć kolejnych zaś skierowanych jest przeciw gramatykom, retorom i matematykom. Sekstus uzupełnił arsenał znanych przed nim tropów sceptyckich o pięć kolejnych. Stwierdzał mianowicie, że:

Skoro sami filozofowie różnią się pomiędzy sobą poglądami, a także różnią się filozofowie i prości ludzie, to na żadne pytanie nie można odpowiedzieć jednym stwierdzeniem.

Każdy dowód naukowy obarczony jest błędem regressus in infinitum, czyli cofania się w nieskończoność. Chcąc bowiem uzasadnić jakieś twierdzenie musimy wyjść z pewnych przesłanek, a te z kolei same będą wymagały dowodu i tak dalej.

Nasze sądy o przedmiotach zależą od tylu czynników, że nie jesteśmy ich w stanie rozważyć - nie tylko bowiem od samych przedmiotów, ale i od ich stosunku względem nas i samych przedmiotów wobec siebie.

Chcąc uniknąć regressus in infinitum w poprzednim tropie musimy przyjąć pewne założenia, lecz tu mamy właściwie całkowitą dowolność.

Próba uniknięcia regressus in infinitum poprzez eliminację założeń prowadzi do błędnego koła.

73. STOICYZM (ZENON Z KITION)

Zenon z Kition (ur. ok. 335 p.n.e. w Kition na Cyprze, zm. ok. 263 p.n.e. w Atenach) - grecki filozof, założyciel szkoły stoików.

Pozostawał pod wpływem Sokratesa, potem cyników (Krates z Teb), których obyczaje go zraziły. Jego szkoła miała być odpowiedzią na ogród Epikura. Za życia stał się najsławniejszym filozofem w Atenach, a na jego wykłady ściągali uczniowie ze wszystkich stron Grecji. Dał początek kierunkowi zwanemu stoicyzmem, który nakazuje zachować spokój zarówno w cierpieniu jak i w szczęściu. Nie należy poddawać się emocjom i namiętnościom. Jego powiedzenie: "Fortuna kołem się toczy"

Zenon w etyce przyjmował, że szczęście daje człowiekowi tylko cnota, uniezależniająca go od wszelkich okoliczności oraz ucząca życia zgodnego z rozumem i naturą. Powinna ona prowadzić do obojętności wobec wszystkiego. Postulował wyzbycie się uczuć (apatia), które uważał za źródło zła; wartość moralną uczynków uzależniał od intencji.

"Na tym właśnie polega dzielność szczęśliwego i pogodnego życia, że wszystko się czyni zgodnie z własnym głosem wewnętrznym i z wolą rządcy Wszechświata"

"Natura dała nam jeden język, a dwoje uszu po to, ażebyśmy słuchali dwa razy więcej, niż mówimy".

Cytaty te przypisywane Zenonowi wyrażają przekonanie stoików o celowości zorganizowania świata i o istnieniu przeznaczenia. W warstwie etycznej przekłada się to na ich postulat

Stoicyzm stworzył kompletny system filozoficzny, który w teorii bytu był monistyczny, zasadniczo materialistyczny i deterministyczny, a w teorii poznania skłaniał się ku empiryzmowi, ale najbardziej jest znany ze swojej części etycznej. Etyka stoicka, która większości ludzi kojarzy się ze słowem "stoicyzm", opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków.

Nazwa tej szkoły pochodzi od greckiego słowa "stoa" oznaczającego zasadniczo portyk, czyli rodzaj publicznie dostępnego, krytego miejsca spacerów i spotkań.

74. ŚWIĘTY AUGUSTYN- początkowo zwolennik manicheizmu (system religijny, zakłada, że w świecie toczy się walka między dwoma przeciwstawnymi pierwiastkami: dobrem i złem), potem sceptycyzmu ( stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej), wreszcie neoplatonizmu (nurt filozoficzny nawiązujący do platonizmu, opracowany przez Plotyna).W jego filozofii centralne miejsce zajmuje Bóg, Augustyn wywyższając Go, umniejszał tym samym człowieka. Jego postawę filozoficzną określał skrajny teocentryzm. Całe życie człowieka jest skierowane ku Bogu.

Główne dzieła:"Wyznania O Państwie Bożym", "Dialogi i pisma filozoficzne", "O Trójcy Świętej", "O nauce chrześcijańskiej", "Sprostowania", "Pisma egzegetyczne przeciw manichejczykom".

Wg niego człowiek stanowi jedność duszy i ciała. Ale złączenie tych substancji nie jest harmonijną całością, lecz czymś niewspółgrającym. Jedynie poprzez zapanowanie nad pożądliwością i kierowanie się ku Bogu mogą zapewnić człowiekowi stan spokoju.

Augustyn był zagorzałym przeciwnikiem herezji. U schyłku swego życia przeczytał jeszcze raz swoje dzieła i poddał je krytyce. Tak właśnie powstały słynne "Odwołania", będące obrazem człowieka przesadnie prawomyślnego.

Wg Augustyna bóg jest największym dobrem, a poznać Go można bardziej przez wiarę niż rozum. Świat, który stworzył Bóg jest z natury dobry, zło jest wytworem człowieka. Człowiek czyni zło wtedy, gdy odwraca się od Boga, jeśli zostaje przy Nim dostępuje łaski.

75. MISTYCYZM ( Bernard) -Święty Bernard dał początek dla mistyki średniowiecznej. Uważał on, że każdy musi po swojemu szukać drogi do Boga. O rzeczach boskich nie jest możliwa wiedza zupełna. Nie mogąc prawdy oglądać musimy brać ją na wiarę. Dwie są drogi poznania Boga: przez rozum i przez wiarę na podstawie objawienia. W sensie bardziej ogólnym mistycyzm, to kierunek religijno-filozoficzny zakładający możliwość bezpośredniej łączności z Bogiem. Mistycy uważali , że do prawd powinno się docierać bezpośrednio przez wsparcie łaską, modlitwę, kontemplację, medytację, uczucie, a nie tylko przez poznanie rozumowe, jak głosi to scholastyka.

Dialektycy dowód ontologiczny ( Św. Anzelm ) -uważał ,że mamy w umyśle ideę Boga jako bytu najdoskonalszego, ale istnienie w umyśle jest mniej doskonałe od rzeczywistego, dlatego Bóg istnieje rzeczywiście. Według świętego Anzelma "chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary". "Wierzę aby zrozumieć". Starał się dowieść, że Bóg istnieje. Dowody na istnienie Boga:

Istniejące dobro zakłada istnienie czegoś bezwzględnie dobrego. A bezwzględne dobro to jest Bóg.

Każda istota jest względnie doskonała, i dąży do najwyższej doskonałości. Najwyższa doskonałość może być tylko jedna - Bóg.

Jeśli posiadamy pojęcie istoty najdoskonalszej, to istnieje ona w naszej myśli. Ale: czy istnieje tylko w naszej myśli, czy również w rzeczywistości? Istota najdoskonalsza nie może istnieć tylko w myśli, musi istnieć w rzeczywistości. Bo jeżeli istniała by tylko w myśli, to nie byłoby jej w rzeczywistości, nie byłaby najdoskonalsza. Dowód ten jest zwany dowodem ontologicznym (posiadamy bezpośrednią wiedzę wrodzoną o Bogu).

76. ŚWIĘTY TOMASZ Z AKWINU

Relacja wiary do rozumu

Św. Tomasz oddzielał wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia.

Dziedzina wiedzy wg św. Tomasza jest rozległa, rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga (jego istnienie, własności, działanie). Dla rozumu nie do ogarnięcia są jednak takie pojęcia, jak: Trójca Święta, grzech pierworodny, stworzenie świata w czasie. Prawdy te przekraczają rozum, ale nie sprzeciwiają się mu.

Na tej podstawie rozgraniczono filozofię, jako naukę budującą na zasadach rozumu i teologię - na zasadach objawienia.

Nauka o bycie

Wg św. Tomasza umysłowi ludzkiemu są znane jedynie rzeczy jednostkowe, które są substancjami, a więc samoistnymi bytami. Powszechniki istnieją w łączności z jednostkowymi rzeczami:

powszechnik może być zawarty w substancji jednostkowej (powszechnik bezpośredni),

powszechnik może być wyabstrahowany przez umysł (powszechnik refleksyjny),

powszechnik niezależny od rzeczy (idea w umyśle Bożym).

Istotą rzeczy są jej cechy wspólne z gatunkiem, z którego się wywodzi i te zawarte w jej definicji. Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym, a stworzenie przypadkowym i zależnym.

BÓG = byt prosty

STWORZENIE = byt złożony.

Istota substancji cielesnej jest złożona z formy i materii. Forma to podstawa tego, co w jednostkach jest gatunkowe, a materia tego, co indywidualne.

To, co cielesne składa się z formy i materii, to, co czysto duchowe - tylko z formy. Forma to akt, materia - potencja.

Nauka o Bogu

Istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą, nie wymagającą dowodzenia. Dowód istnienia Boga należy oprzeć na doświadczeniu, trzeba wyprowadzić Jego istnienie ze znanych nam Jego dzieł. Tomasz dał 5 dowodów istnienia Boga:

z istnienia ruchu wnosi się o istnieniu jego przyczyny

z niesamowitości świata wnosi się o istnieniu jego przyczyny

z przypadkowości rzeczy wnosi się o istnieniu istoty koniecznej

z faktu, że istnieją rzeczy w różnym stopniu doskonałe, wnosi się o istnieniu istoty najdoskonalszej

z powszechnej celowości przyrody wnosi się o istnieniu istoty najwyższej, działającej celowo.

Przymioty Boga:

można go poznać za pomocą rozumu, na drodze negacji,

istotą metafizyczną Boga jest samoistność,

nie ma przyczyny, jest niezmienny, wieczny, niematerialny,

jest bytem prostym, doskonałym mądrym, wszechmocnym i inteligentnym.

W ten sposób ograniczony umysł ludzki próbuje ująć PROSTĄ naturę Boga.

Nauka o duszy

Dusza i ciało stanowią część człowieka, są złączone, jak forma z materią. Dusza to forma istoty organicznej, jej czynny pierwiastek. Jest rozumna, gdyż rozumne poznanie jest czynnością właściwą i wyróżniającą człowieka.

Dusza jest formą ciała, a nie samoistną substancją. Tomasz stanął na stanowisku psychofizycznej jedności człowieka.

Nauka o poznaniu

Poznanie polega na upodobnieniu podmiotu do poznawanego przedmiotu. Jest procesem receptywnym, który polega na wtłaczaniu przez przedmiot swego obrazu w duszę. Wszystko to zachodzi dzięki zmysłom. Wszelakie poznanie jest więc pochodzenia empirycznego.

Władze poznawcze człowieka są albo zmysłowe, albo umysłowe. Umysłowe posługują się zmysłowymi. Umysł złączony z ciałem nie może obejść się bez pośrednictwa zmysłów. Dzięki rozumowi poznanie postępuje naprzód na drodze abstrakcji.

Rozum dzieli się na dwie sfery:

czynną, która nie jest władzą poznawczą,

bierną, dokonującą aktu poznawczego, dzięki światłu rzucanemu przez sferę czynną.

Wszelkie poznanie rozumowe, tak jak zmysłowe, jest receptywne. Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem, a własną duszę tylko pośrednio. Tomasz twierdził więc, że poznajemy jedynie to, co rzeczywiste, a nie to, co potencjalne.

Podsumowanie tomizmu, jego własności:

dualizm Boga i świata,

hilemorfizm (obrona jedności ludzkiej natury),

obiektywizm (przekonanie, że rzeczy zewnętrzne są nam dane bardziej bezpośrednio, niż wewnętrzne),

empiryzm (wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia),

uniwersalizm (wyższość ogółu nad jednostką),

realizm,

intelektualizm (pierwszeństwo intelektu, przeciwstawienie się woluntaryzmowi Augustyna).

77. FRANCIS BACON, wicehrabia St Alban (ur. 22 stycznia 1561 - zm. 9 kwietnia 1626), angielski filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii epoki odrodzenia i baroku, eseista, polityk oraz prawnik. Uchodzi za jednego z twórców nowożytnej koncepcji nauki. Twórca teorii indukcji eliminacyjnej rozwiniętej później w tzw. kanonach Milla. Jeden z twórców empiryzmu.

Początkowo zajmował się odnową nauk, jednak jego aspiracje polityczne i światowe były znacznie silniejsze niż naukowe. Studiował nauki dyplomatyczne w Paryżu, potem rozpoczął karierę prawniczą. W 1595r. został członkiem parlamentu, 9 lat później doradcą prawniczym króla, następnie naczelnym prokuratorem państwa, lordem kanclerzem i baronem of Verulam, aż w 1621r. wicehrabią stanu Albans. Oskarżyli go o przekupstwo, został uwięziony, a następnie ułaskawiony przez króla. Resztę życia spędził w odosobnieniu, w 1626r. zaziębił się robiąc eksperymenty na śniegu i zmarł.

Pojawiały się pomysły, że to on był prawdziwym autorem dzieł Shakespeara, jednak nie ma na to żadnych dowodów.

Do dzisiaj eseje Bacona są uważane za wzór eseju angielskiego. Usiłował celować w aforystyczne ujęcia myśli. Główne dzieła: Eseje, 1597 Novum Organom, 1620 Nowa Atlantyda, 1627

"Tyle mamy władzy, ile wiedzy"

Bacon odszedł od ideału uprawiania wiedzy dla wiedzy. Nauka miała być narzędziem człowieka w walce z przyrodą. Poznawszy mechanizmy przyrody, człowiek miał zapanować nad nimi. Z tego powodu Bacon cenił ze wszystkich nauk najwyżej przyrodoznawstwo - było najbliższe temu celowi. Kolejnym celem nauki jest obdarzanie życia ludzkiego nowymi wynalazkami. Był pod bardzo silnym wrażeniem trzech wynalazków: druku, kompasu i prochu strzelniczego. Uważał, że to one zrewolucjonizowały świat na lepsze. Nauka kontemplacyjna jest nieskuteczna. Chodzi o to, by zbadać przyrodę, a nie rozmawiać o niej. Z tego powodu za najważniejsze narzędzie nauki uznał Bacon eksperyment.

Empiryzm Bacona

Bacon rozwinął metodologię empiryzmu. Zamierzał stworzyć taką metodę, która pozwoli odkryć stałe właściwości rzeczy. Poświęcił temu Novum Organum (1620), mające w założeniu być tomem wielkiej pracy reformującej całokształt nauki Instauratio Magna (nie dokończonej).

Bacon za wyjątkowo bezużyteczne narzędzie nauki uznał sylozgim. Zdaniem Bacona trzeba operować doświadczeniem, a nie założeniami. Metodzie sylogizmu Bacon przeciwstawia indukcję - stopniowe uogólnianie wiedzy, zamiast natychmiastowego układania ogólnych twierdzeń na podstawie danych zmysłowych. Właśnie dlatego Bacon twierdził, że "umysłowi ludzkiemu nie trzeba skrzydeł, lecz ołowiu".

Bacon nie negował znaczeniu rozumu w poznaniu. Rozum i zmysły muszą ze sobą współpracować. Taka współpraca daje pewność wiedzy.

TEORIA ZŁUDZEŃ Bacon uważał, że umysł ludzki jest podległy różnego rodzaju złudzeniom (idola) Wyróżnił on cztery rodzaje takich złudzeń (jest to tzw. teoria idoli):

* złudzenia plemienne (idola tribus) - wynikające z natury ludzkiej i wspólne wszystkim ludziom; należy do nich antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w świecie;

* złudzenia jaskini (idola specus) - przesądy jednostek, spowodowane przez wpływ wychowania i środowiska;

* złudzenia rynku (idola fori) - powodowane przez niedokładność, nieadekwatność i wieloznaczność pojęć, niedoskonałość języka;

* złudzenia teatru (idola theatri) - powodowane przez błędne spekulacje filozoficzne, których wyniki są przyjmowane na mocy autorytetu.

INDUKCJONIZM ELIMINACYJNY Człowiek może jednak usunąć owe złudzenia. Eksperyment wynagrodzi braki zmysłów, a indukcja złudzenia rozumu. Eksperyment będąc podstawą poznania nie może obejść się bez indukcji, ponieważ wymaga uogólnienia. Praca naukowa powinna przypominać pracę pszczół - ma zbierać i przetwarzać co zebrała. Właśnie indukcja ma spełnić zadanie przetwarzania danych. Zajmując się jakimś zjawiskiem, np. chłodem należy dokonać zestawu trzech wypadków:

1. wypadki w których ta własność występuje (śnieg, wiatr) tablica obecności

2. wypadki gdzie tej własności nie ma (słońce, pustynia) tablica nieobecności

3. zestawić wypadki, gdzie ta własność występuje w różnym natężeniu (zależność od szerokości geograficznej) tablica stopni

Zbieranie wypadków jest wstępem do właściwej indukcji, której celem jest znalezienie własności stale wiążących się z danym zjawiskiem. Stałe własności rzeczy są jej istotą (formą)

Bacon przyczynił się do rozwoju i ukierunkowania nauki poprzez:

* Wyznaczenie konkretnych celów nauki

* Wypunktowanie złudzeń umysłu, ograniczających czyste poznanie

* Zaznaczenie wagi eksperymentu przy wyznaczaniu faktów

* Opracowanie indukcji potrzebnej do uogólnienia faktów

78. DESCARTES RENÉ (KARTEZJUSZ)- francuski filozof i matematyk; twórca kartezjanizmu; większość życia spędził w Holandii uciekając przed prześladowaniami ze strony Kościoła; głosił racjonalizm i sceptycyzm metodyczny; za przedmiot poznania filoz. uważał treści świadomości człowieka ( antropocentryzm , subiektywizm), a za kryterium prawdy — jasność i wyraźność sądów; filozofia Descartes'a opierała się na pewności, że poznanie jest dostępne każdemu dobrze pokierowanemu rozumowi; podstawą systemu Descartes'a jest uznanie pewności istnienia własnej duszy ze względu na jej czynność myślenia (cogito ergo sum 'myślę, więc jestem'); Descartes przyjmował istnienie w duszy idei wrodzonych ( natywizm), idea Boga jako bytu nieskończenie doskonałego wskazuje na samego Boga, który jest stwórcą świata i racją jego uporządkowania ( mechanicyzm, determinizm) oraz gwarantem prawdziwości wiedzy ludzkiej; Descartes wskazywał na 2 substancje stworzone (poza Bogiem): dusze (substancje myślące) i ciała (substancje rozciągłe); człowiek jest skutkiem ich niewytłumaczalnego złożenia ( dualizm ); gł. dzieła filoz.: Rozprawa o metodzie (1637, wyd. pol. 1921), Medytacje o pierwszej filozofii... (1641, wyd. pol. t. 1-2 1958), Zasady filozofii (1644, wyd. pol. 1960).

Kartezjusz sądził, że geometrii brak ogólnej metody postępowania, a algebra bez właściwego powiązania z geometrią jest trudno zrozumiała intuicyjnie. Traktat zawiera oryginalny pomysł nadania każdemu punktowi na płaszczyźnie nazwy przez przypisanie mu dwóch liczb.

Obecnie przyjmuje się, że liczby te są równe z dokładnością do znaku odległościom od dwóch wzajemnie prostopadłych prostych, ale Kartezjusz rozpatrywał tylko jedną prostą z wybranym punktem O. Dzięki temu krzywe można było opisywać równaniami spełnionymi przez liczby przypisane punktom krzywych.

Rozwój idei Kartezjusza doprowadził do powstania geometrii analitycznej, a badania własności geometrycznych krzywych metodami algebraicznymi do powstania rachunku różniczkowego i całkowego, a następnie geometrii różniczkowej.

Kartezjusz po raz pierwszy wprowadził termin funkcja, a także nazwę liczby urojone. Zapoczątkował też badania wielu problemów teorii równań algebraicznych. Sformułował twierdzenie znane obecnie pod nazwą twierdzenia Bézout oraz (w sposób bardzo niejasny) twierdzenie o liczbie rzeczywistych i zespolonych pierwiastków równania algebraicznego (tzw. zasadnicze twierdzenie algebry), udowodnione następnie przez matematyka niemieckiego Carla Gaussa. Kartezjusz podał również prosty sposób oszacowania liczby dodatnich i ujemnych pierwiastków równania algebraicznego, tzw. regułę znaków Kartezjusza. Znalazł graficzny sposób rozwiązania równania algebraicznego trzeciego stopnia, jak również nowy sposób rozwiązania równania czwartego stopnia. Badał także własności niektórych krzywych nazwanych później jego imieniem takich jak liść Kartezjusza czy owal Kartezjusza.

79. BLAISE PASCAL- Propagator zasady rozdziału nauki od religii i rozumu od wiary. Twierdził, że wiara i nauka mogą współistnieć, jednak teologia opiera się na prawdzie nie naukowej. Mówił: "są dwie przesady: wykluczyć rozum, przyjmować tylko rozum".

Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu. Sceptycyzm poznawczy stał się podstawą mistycyzmu i fideizmu Pascala.

Drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwóch możliwości:
założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
Z perspektywy ludzkiego losu wiara jest "opłacalna" - człowiek wierzący mniej ryzykuje, kosztem małych wyrzeczeń zyskuje perspektywę wieczności.

Pascal stwierdził wtedy, że "Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą. Nieco mgły, kropla wody starczy, by go zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat cały, to jeszcze byłby szlachetniejszy od tego, co go zabija: gdyż on wie, że umiera. Cała tedy godność nasza leży w myśli". Taka wypowiedź świadczy, że autor wie, iż człowiek jest słaby i jego jedyną bronią w walce z silną przyrodą jest umysł.

80. G. W. LEIBNIZ - znany także pod nazwiskiem Leibnitz (ur. 1 lipca 1646 w Lipsku, zm. 14 listopada 1716 w Hanowerze) - niemiecki filozof, matematyk, prawnik, inżynier-mechanik, fizyk i dyplomata.

Filozofia:

Leibniz jest przeniknięty poczuciem odrębności i wartości jednostki.

Świat jest dla niego zbiorowiskiem „monad”, to jest indywidualnych jednostek siły. Jest ich nieskończenie wiele i różnią się między sobą stopniem doskonałości, tak, że nie ma dwóch monad jednakowych.

Organizmy są zbiorami monad (np. nasze ciało), a dusza jest tylko monadą centralną.

Monady są od zewnętrznych wpływów niezależne (jak powiada Leibniz nie mają drzwi ani okien) i na siebie nawzajem nie oddziałują. Zgodność zaś pomiędzy poszczególnymi monadami jest wynikiem harmonii przedustawnej (harmonia praestabilita), wprowadzonej przez Boga. Tak jak dwa zegary idą zgodnie choć na siebie nie oddziałują, bo tak wyregulował je zegarmistrz, tak też przedstawienia i wrażenia (bo na nich polega życie monady) odpowiadają przedstawieniom innych monad nie dlatego, że te na nie oddziałują, ale że Bóg tak urządził, że w chwili, gdy monada A ma przedstawienie a, to monada A1, zna odpowiednie przedstawienie a1.

Świat ten w ten sposób urządzony jest najlepszy z możliwych. Gdyby był możliwy świat lepszy, to Bóg wiedziałby o tym dzięki swej mądrości, a Jego dobroć skłoniłaby go do urzeczywistnienia tego lepszego świata.

Teoria poznania:

Dana wypowiedź jest prawdziwa (adekwatna), jeśli w podmiocie (obiekcie) tego zdania jest zawarte jego orzeczenie (jakaś cecha lub zdarzenie związane z obiektem). Leibniz nazwał tę zasadę regułą koniecznej przyczyny prawdy. Zdaniem Leibniza odrzucenie reguły koniecznej przyczyny prawdy prowadzi do nieuniknionych sprzeczności logicznych.

Teoria bytu - monady:

Świat składa się z bliżej nieustalonej, ale ogromnej liczby całkowicie od siebie odseparowanych i nie wpływających na siebie bezpośrednio bytów, z których każdy jest "całym światem dla siebie samego".

Te poszczególne byty Leibniz nazwał monadami.

Dla Leibniza monadą było automatycznie wszystko, co dawało się wyróżnić jako osobny byt.

Leibniz stwierdził: ,,Nie ma nic oprócz monad, albo inaczej - wszystko co istnieje musi być monadą, czyli osobnym bytem, który zawiera w sobie całą prawdę o sobie.

81. SPINOZA BENEDYKT- prezentuje absolutny racjonalizm i filozofię bez tajemnic. Jego zdaniem zbawienie jest możliwe, ponieważ pierwotnie nasza dusza uczestniczyła w boskim intelekcie.

Spinoza był filozofem w pewnym sensie wewnętrznie rozdartym. Z jednej strony był zafascynowany mistycyzmem i panteizmem w duchu Majmonidesa, a z drugiej najnowszymi w jego czasach prądami filozoficznymi, czyli racjonalizmem Kartezjusza i naturalizmem Hobbesa. Głosił wiarę w jedność całego bytu (monizm).

Podstawowym założeniem Spinozy był panteizm racjonalistyczny czyli, że istnieje tylko jedna substancja, która stanowi podstawowy budulec wszechświata. Substancja ta musi istnieć sama przez się i musi być pierwotna w stosunku do wszelkich swoich atrybutów. Musi być nieskończona, istnieć samoistnie (nie być stworzona) i być przyczyną istnienia wszystkich innych bytów - czyli musi być wszechmocna. Nie może to być zatem nic poza Bogiem. Jeśli jednak jest to Bóg i Bóg jest jedyną substancją, to wobec tego wszystko, co istnieje, jest Bogiem w dosłownym znaczeniu. "Nie istnieje żadna substancja, która by nie była Bogiem" - a zatem, substancja tworząca cały istniejący wszechświat i Bóg są całkowicie tożsame. Nie istnieje nic poza Bogiem, a wszystko, co istnieje, jest częścią Boga, istnieje jakby w nim samym. Bóg jest tożsamy z przyrodą, naturą, materią i są to tylko różne nazwy dla tej samej podstawowej substancji.

Kolejnym założeniem jest skrajny determinizm, który mówi, że substancja budująca wszechświat musi mieć charakter logiczny i racjonalny, tak więc wszystko podlega ściśle logicznym i racjonalnym prawom. W świecie Spinozy nic się nie może dziać przez przypadek, wolnością jest w nim zrozumienie konieczności . Wolny człowiek to taki, który nie podlega żadnym innym ograniczeniom, poza tymi, które sam na siebie nałożył. Prawa przyrody zaś należy zaakceptować. Ich zrozumienie jest istotą wolności.

Paralelizm - kolejne założenie, wg którego duch i materia są dwoma aspektami jednej substancji - jakby jednym przedmiotem, ale oglądanym z różnych perspektyw. Aspekty te są na tyle różne, że nie można utrzymywać, że jest między nimi bezpośrednia łączność. Duch nie wpływa zatem w żaden sposób na materię, a materia na ducha.

Teoria relacji (relatywizm etyczny) która wprowadza pojęcia "dobra" i "zła", które nie są traktowane jako niezależne byty, lecz jako relacje między innymi bytami. Zauważył, że nie ma rzeczy, które są zawsze dobre lub zawsze złe, lecz że ich wartość etyczna zawsze zależy od relacji, w jakich się znajdują w stosunku do danego człowieka.

82. EMPIRYZM BRYTYJSKI

Empiryzm
· Empiryzm za źródło poznania uznał doświadczenie, które również miał za kryterium prawdy.
· Za jego szczytowe osiągnięcie uchodzi tzw. Wielka Linia Empiryzmu Brytyjskiego: John Locke, David Hume, George Berkeley. Dokonał się w niej postęp w samoświadomości wiedzy empirycznej.
John Locke 1632 - 1704
Wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia, a umysł sam z siebie jest niezapisaną kartą, na której zapisuje się doświadczenie.
Są dwie drogi doświadczenia:
1. doświadczenia zewnętrzne - jego rezultatem są spostrzeżenia.
2. Doświadczenia wewnętrzne - jego rezultatem są refleksje.
· Idee są kopiami refleksji i spostrzeżeń.
· Bezpośrednio znamy jedynie idee, a nie rzeczy, zatem zadaniem filozofii nie jest poznanie bytu, lecz poznanie naszych pojęć o bycie.
· Zadaniem filozofii jest w szczególności badanie poznania, jego pochodzenia, stopnia pewności i zakresu.
· Locke zwalczał koncepcję natywizmu, czyli koncepcję głoszącą istnienie idei wrodzonych, na których pewność swych konstrukcji oprzeć chciał racjonalizm.
Uważał on że:
1. Istnieniu idei wrodzonych przeczy brak idei powszechnych, tzn. występujących we wszystkich umysłach, np. niektórych idei nie znają dzieci, umysłowo chorzy, ateiści.
2. Nawet gdyby istniały idee powszechne, to nie byłoby konieczne uznawanie ich wrodzonego charakteru, gdyż ich powstanie dałoby się wytłumaczyć przez doświadczenie.
George Berkeley 1685 - 1753
Inspirowała go chęć walki z materializmem i ateizmem.
1. Interpretacja tradycyjna - metafizyczna (odnosząca się do koncepcji bytu):
· Źródłem wszelkiej wiedzy czymś zewnętrznym są przedstawienia; są one zawsze konkretne, a nie abstrakcyjne.
· Ponieważ dla poznania ciał jedynym źródłem są zmysły, należy zakwestionować poznawcze wartości abstrakcji. (Uderzyło to w matematykę - np. wielkości większe od postrzeganych nie mają sensu, podobnie figura rysowana na tablicy musiałaby być nie przykładem, ale właściwym przedmiotem geometrii - oraz w matematyczne przyrodoznawstwo - nie miałoby ono wartości poznawczej w stopniu w jakim posługuje się ono pojęciami abstrakcyjnymi; podobnie nie doświadczamy związków przyczynowych w świecie ciała.
· Wszystkie własności - np. barwa, ruch, kształt są subiektywne, istnieją tylko wówczas, gdy są postrzegane. Substancji nie doświadczamy, zatem ich nie ma - są fikcjami umysłu. Świat składa się tylko ze spostrzeżeń, poza którymi nie ma nic; dla przedmiotów świata zewnętrznego istnieć - tzn. być postrzeganym.
· Jeśli materia ma być substancją istniejącą niezależnie od spostrzeżeń, to materii nie ma. Jeśli ciała mają być częściami tak pojmowanej materii, to ciał nie ma - immaterializm.
· Skąd się zatem bierze trwałość i jedność rzeczy? Wynika stąd, że rzeczy nie są tylko spostrzeżeniem ludzi, ale także spostrzeżeniami Boga, który zawsze patrzy. Aby istniały idee, muszą istnieć umysły, które je postrzegają, czyli istnienie idei zakłada istnienie duchów czynnych umysłu.
Komentarz: Interpretacja ta grozi solipsyzmem, tzn. sprowadzaniem całej rzeczywistości do „ja” postrzegającego. Środkiem przezwyciężenia solipsyzmu było u Berkeley'a wprowadzenie Boga, jednak na gruncie empiryzmu nie mogło to być przekonujące, gdyż Bóg nie jest przedmiotem doświadczenia empirycznego.
2. Interpretacja niemetafizyczna:
· Zgodnie z nią przedmiotem dla Berkeley'a nie jest byt, lecz wiedza o nim. W szczególności wiedza metafizyczna budująca swoje konstrukcje na pojęciach świata, Boga. Wówczas filozofa interesuje nie np. istnienie Boga, świata itp.., lecz sens terminu istnieć. W dziele Berkeley'a pojawia się wprost pytanie - co to znaczy istnieć. Wówczas odpowiedź istnieć tzn. być postrzeganym dotyczy nie bytu, lecz wiedzy. Berkeley objaśnia tutaj co to znaczy - że wiemy, że coś istnieje.
· Wiemy że coś istnieje, gdy to coś postrzegamy. Wcale to jednak nie znaczy, że jeśli czegoś nie postrzegamy, to to nie istnieje.
· Uchyla się wówczas zarzut solipsyzmu, a samo wyjaśnienie istnieć = być postrzeganym jest może niewystarczające, ale na gruncie empiryzmu wcale nie absurdalne.
David Hume 1715 - 1776
Doświadczenie dostarcza nam wrażeń, które potem umysł kopiuje w postaci idei. Wiedza zawarta w ideach występuje wtedy, gdy wypowiada informacje zawarte w treści wrażeń i poza nie wykracza.
Są dwa przedmioty badania:
1. fakty
2. stosunki między ideami (związki asocjacyjne)
Twierdzenia dotyczące faktów nie są konieczne ani oczywiste. Ich przeciwieństwo jest możliwe i twierdzeń o nich nie można dowodzić intuicyjnie. Wiedza o stosunkach między ideami występująca np. w matematyce i logice jest znajdowana przez umysł niezależnie od doświadczenia; jest ona pewna, niezależna, może być dowiedziona, a jej przeciwieństwo nie jest możliwe.
W rezultacie, wg Hume'a znamy prawdy konieczne i oczywiste, ale nie dotyczą one rzeczywistości, gdyż tą znamy tylko z doświadczenia. Dotyczą stosunków między ideami. Znamy też prawdy dotyczące rzeczywistości, ale nie są one ani pewne, ani konieczne.
Zasługą Hume'a było podtrzymanie stanowiska empiryzmu, że wiedza o rzeczywistości pochodzi wyłącznie z doświadczenia, a zarazem zapytanie się, co tak naprawdę z doświadczenia możemy wiedzieć. W szczególności zapytał się, czy podstawowe dla dotychczasowego empiryzmu pojęcia koniecznego związku przyczynowego, siły i substancji mają empiryczne uzasadnienie.
Odpowiedź Hume'a była negatywna:
- możemy stwierdzić, że jakieś fakty po sobie następują. Nie możemy dowieść jednak, że są powiązane ze sobą w sposób konieczny.
- Podobnie, nie doświadczamy działania siły np. akt woli jest taki sam u człowieka sprawnego, jak i u sparaliżowanego.
- Możemy stwierdzić, że w czasie i przestrzeni współwystępują ze sobą pewne jakości; nie możemy natomiast stwierdzić istnienia poza nim pewnej substancji, której są przejawem. Dotyczy to zarówno substancji zewnętrznych, jak i wewnętrznych (np. duszy).
Powodem dla którego uznajemy realność koniecznych związków przyczynowych sił i substancji, nie jest rozum ani doświadczenie, lecz instynkt (przyzwyczajenie) - doświadczenie przeszłe przenoszone na przyszłe.
Hume podjął również problem wolności - w szczególności w kontekście utrwalonego w tradycji sporu determinizmu z indeterminizmem oraz sporu o istnienie wolnej woli.
Zaczął od pokazania, że oba stanowiska prowadzą do ryzykownych konsekwencji, np. na gruncie indeterminizmu podważona zostaje możliwość istnienia wszelkiej zależności między charakterem osoby, a jej czynami; między aktem woli i zachowaniem. Oceny moralne podobnie jak zabiegi wychowawcze nie mają żadnego sensu.
Natomiast na gruncie determinizmu albo wszystkie zachowania, również zbrodnicze, wyprowadzimy z siły sprawczej Boga i musimy je z konieczności uznać za dobre, lub uznając je za zbrodnicze musimy odpowiedzialnością obarczyć Boga.
Następnie Hume pokazał, że spór determinizmu z indeterminizmem, a także spór o istnienie wolnej woli są empirycznie nierozstrzygalne - zatem rozpatrywanie problemu wolności powinno być od tych sporów uniezależnione. Wolność to po prostu możność działania zgodnie ze swoją wolą (bez rozstrzygania, czy wola sama w sobie jest wolna, czy nie).
Hume podważył (a przynajmniej tak sądził) możliwość naukowo uprawianej teologii. Według niego nie można dowieść istnienia Boga, gdyż dowody takie opierają się na nieempirycznych pojęciach substancji i koniecznego związku przyczynowego - w szczególności dowód ontologiczny na istnienie Boga wychodził od pojęcia substancji (najdoskonalszej), a dowody kosmologiczne bazowały na koniecznym związku przyczynowym.
Równocześnie Hume podważał możliwość naukowego - empirycznego dowiedzenia prawdziwości ateizmu, materializmu itd.

83. OŚWIECENIE FRANCUSKIE

Wolter (Francois- Marie Arouet)

Poglądy i etyka Voltaire'a

Bóg i religia:

Dzieła Voltaire'a cechuje krytycyzm, odrzucenie autorytetów oraz tolerancja dla różnorodnych postaw, racjonalizm, odrzucenie instytucji kościoła. W dogmatyzmie religijnym dostrzegł przyczyny nietolerancji, braku wolności, prześladowań i niesprawiedliwości.

Voltaire uważał, że należy pozbyć się przesądów religii objawionej i przyjąć religię rozumową (naturalną, deizm), której wymaga moralność (Gdyby Boga nie było, należałoby Go wymyślić). Nie identyfikował się jednak całkowicie z deizmem; odrzucał koncepcję "bożej opatrzności", kwestię "dobrego Boga", który pozwala na istnienie zła, pozostawiał bez odpowiedzi..

Natomiast do panującej we Francji religii katolickiej, tak jak do wszystkich innych religii (w tym protestantyzmu, judaizmu i islamu) odnosił się wręcz wrogo. Jego najsłynniejsze zdanie: Ecrasez l'infâme! (Zdeptajcie bezecne), które stało się mottem wrogów Kościoła, potępiało wszelki fanatyzm religijny. Voltaire jednak zawsze potępiał ateizm i deklarował wiarę w Boga (jako "pra-przyczyny" wszystkiego); był fundatorem kościoła katolickiego w Ferney. Postulował rozdział państwa i Kościoła oraz tolerancję dla wszystkich religii.

Tolerancja:

Voltaire'owi przypisuje się słynne słowa: Nie zgadzam się z tym co mówisz, ale oddam życie, abyś miał prawo to powiedzieć.

W przedmowie do Traktatu o tolerancji (1767) napisanej przez wydawców kehlskich: Tolerancyjny powinien być każdy władca, który wyznaje jakąś religię, który zna prawa sumienia. [...] jest rzeczą niesprawiedliwą i barbarzyńską stawiać człowieka między groźbą skazania na męczarnie, a postępkami, które uważa za zbrodnicze. Jest uznawany za obrońcę wolności słowa i tolerancji dla różnych światopoglądów.

Voltaire energicznie bronił ofiar fanatyzmu religijnego i archaicznego prawa, apelując do europejskiej opinii publicznej.

W tych poglądach był niekonsekwentny, np. uczestniczył w handlu niewolnikami, popierał absolutyzm, potępiał demokrację, ostro zwalczał ludzi o odmiennych, niż swoje poglądach.

Filozofia:

Voltaire reprezentował tzw. "wojujący humanizm" i racjonalizm XVIII wieku.

Inspirował się poglądami Johna Locke'a, rzecznika liberalizmu (umowa społeczna nie likwiduje praw naturalnych jednostki).

Poznanie kształtuje się przez doświadczenie; wszystko poza tym jest hipotezą.

Człowiek jako istota rozumna musi sam dążyć do kształtowania własnego losu i rozwoju dzięki wiedzy, technice, sztuce i dobremu ustrojowi społecznemu.

Sprawiedliwość jest wartością uniwersalną, ponadkulturową.

Tzw. "cnota" (franc. vertu), czyli skłonność do czynienia dobra sobie i innym, wynika z potrzeb uczuciowych i z interesu społecznego.

Rozum jest miarą prawdy, uformowaną na drodze doświadczenia. Empirystyczny pogląd na pochodzenia rozumu wraz z racjonalistycznym doń zaufaniem stanowiły istotną cechę filozofii oświeceniowej. Wszystko co oparte na rozumie jest prawdziwe. Czynniki irracjonalne, a wiec autorytety czy objawienia powinny zostać wytępione. Wiedza na nich oparta jest bezużyteczna. Zaufanie do rozumu kazało ludziom oświecenia wierzyć w jego nieograniczone możliwości, w to że może wszystko osiągnąć i że dzięki niemu ludzkość ma przed sobą nieograniczony postęp. W ten sposób racjonalizm łączył się w filozofii oświecenia z optymizmem.

Zwalczał Wolter dualistyczną koncepcję świata.

W swoich poglądach nie zajmował skrajnych stanowisk.

Był przeciwnikiem religii objawionej ale popierał religię rozumową, dlatego opowiedział się za deizmem.

WOLTERIANIZM- był najtypowszą postacią popularnej filozofii oświecenia.

___________________________________________________________________________

Poglądy Woltera kontynuowali encyklopedyści. Tak zwykło się nazywać grono współpracowników Wielkiej Encyklopedii-największego przedsięwzięcia literackiego epoki oświecenia. Należeli do nich m. In. Wolter, Rousseau, Grimm, d'Alembert, Diderot.

Filozofia encyklopedystów:

negacja supranaturalizmu, idealizmu, dualizmu

naturalizm

ateizm

metafizyka materialistyczna(sprowadzanie zjawisk duchowych do cielesnych)

psychologia sensualistyczna(sprowadzanie myślenia do wrażeń)

naczelnym hasłem była przyroda(wszystko co poza nią, było fałszywe, a wiec np. Bóg, społeczeństwo czyli filozofia spekulatywna), naukę pojmowano naturalistycznie, czyli miała ona wartość jedynie wtedy gdy badała przyrodę, moralność jest słuszna gdy normuje Zycie wedle praw przyrody, sztuka ma wartość gdy odtwarza przyrodę.

Z tej ogólnikowej filozofii wyłoniło się kilka wyraźniejszych doktryn:

1. materializm la Mettriego: wszystko jest materialne, człowiek i dusza też są materialne; jest tylko materia

2. sensualizm Condillaca: wszelka wiedza ma początek w doświadczeniu zewnętrznym, uzyskiwanym za pomocą zmysłów; wiedze zmysłową pojmował idealistycznie, natomiast wiedze abstrakcyjną pojmował nominalistycznie; posiadamy tylko zmysły

3. pozytywizm d'Alemberta: ograniczenie nauki do twierdzeń zupełnie pewnych, pewność zaś widział wyłącznie w faktach zewnętrznych; obiektywizm; ufać możemy tylko faktom

4. utylitaryzm Helvetiusa: chciał stworzyć sztukę opartą na rozumie i doświadczeniu; wszelkie wyobrażenia pochodzą z wrażeń zmysłowych; pobudką wszelkiego działania jest miłość własna; miarą wszelkich ocen jest interes; umysł ludzki jest taki jakim go czynią zmysły; podzielał poglądy co do materii, zmysłów i faktów (la Mettriego, Condillaca, d'Alemberta); wszystkie właściwości ludzi są nabyte, nie ma w człowieku nic co by było wrodzone; ludzi dobrych od złych odróżniał w ten sposób, że twierdził iż kto zmierzając do własnego interesu szkodzi innym ten jest zły, a kto służy jednocześnie interesom innych, ten jest dobry; naprawa moralna zależy od polityki, prawodawstwa, wychowania.

ROUSSEAU- wyzwolił siły i idee, których oświecenie nie dopuszczało do głosu; wyzwolone obaliły ideologię oświecenia i wytworzyły nową. W tym leży jego rola historyczna wobec filozofii. Poza granicą filozofii wpływ jego był tym bardziej silny. Samotny wśród uczonych, znalazł poparcie w szerokich masach społecznych i przez nie wywołał przewrót w literaturze, wychowaniu, ustroju społecznym.

Poglądy:

- nauka, sztuka i cywilizacja pozbawione są wartości, jedynie dobra moralne są niezastąpione

- uwielbienie natury (było następstwem potępienia cywilizacji), jedyne dobro można znaleźć w naturze

- pojmowanie natury jako stanu pierwotnego

- podepnie wszelkiego ustroju społecznego, przezeń bowiem człowiek opuszcza pierwotny stan natury (ustrój społeczny jest zły bo wytwarza nierówność między ludźmi)

- równość jest najwyższym prawem

- wrogość wobec intelektualizmu, najgłębszą zdolność człowieka widział nie w rozumie, lecz w uczuciu, w sercu które są niezależne od wartości rozumu - wynikała stąd wroga postawa wobec nauki i filozofii

- poglądy pedagogiczne i społeczne: wychowanie powinno być naturalne, powinno rozwijać tylko to co leży w psychice ludzkiej, ponadto powinno być ono indywidualne, gdyż natura każdego człowieka jest indywidualna. Filozofia społeczna winna ustalić ustrój idealny, a więc taki który zbliżył by społeczeństwo do natury

Znaczenie Rousseau dla filozofii oświecenia:

- odnowienie stanowiska moralistycznego, ponad wszystkie inne dobra stawiającego dobra moralne: wolność i równość

- zakwestionowanie znaczenia cywilizacji

- wezwanie do naturalności we wszystkich dziedzinach życia

- uznanie praw uczucia wbrew intelektualistycznemu pojmowaniu życia

84. IMMANUEL KANT

Kant poddał dotychczasowe osiągnięcia filozofii przeglądowi oraz krytycznej ocenie. Podejście takie nazywał idealizmem transcendentalnym lub krytycznym. Polegało ono na badaniu elementarnych warunków, jakie muszą być spełnione, aby możliwe było przeprowadzanie jakichkolwiek innych badań. Największym jego dokonaniem była rewizja dotychczasowych koncepcji w dziedzinie teorii poznania.

Przyjął za podstawę brak jakichkolwiek wstępnych założeń z wyjątkiem uznania zasad elementarnej logiki. Badania takie nazywał transcendentalnymi, ponieważ dokonuje się w nich wykroczenie poza zastaną wiedzę. Poszukując sądów, które byłyby bezwyjątkowo prawdziwe, a zarazem niosły wiedzę o świecie, stworzył teorię bazującą na tak zwanych sądach syntetycznych a priori. Zdaniem Kanta występują one w arytmetyce oraz geometrii i traktują o dwóch nieredukowalnych składnikach naszych wrażeń: czasie oraz przestrzeni. Istotą jego koncepcji było jednak to, iż uznał, że sądy takie pojawiają się też w metafizyce.

Czas i przestrzeń są formami, w które zostają wtłoczone nasze wrażenia zmysłowe. Innym rodzajem form są kategorie, pozwalające na pojęciowe ujmowanie przedmiotów. Dwie główne to przyczyna i substancja. Tym, co możemy poznawać, czyli fenomenami, są zjawiska zapośredniczone przez zmysły i ujęte w czasowe, przestrzenne, przyczynowe oraz substancjalne formy. O tym, co się za nimi kryje - rzeczach samych w sobie, czyli noumenach - nie wiemy nic.

Nasz rozum spekulatywny tworzy idee Boga, duszy i kosmosu. Naturalną ludzką potrzebą jest zgłębianie tych idei, ale prowadzi ono na manowce. Nie sposób przejść od codziennego doświadczenia do tych konstruktów. One również należą do rzeczy w sobie. Nic o nich nie wiemy. Takie stanowisko nazywa się agnostycyzmem poznawczym.

Obok rozumu spekulatywnego istnieje rozum praktyczny. Jego domeną są prawdy o charakterze regulatywnym, czyli - innymi słowy - normatywnym. Mają one charakter aprioryczny, są więc równie niepodważalne, jak sądy matematyki, lecz dotyczą sfer moralności oraz estetyki. Najogólniejsza spośród tych zasad - imperatyw kategoryczny - mówi, że należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze.

Rozum praktyczny tworzy postulaty. Należą do nich tezy o istnieniu wolnej woli, nieśmiertelnej duszy oraz Boga. Wolna wola jest konieczna, żeby zasady moralne miały sens. Nieśmiertelna dusza, aby możliwe było nieskończone dążenie do doskonałości moralnej. Bóg, by doskonałość moralna i szczęście mogły współistnieć. Doskonałość moralna i jej jedność ze szczęściem nie przejawiają się w świecie naszych doświadczeń. Są one właściwe wspomnianym bytom wyższym. Rozum praktyczny radzi sobie z problemami, które nie leżą w mocy idei rozumu spekulatywnego, za pomocą postulatów.

85. G. W. F. HEGEL

System nauki

System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:

logika - nauka o idei w sobie i dla siebie "w jej całkowitej abstrakcji", składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć). Poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju, zawiera l o g i k a ; w niej znajdujemy zasadniczą strukturę systematyczną, którą odnajdziemy łatwo w następnych fazach;

filozofia przyrody - nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę). Obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie.

filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie. Synteza form poprzednich w sobie i dla siebie, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia. W obrębie każdej fazy rozróżnia się 3 rodzaje form duchowych. Są to: Duch subiektywny, Duch obiektywny i Duch absolutny.

Duch subiektywny

Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka.

Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach:

duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez antropologię);

świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię);

duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię).

„Fenomenologia ducha” opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy absolutnej uważa: samowiedzę, rozum, ducha, religię i wiedzę.

Ten proces poznania będzie miał kres, gdy "pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi pojęcia". Forma subiektywna albo indywidualna ducha mówi nam o drodze jaką przebywa dusza ludzka, idąc od swych źródeł aż do swego kresu, do świadomości identyczności z najwyższym duchem.

Duch obiektywny

Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne".

Prawo składało się według Hegla z trzech części:

prawa abstrakcyjnego - zewnętrznej, obiektywnej formy,

moralności - subiektywnego odczucia, wewnętrznego przekonania,

etyki - zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa obywatelskiego i państwa, stanowiącego gwarancję wolności.

Historia ludzkości jest historią tryumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan pierwotny - niewolnictwo - generuje potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia toczy się przechodząc z jednego stanu - tezy - w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie wyłania się synteza, która staje się sama tezą. Ten proces jest jednak rozumny.

Forma obiektywna albo zbiorowa jest ucieleśnieniem ducha w życiu społecznym. Tu należą wszystkie instytucje społeczne, sposoby normowania i wyrażania wspólnego życia, jednym słowem wszystko czym się zajmuje socjologia. Istota obiektywnego ducha rozwija się przez legalność, moralność i obyczajność. Legalność jest poprawnością tylko zewnętrzną, moralność postępowaniem uzgodnionym wewnętrznie, obyczajność jest społecznym życiem według norm etycznych a zatem syntezą zewnętrznej legalności i wewnętrznej moralności. Realizacją tej syntezy jest państwo. Historia jest pamięcią rozwoju ducha obiektywnego.

Duch absolutny

Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach: sztuce, filozofii, objawionej religii oraz formie pojęciowej w filozofii.

Twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i tego samego ducha absolutnego. Piękno jest zupełną identycznością zjawiska i absolutu (są to hasła romantyzmu i neoplatonizmu). Jedność zjawiska i idei rozwija się w trzech formach a) symbolicznej, przedstawiającej ideę w zjawisku; b) klasycznej, przedstawiającej jedność zjawiska i idei w sposób naiwny; c) romantycznej, która w sposób świadomy wyrównywa uświadomioną przepaść między zjawiskiem a ideą. Twórczość religijna wychodzi z religii naturalnej i poprzez religię duchowej indywidualności dochodzi do najwyższej formy, religii chrześcijańskiej.

86. A. COMTE nakreślił podstawy filozofii pozytywistycznej (był twórcą pojęcia pozytywizm). Filozofia jego jest pozytywna gdyż:

zajmuje się ona wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi - bada rzeczy dostępne umysłowi;

rozważa tylko tematy pożyteczne - gdyż chce służyć polepszeniu życia;

ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną;

zajmuje się kwestiami ścisłymi;

pracuje pozytywnie, nie ogranicza się do krytyki.

W ujęciu Comte'a filozofem pozytywnym jest ten, kto zrozumiał, że nauki przyrodnicze stworzyły doskonały wzór dochodzenia naukowego, posługuje się tylko badaniami czysto faktycznymi. Filozof pozytywny unika tworów abstrakcyjnych oraz 'bezbłędnych' i zastępuje je przez konkretne oraz względne.

Comte inspiracje czerpał przede wszystkim od uczonych-przyrodników, którzy dokonywali refleksji metodologicznych oraz empiryzmu brytyjskiego, zwłaszcza Davida Hume'a. Pewne idee zawdzięczał także filozofowi francuskiego Oświecenia, d'Alembertowi. Plany reformy społecznej były w tym czasie szeroko rozpowszechnione; Comte przyjaźnił się przez pewien czas z przedstawicielem tzw. socjalizmu utopijnego - Claude-Henrim de Saint-Simonem, który być może przywłaszczył sobie wiele pomysłów młodego uczonego i filozofa.

Comte określił zakres filozofii pozytywnej, ograniczając ją do realnie istniejących przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną i ścisłą - czyli do faktów zewnętrznych dotyczących przedmiotów fizycznych. Dlatego Metafizyka nie może być przedmiotem rzetelnej wiedzy. Filozofia miała być podstawą teoretyczną tak pomyślanej nauki, zestawiając i uogólniając gromadzoną przez badaczy wiedzę. Pozytywizm odrzucał dociekania co do istnienia materii albo Boga jako niepewne, znajdujące się poza rzetelnym doświadczeniem.

Comte zajmował się zagadnieniem ewolucji wiedzy i twierdził, że faza naukowa ("pozytywna") stanowi najwyższe stadium tej ewolucji przebiegającej według schematu:

faza teologiczna - gdy w wyjaśnieniach zjawisk ludzie odwoływali się do sił nadprzyrodzonych, istot boskich lub bóstwa

faza metafizyczna - gdy ludzie wyjaśniają zjawiska poprzez abstrakcyjne pojęcia i rozumową spekulację (najczęściej oderwaną od rzeczywistości);

faza pozytywna - gdy ludzie formułują twierdzenia oparte na faktach i zależnościach współistnienia lub następstwa między faktami. W tej fazie ludzie mogą ustalać i przewidywać nieznane dotąd fakty. Faza ta jest tożsama z fazą naukową.

Comte stworzył jedną z pierwszych teorii nauki, do dzisjaj aktualną. Rozróżnił nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami łączącymi fakty przyrody) oraz nauki konkretne (opisujące fakty, np. mineralogia). Za nauki abstrakcyjne uważał matematykę, astronomię, fizykę, chemię, biologię i socjologię. Comte ukuł (1838) nazwę socjologia dla odróżnienia od używanego przez jego rywali intelektualnych terminu "fizyka społeczna". Nakreślił również jej program: badanie metodą przyrodniczą, empiryczną i historyczną ludzkich społeczeństw, panującego w nich porządku i warunków postępu.

Wymienione dziedziny uporządkowane są według malejącego zakresu badań, od astronomii do socjologii (patrz. rycina), któremu towarzyszy wzrost złożoności badanych zjawisk. Kolejne mniej ogólne nauki, pojawiały się historycznie później, i póżniej osiągały stadium empiryczne, przechodząc najpierw przez fazę teologiczną i metafizyczną.

W systemie Comte'a nauka pozytywna była tylko częścią doskonałego ustroju społecznego, który postulował. Idealnym celem społeczeństwa miało być doskonalenie natury ludzkiej. Jednak jego postulaty w tym zakresie okazały się nietypowe i odbiegające od jego założeń dotyczących obiektywizmu: postulował ustanowienie kultu Ludzkości, Postępu i Ładu, którego kapłani mieliby monopol na nauczanie i medycynę oraz sprawowaliby cenzurę; ustrój miałby być dyktatorski, a urzędy - dziedziczne. Dewizą tego ładu miałoby być hasło Comte'a: L'amour pour principe; l'ordre pour base; le progrès pour but ("Miłość jako zasada, porządek jako podstawa, postęp jako cel").

Oddziaływanie

Filozofia Comte'a składa się z dwóch części: wcześniejszej, która stała się istotą tego, co później nazywano pozytywizmem, oraz późniejszej - doktrynerskiej, totalitarnej i dziwacznej. Pierwsza część oddziaływała szeroko: we Francji dzięki Emilowi Littré, jednemu z najwybitniejszych uczonych francuskich, który odrzucał późniejsze prace Comte'a, ale był entuzjastą idei zawartych we wcześniejszych; w Anglii dzięki inspiracji, jaką się stała dla Johna Stuarta Milla. Druga część oddziaływała na sektę zwolenników, skupionych wokół Pierre'a Laffite'a. Kościół pozytywistyczny, głoszący nauczanie Comte'a, rozpowszechnił się w wielu krajach świata i istnieje do dziś.

87. NEOPOZYTYWIZM, kierunek w filozofii 1. poł. XX w., będący odrodzeniem pozytywizmu pod nazwami: fizykalizmu, empiryzmu logicznego, pozytywizmu logicznego, neopozytywizmu, trzeciego pozytywizmu. Wywodzi się z empiriokrytycyzmu E. Macha i R. Avenariusa oraz neorealizmu B. Russella. Zostały one jednak wzbogacone o nowe odkrycia fizyki teoretycznej (w tym teorię względności A. Einsteina) i logiki matematycznej.
Problematyka neopozytywizmu obejmowała trzy grupy zagadnień: 1) empiryzm logiczny. 2) problem filozofii jako nauki. 3) zagadnienie jedności nauki.
Neopozytywistów obowiązywała maksymalna ścisłość logiczna, zdecydowanie racjonalistyczna postawa, bezwzględne przestrzeganie praw i zasad logiki, tak w myśleniu (dociekaniu i uogólnianiu), jak też w mówieniu. L. Wittgenstein powtarzał: trzeba milczeć, jeśli nie może się mówić logicznie. Główne hasło neopozytywistów to: jedność nauki i fizykalizm.
Do jedności nauki, ich zdaniem, może prowadzić tylko jedność języka. Podstawą takiego języka jest fizyka jako nauka najdoskonalsza i najobszerniejsza, jej język obejmuje bowiem wyłącznie fakty czasowo-przestrzenne, które należą do doświadczenia intersubiektywnego i są ściśle wymierzalne. Do języka fizyki można sprowadzić język każdej z nauk: biologii, psychologii, która powinna stać się wyłącznie teorią zachowania - behawiorystyką. Przedmiotem behawiorystyki jest wspólne (intersubiektywne) doświadczenie, gdyż odrębna świadomość jednostki nie jest w badaniu dostępna i rozważania nad nią muszą być z nauki wyeliminowane.
Odrzucali nauki idiograficzne, których język nie daje się dostosować do języka fizyki.
Program neopozytywizmu wyróżnia od wcześniejszych postaci pozytywizmu: 1) określenie nauk logiczno-matematycznych jako nieempirycznych i analitycznych. 2) sprowadzenie wszystkich nauk doświadczalnych do jedności poprzez zastosowanie języka fizyki. 3) ograniczenie humanistyki do psychologii i socjologii, pojmowanych behawiorystycznie. 4) wykluczenie metafizyki poprzez uznanie jej zagadnień za pozorne, a twierdzeń za bezsensowne. 5) propozycja likwidacji takich dziedzin filozofii, jak: teoria poznania, etyka, estetyka - ograniczenie jej zakresu wyłącznie do analizy języka.
Neopozytywiści uznali, że prawdziwa wiedza ma charakter empiryczny, to znaczy, że sprowadza się do zdań sprawozdawczych - twierdzeń, które mogą być zweryfikowane, czyli introspekcyjnych, formułowanych nie w bezpośrednich doświadczeniach, lecz intersubiektywnie sprawdzalnych. Takie stanowisko nosiło znamiona nominalizmu.

88. NEOTOMIZM - współczesna wersja tomizmu, główny kierunek filozoficzny neoscholastyki, popularny w łonie katolicyzmu. Neotomiści opowiadają się za tzw. klasyczną koncepcją filozofii, akcentują różnicę między nauką a religią i sztuką; za "filozofię pierwszą" uznają teorię bytu. Istotnymi składnikami neotomizmu są: realizm, pluralizm, hylemorfizm, teizm, racjonalizm, intelektualizm, klasyczna koncepcja prawdy, umiarkowany realizm pojęciowy.

Istnieją co najmniej cztery zasadnicze odmiany neotomizmu:

tomizm tradycyjny (np. J. A. Gredt, S. Adamczyk),

lowański (np. D. Mercier, K. Kłósak) - odmiana neotomizmu zainicjowana przez D. Merciera, podkreślająca potrzebę rozwijania teorii poznania i postulująca łączność filozofii przyrody ze współczesnymi naukami przyrodniczymi. Z tomizmu lowańskiego wyodrębnił się tomizm transcendentalizujący. Inni przedstawiciele: L. Noel, L. De Raeymaeker, E. Mounier, A. Gemelli, w Polsce Kazimierz Kłósak.

transcendentalizujący (np. E. Coreth) - rozwijana głównie w Niemczech odmiana neotomizmu nawiązująca do kantyzmu i fenomenologii Heideggera. Główni reprezentanci to Emerich Coreth, Karl Rahner, J.B. Lotz, B. Lonergan, O. Muck, a w Polsce: Karol Wojtyła, Antoni B. Stępień, Marian Jaworski.

egzystencjalny (np. E. Gilson, M. A. Krąpiec, M. Gogacz) - odmiana neotomizmu reprezentowana przez J. Maritaina, Etienne Gilsona, a w Polsce m.in. przez Mieczysława A. Krąpca, Stefana Swieżawskiego i Antoniego B. Stępnia podkreślająca odmienność tomizmu i arystotelizmu i koncentrująca badania na kategorii istnienia.

89. STRUKTYRALIZM - stanowisko metodologiczne głoszące, że dla zrozumienia pewnych zjawisk niezbędne jest uchwycenie struktury w której one występują, lub budowa takiego modelu, który wyjaśnia ich rolę w ich środowisku.

Strukturalizm nie ma wytyczonego programu; "jest pewnym stylem myślenia formalnego w naukach humanistycznych", który cechuje się deprecjacją roli podmiotu w poznaniu^[1].

Strukturalizm narodził się za sprawą szwajcarskiego językoznawcy Ferdinanda de Saussure, głosił on:

- że dany znak rozpoznajemy poprzez opozycję do innych znaków występujących w danym systemie. Tak więc aby rozumieć dany znak (w tym przypadku językowy) musimy znać cały język - całą strukturę, w której ten znak występuje^, postulował, aby język badać nie jako luźny zbiór elementów, ale jako system wzajemnie sprzężonych relacji^[3

^- język jest systemem transcendentnym wobec świadomości mówiącego.

- odróżnił język (langue) od mowy (parole), przy czym mowa jest indywidualnym aktem realizacji języka, jest indywidualna, uboczna, przypadkowa, i dzięki temu różnorodna. Reguły i konwencje niezbędne do posługiwania się mową czerpiemy z języka - abstrakcyjnego, nieuświadamianego i biernie realizowanego przez jednostkę w samym akcie mówienia

- Język jest zbiorem znaków i reguł ich łączenia (konwencji), bez których nie da się realizować mowy.

- specyfiką języka jest fakt, że jest on pewnym obiektywnym mechanizmem

W skrajnych formach struktualizmu przyjęto tezę, że tym, co naprawdę istnieje, są ukryte struktury prowadzące "grę", na którą nie mamy wpływu (M. Foucault).
Struktualizm w antropologii kulturowej wiąże się z C. Lévi-Straussem. Proponowane przez tego uczonego badanie mitów, systemów pokrewieństwa w społecznościach pierwotnych, sposobów klasyfikacji itd. zasadza się na wyodrębnianiu podstawowych jednostek znaczących i ustaleniu ich wzajemnych relacji. Ta analiza badawcza ma pokazać, jaki jest sens instytucji kulturowych i w jaki sposób przebiega ludzkie myślenie. Lévi-Strauss wykazał, że myśl pierwotna nie jest "gorsza" od myślenia cywilizowanego, ale "inna". Uznał też istnienie specyficznych właściwości ludzkiego umysłu, których celem jest wypracowywanie ogólnych mechanizmów, nie tylko w języku, ale we wszystkich zjawiskach społecznych^[4].

W psychologii metodą strukturalistyczną posługiwał się J. Piaget. Związani z struktualizmem są również m.in.: U. Eco, L. Sebeg, W. Toporow, G.A. Richards.

90. EDMUND HUSSERL był twórcą kierunku filozoficznego, który należy do najbardziej wpływowych w tym stuleciu. Pod tą nazwą ukrywa się żądanie powstrzymania się w filozofii od wszelkich po-śpiesznych interpretacji świata i w sposób wolny od przesądów poddania analizie tego, co ukazuje się świadomości. Celem Husserla było, przez odwołanie się do metody fenomenologicznej, znalezienie podstaw filozofii jako „nauki ścisłej". W swych Badaniach logicznych (1900-1901) zerwał z rozpowszechnionym wówczas psychologizmem. Jego przedstawiciele twierdzili, że prawa logiki nie są niczym innym jak wyrazem prawidłowości psychologicznych, które stanowią ich podstawę i do których można je sprowadzić. Występując przeciw temu, wskazywał Edmund Husserl na idealność czystej logiki, której prawa zachowują ważność niezależnie od faktycznego przebiegu procesów myślowych. Właśnie w 5 i 6 rozdz. Badań wyłożył podstawy fenomenologicznej analizy świadomości, którą następnie rozwinął w Ideach czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (1913). Wszelkie jej twierdzenia muszą czerpać swą ważność z intuicyjnie naocznej źródłowej prezentacji fenomenów świadomości.

Fenomenologia

Fenomenologia - XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i reprezentantem jest Edmund Husserl, a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań filozoficznych stosowana przez filozofów egzystencji. Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu tak, jak się on jawi. Edmund Husserl postulował powrót do rzeczy samych. Ma temu służyć redukcja fenomenologiczna (epoche), która oznacza wzięcie w nawias, zawieszenie przekonania o realnym istnieniu świata i poznającego podmiotu. Epoche miała sprawić, że świadomość stanie się czysta (pozbawiona założeń), będzie traktować świat wyłącznie jako fenomeny, zjawiska. Dla fenomenologii ważne znaczenie ma pojęcie intencjonalności, które Husserl zapożyczył od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat - przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są nakierowane na coś. Fenomenologowie przejęli też od Brentany fascynację oczywistością. Fenomenologia zaczyna budować teorię od tego, co oczywiste. Sądy powinny być oczywiste, powinna je cechować "świetlista pewność". Husserl przejął od swojego nauczyciela ewidencjonalistyczną koncepcję prawdy. Według niego oczywistość właściwie rozumiana jest przeżyciem prawdy. Wśród innych ważnych pojęć fenomenologii znajduje się analiza eidetyczna, czyli dążenie do uchwycenia istoty tego, co dane, ideacja, docieranie do istoty zjawisk, widzenie istotnościowe. W naoczności istotnościowej dana jest czysta istota zjawiska. Uchwycenie tej istoty nie musi być przeprowadzone na wielu przykładach, wystarczy nawet jeden lub tylko naoczność wyobrażeniowa (przykład wyobrażony).

91. MARTIN HEIDEGGER - filozof niemiecki. Myśl filozoficzna Heideggera uznawana bywa za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku. Za najważniejsze dzieło Heideggera uznaje się Bycie i czas (niem. Sein und Zeit (1927). Heidegger zajmuje się w nim, określanym przez siebie jako fundamentalne, pytaniem o sens bycia i analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein). Myśl Heideggera nieustannie ewoluowała motywowana pragnieniem jak najlepszego naświetlenia problemu Bycia. Rozwój ten konfrontując stanowisko Heideggera z tradycją filozofii europejskiej, doprowadził go do przekonania, iż techniczny język filozofii nie jest w stanie zdać w istocie sprawy z tego co od początku chciał wyrazić. Potrzeba kreacji własnego języka zaowocowała całą gamą nowych metaforycznych terminów, o rozmyślnie poetyckiej wręcz sile wyrazu. Upraszczając można wyróżnić wczesny i późny etap filozofii Heideggera. Głównym dziełem pierwszego okresu jest Bycie i Czas, w którym sformułowany został zasadniczy rdzeń jego myśli. Dalsza droga Heideggera jest właściwie próbą jak najbardziej adekwatnego wyrażenia problemów zarysowanych w tym dziele. W wielkim uproszczeniu problematyka Bycia i Czasu przedstawia się następująco:

Różnica ontologiczna - Byt i Bycie

Jądro filozofii Heideggera stanowi problem Bycia (Sein). Podczas gdy tradycyjna ontologia koncentrowała swoje wysiłki wokół bytu, dla Heideggera kluczowym zagadnieniem pomijanym właściwie przez dotychczasową filozofię jest kwestia Bycia tegoż Bytu. Zadaniem nowej (według określenia Heideggera „fundamentalnej”) ontologii ma być zatem naświetlenie zapoznanego zagadnienia Bycia. Rozróżnienie między Bytem a Byciem to tzw.Różnica Ontologiczna.

92. MARKS KAROL (1818-1883), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego - doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny - program Związku Komunistów.
Marks organizował i współuczestniczył w założeniu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864) - I Międzynarodówki. Według Marksa świat jest materialny i rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny - podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która jest siłą napędową każdego rozwoju.
Przeniesienie zasad materializmu dialektycznego i metody dialektycznej na badanie życia społecznego określił Marks jako materializm historyczny. Marks doszedł do wniosku, że obalenie kapitalizmu jest nieuniknione, a walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, która jest fazą przejściową do zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Poglądy Marksa wywarły duży wpływ na myśl polityczną XIX i XX w., stając się podstawą doktryny marksizmu-leninizmu.
Główne prace Marksa z zakresu ekonomii: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859), Kapitał (tom 1 - 1867, tom 2 i 3 - 1885-1894, opracowane i przygotowane do druku przez Engelsa), Krytyka programu Gotajskiego (1875, wydane 1891).

93. SØREN AABYE KIERKEGAARD (5 maja 1813 - 11 listopada 1855) - duński teolog, filozof
Filozofia Kierkegaarda kształtowała się pod wpływem głębokiej religijności domu rodzinnego i przejawianej przez jego ojca obsesji grzechu; duży wpływ na niego miały też zerwane zaręczyny z Reginą Olsen.
Kierkegaard nie stworzył żadnego pełnego systemu filozoficznego, a jego prace są bardzo osobistymi, na wpół poetyckimi esejami, w których próbuje się on rozprawiać z własnymi, dręczącymi go wątpliwościami natury etyczno-religijno-egzystencjalnej. Przy okazji jednak rozważa on szereg podstawowych zagadnień filozoficznych z teorii bytu i teorii poznania w sposób, w jaki nikt przed nim tego wcześniej nie czynił. Wnioski z tych rozważań stały w silnej opozycji do dominującego wówczas w filozofii racjonalizmu heglowskiego i panteizmu i za życia Kierkegaarda przeszły właściwie bez echa.
Podstawowym zagadnieniem dręczącym Kierkegaardam, który przewija się przez jego wszystkie dzieła jest poczucie absurdu śmiertelnej, ludzkiej egzystencji w obliczu czy to wszechmocy i nieskończoności Boga, czy też w obliczu niewiary w Boga i przyjmowania istnienia całkowicie obojętnej dla losu człowieka, wiecznie istniejącej przyrody.
W Bojaźni i drżeniu (Frygt og Bæven, 1843) filozof zadaje pytania o związek etyki z religią - czy działania nieakceptowalne z puktu widzenia etyki są usprawiedliwione obowiązkiem wobec Boga? Czy można mówić o istnieniu takiego obowiązku? Czy bycie 'rycerzem wiary' oznacza zamknięcie oczu na absurdy, do których ślepa wiara prowadzi? Czy lepiej pogrążyć się w bierności?

94. FRYDERYK NIETZSCHE

Jego postawa była całkowita negacją chrześcijaństwa. Bóg został wynaleziony przez człowieka i wraz z nim dzieli swoje losy, jego bycie jest tak niepewne jak i dzieła człowieka.

Jego główne dzieła to:

Narodziny tragedii (1869), Niewczesne rozważania (1870-1872), Ludzkie, arcyludzkie (1878),Jutrzenka (1881),Wiedza radosna (1882),Tako rzecze Zaratustra (1883-1884),Poza dobrem i złem (1886), Z genealogii moralności (1887) i wydane po śmierci Nietzschego Ecce homo (1908).

W hasłach Nietzschego przejawiał się niewątpliwie wpływ dzieł Karola Darwina i Herberta Spencera, z których zaczerpnął apoteozę życia jako najwyższej wartości. Z tym zastrzeżeniem, że tylko wyjątkowo życie jest zwykłą walką o byt, gdyż przy bliższym spojrzeniu widzimy, że ma ono walory głębsze, ma swój cel, wyższy ponad walkę o własny byt. Myśl ta, aczkolwiek nienowa, wiodła jednak do nieoczekiwanych wniosków. Przewartościowanie wszelkich wartości ma bowiem doprowadzić do nadczłowieka, którego w jakimś sensie można wyhodować. Nietzsche jednakże apelował do czytelników, aby sami, własnym wysiłkiem kształtowali swe przeznaczenie i sposób widzenia świata. Nie był nietolerancyjny, chciał przede wszystkim zdobyć sobie zwolenników myślących samodzielnie, a nie pod przymusem chwili. Ale o tym nie pamiętano. Nie dziwmy się, że właśnie do tych idei nawiązali faszyści niemieccy, którzy cechy nadczłowieka sprowadzili do cech antropologicznych, odrzucając z ideału filozofa elementy dla siebie niewygodne. Nietzsche bowiem uważał, że nadczłowiek będzie działał przede wszystkim w świecie wartości kulturowych, a nie politycznych. Nie posługiwał się również pojęciem rasy w znaczeniu używanym przez jego późniejszych fałszywych interpretatorów, była ona w jego , ujęciu przede wszystkim zespołem cech psychologicznych i fizjologicznych. Nadczłowiek zaś mógł się pojawić dopiero wtedy, gdy umierało państwo. Koncepcja nadczłowieka zawiera wiele niejasności, była to raczej mglista wizja, a nie plan konkretnego działania. Nie może także Nietzsche odpowiadać za grzechy swoich późniejszych niemądrych komentatorów, którzy zapomnieli o jego krytyce ducha niemieckiego, ożywianego jedynie przez marne gazety i piwo.

Nadczłowiek- Nietzscheański nadczłowiek miałby być istotą obdarzoną wielką wolą mocy, jednostką twórczą, której każda chwila życia jest doskonale pełna i warta ponownego przeżywania. Istota ta żyłaby poza zasadami obowiązującymi resztę ludzkości, poza rządzącymi nią obecnie prawami (słów "nadczłowiek" lub "rasa silniejsza" używa Nietzsche w opozycji do "człowiek średni" dzisiejszych czasów, zwłaszcza do jego moralności). Jednak, w ujęciu Nietzschego pokazanym w Poza dobrem i złem, żyłaby ona jak najbardziej właśnie w tym świecie, po tej jego stronie, w przeciwieństwie do tęskniącej za "zaświatami" reszty.

Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane. Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników.

95. EGZYSTENCJALIZM - współczesny kierunek filozoficzny, według którego przedmiotem badań filozofii są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm).
Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów sam, ustawicznie tworzy się tym, czym jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów, w których wyraża swoją wolność. Wg egzystencjalizmu ludzie są na tę wolność wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.
Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:
• Motyw humanizmu - człowiek jako motyw istnienia;
• Motyw infinityzmu - człowiek skończony styka się w życiu z nieskończonością;
• Motyw tragizmu - istnienie człowieka jest wypełnione grozą i troską;
• Motyw pesymizmu - człowieka otacza nicość;

Humanizm dla egzystencjalisty jest ściśle związany z jednostką i jej ciągłym projektowaniem samej siebie, swojej esencji. Nie ma tu z góry określonej ludzkiej natury.
Pesymizm: nicość nie jest warunkiem koniecznym, by coś nazwać pesymizmem. Nicość jest tu rozumiana jako przeciwieństwo cości, przecież przedmioty są cością bo są nieruchome, nie zmieniają się. Człowiek jest nicością gdyż jest ciągłym projektem siebie, jest ciągłym stawaniem się, a to chyba nie jest czymś pesymistycznym.
Dalsze motywy egzystencjalizmu:
• poczucie wiecznej niedoskonałości natury ludzkiej
• poczucie tragicznej samotności człowieka wobec Boga lub ogromu czasu i przestrzeni
• problematyka metafizyczna - dążenie do zbawienia, lub osiągnięcia całkowitej wolności poprzez spokój wewnętrzny

Jean-Paul Sartre
W fazie początkowej, poglądy Sartre'a wpisują się w tradycję egzystencjalizmu. Według egzystencjalizmu, i zgodnie z najbardziej znanym ze sloganów Sartre'a, "istnienie poprzedza istotę", człowiek zaś ponosi pełną odpowiedzialność za własne czyny, co może w nim wywoływać poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, lęku przed śmiercią.
Sartre określił "zarys ontologii fenomenologicznej". Fenomenologia jest badaniem sposobu, w jaki rzeczy pojawiają się lub są obecne w świadomości. Fenomenologia nie jest jednak tylko prostym rejestrowaniem treści świadomości - bada ona jej struktury. Ontologia natomiast, stara się przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie: co jest, jakie rodzaje rzeczy składają się na wszechświat. Ontologia fenomenologiczna bada więc związki między faktami w świecie i naszą ich świadomością.
Podstawowe pytanie Sartre`a brzmiało "Co to znaczy być istotą ludzką?". Rzeczywistość ludzka składa się z dwu sposobów istnienia - bytu i nicości, zarówno bycia jak i niebycia. Istota ludzka istnieje jednocześnie jako byt-w-sobie ; rzecz lub podmiot i jako byt-dla-siebie czyli świadomość, będąca niebytem, niebędąca więc tą rzeczą, której jest świadoma. Rzecz nie ma aspektów wewnętrznych i zewnętrznych - po prostu istnieje. Bytowi-dla-siebie, czyli świadomości nie przysługuje pełnia egzystencji, jest ona niebytem.

Przypadkowość istnienia. Gdyby spróbować zdefiniować istnienie, zasadniczą rzeczą, jaką należałoby powiedzieć, jest to, że "coś" przypadkiem jest. Nie ma nic, co poprzedzałoby istnienie i było jego przyczyną. Przypadkowość stanowi sedno rzeczy. Możemy dostrzec absurdalność przypadkowości - niewyjaśnionego istnienia każdej rzeczy, niedorzeczność, że istnienie świata nie ma żadnego sensu. Rodzi się więc pragnienie, by byt-dla-siebie istniał pełnym bytem rzeczy istniejącej, ale był też pozbawiony przypadkowości i przerw świadomości. Nie jest to możliwe. Świadomość nigdy nie może stać się bytem, a jednocześnie pozostać świadomością. Te dwa rodzaje istnienia są odrębne.
Będąc w istocie nicością - świadomość pragnie być "efektywnie zaangażowana w świat przyszły" i właśnie na tym polega nasza ludzka wolność. Wolność też jest nicością, a doświadczamy jej gdy stajemy się świadomi, czym nie jesteśmy, i gdy dzięki temu możemy wybrać, czym będziemy w przyszłości. Ponieważ nasza wolność jest nicością, nie dokonujemy wyborów na podstawie rzeczy, są one wyborami wartości i znaczeń. Aby wykonać jakąś czynność musimy wycofać się z naszego uczestnictwa w świecie, by zastanowić się, co nie istnieje - tę pustkę właśnie wypełnić możemy działaniem. Sartre uważa, że wybór działania jest wyborem nas samych, nie istnienia. Trzeba istnieć, żeby wybierać. Wybieramy natomiast swoją esencję - konkretny sposób przyszłego istnienia.
Istnienie wyprzedza istotę, i sprawuje nad nią zwierzchnictwo: wyraża ono ideę wg której jesteśmy w świecie jako rzecz i świadomość. Musimy stale "się" wybierać, zaprzeczając temu, czym jesteśmy, przenosząc to w przyszłość i wybierając siebie w przyszłości inaczej. Świadomie wybieramy siebie od nowa jako byt, który widzi czym był i kieruje się ku bytowi, którym jeszcze nie jest. Sartre nazwał to decyzją radykalną.

96. MARCEL GABRIEL francuski filozof i dramatopisarz. Uchodzi za twórcę katolickiego nurtu egzystencjalizmu. Początkowo neoheglista, następnie zdecydowany przeciwnik idealizmu G.W.F. Hegla.
Przedmiotem filozofii wg Marcela są nie problemy, lecz tajemnice posiadające znaczenie osobiste, podmiotowe, a nawet ponadpodmiotowe. Zbliżając się do bytu absolutnego (do Boga), człowiek wchodzi na drogę optymizmu, wiary, nadziei i miłości. Zajmując się natomiast wyłącznie bytem własnym, wkracza w zamknięty świat troski i trwogi przed utratą własnej duszy.
Z egzystencjalizmem Marcela ostro polemizowali J.P. Sartre i A. Camus. Swoje poglądy filozoficzne Marcel wyłożył w: Existence et objectivité (1914), Journal métaphysique 1913-1923 (1927), Być i mieć (1935, wydanie polskie 1962), Homo viator (1945, wydanie polskie 1960).

97. HERMENEUTYKA to m.in.:

1.umiejętność interpretacji tekstów literackich i źródeł historycznych, a w szerszym znaczeniu, także wszelkich treści symbolicznych. Wraz z poetyką i retoryką tworzy swoisty kanon filologiczny. Tak bowiem jak retoryka chce służyć sztuce mówienia, a poetyka sztuce literackiej i jej ocenie, tak też hermeneutyka służy sztuce rozumienia i interpretacji wytworów kulturowych, jak język, tekst, słowo. Ujęta w związku z teorią poznania (epistemologia) i metodyką nauk humanistycznych (metodologia), hermeneutyka u Heideggera i Gadamera stała się ogniwem łączącym filozofię z rozumieniem egzystencji, głównym składnikiem ontologicznej struktury rozumienia jako takiego.

2.kierunek filozoficzny rozwijający się od w XIX wieku za sprawą Ernsta Schleiermachera, pod wpływem protestanckich i wcześniejszych interpretacji Pisma Świętego. W pełni rozwinęła się w okresie tzw. przełomu antypozytywistycznego, szczególnie u Wilhelma Diltheya. W wieku XX rozwijali ją przede wszystkim Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer i Paul Ricoeur. Dla dzisiejszej hermeneutyki kluczowe są pojęcia rozumienia i przyswojenia.

98. POSTMODERNIZM (inaczej: ponowoczesność, pomo, po-mo) - prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji.
Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Spójność nauki według postmodernistów nie jest wymagana. Postmodernizm nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie.
Postmodernizm występuje przeciw obiektywizmowi w nauce, przeciw racjonalizmowi, idei jedności, całości i systemowości, a także przeciw wszelkim całościowym doktrynom filozoficznym. W zamian proponuje heterogeniczność, ambiwalencję, antyfundamentalizm, dekonstrukcję.

---