VI-21. Obraz Żyda i motywy żydowskie w literaturze

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Żydzi jako bohaterowie powieści są obecni w literaturze polskiej od dość dawna. Różnie prezentował się ich wizerunek na przestrzeni wieków. Różnorodne też były stosunki polsko - żydowskie. Na tym tle powstało sporo stereotypów w tworzeniu obrazu Żyda, które na przestrzeni czasu jakby się umocniły i powielały. Wędrując ścieżkami epok literackich w każdej z nich spotykamy ślady tej tematyki. Już w średniowieczu obecni są z literaturze Żydzi. Ma to miejsce ze względu na pochodzenie Świętej Rodziny. Wtedy postacie pochodzenia żydowskiego mają charakter postaci drugoplanowych. Ich obecność stanowiła jakby tło dla postaci głównych i wydarzeń z nimi związanych. Dopiero od XIX wieku Żydom przyznano indywidualne kreacje literackie. Stali się oni bohaterami pierwszego planu.

Po raz pierwszy postać Żyda możemy spotkać w "Panu Tadeuszu" Mickiewicza. Bohaterem tym jest Jankiel - właściciel karczmy. Darzony jest on szacunkiem okolicznej szlachty. Pozycję swoją zawdzięcza umiejętności gry na cymbałach. Z jego muzyki płynie głęboki patriotyzm i miłość do Polski. Czuje się on Polakiem, czemu daje wyraz swoją postawą.

Podobny opis Żyda przedstawił inny sławny twórca polskiego romantyzmu Cyprian Kamil Norwid. W utworze „Żydowie polscy” ukazał on Żydów jako wzór patriotycznych postaw. W obu tych utworach spotykamy tendencję przedstawiania Żydów w sposób filosemicki, to jest taki, kiedy Polak - Żyd jest świadomym obywatelem państwa i pełnoprawnym członkiem narodu. Od pozostałych Polaków odróżnia go jedynie wiara.

Zbliżony wizerunek Żyda znajdujemy w powieści Tadeusza Konwickiego „Bohiń”. Eliasz jest Żydem marzącym o polskości. Mówi: „Chciałem nazywać się Tadeusz”.

Zupełnie inaczej przedstawieni zostali Żydzi w "Lalce" Bolesława Prusa. Przykładem jest tu postać Szlangbauma. Ukazany jest on jako stereotypowy Żyd - kupiec, dbający tylko o zyski i własne interesy. Wszyscy odnoszą się do niego z dystansem, pogardą. Przejawia się to w ogólnym niezadowoleni z przejęcia przez niego sklepu. Podobnie jest z młodym Szlangbaumem, który pracuje w sklepie Wokulskiego. Inni subiekci naśmiewają się z niego, traktują jako istotę gorszą. Autor jednak zauważa też ich dobre cechy. Żydzi dużą wagę przywiązują do rozwoju umysłowego. Podczas spotkań rozwiązują zagadki, studiują mądre księgi. To właśnie ciężkiej pracy i brakowi rozrywki zawdzięczają swoje majątki. Jednakże w swoim działaniu ograniczają się tylko do pracy i nauki, przez co nie są rozumiani i wyśmiewani. Inna sprawą jest to, że wtedy zawód kupca był wyszydzany gardzono nim. Częściowo z tego bierze się stosunek Polaków do Żydów.

Niejako dwa obrazy Żyda możemy dostrzec w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. Stereotypowym ujęciem Żyda jest tutaj postać Mośka. Natomiast Rachela jest już osobą wykształconą i ambitną. Doskonale rozumie różnice między miejscem jakie zajmuje ona z rodziną a miejscem zajmowanym przez uczestniczących w weselu intelidentów i przedstawicieli szlachty polskiej.

Taki wizerunek Żydów utrzymywał się dość długo w literaturze. Dopiero wiek XX przyniósł zmiany w tym względzie. II wojna światowa zmieniła nastawienie ludzi do społeczności żydowskiej. Dopiero po prawie całkowitej zagładzie tego narodu zaczęli być oni postrzegani jako równouprawnieni ludzie. Wspólne losy dziejowe spowodowały znaczne poprawienie się stosunków polsko - żydowskich.

Przykład na to znajdziemy w utworze pt. "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall. Bohaterem jest Żyd - Marek Edelman. Przeżył on wojnę i likwidację getta warszawskiego. Żydzi są tu ukazani jako zwyczajni ludzie. Mają wady, ale i zalety. W obliczu śmierci walczą z okupantem. Dostarczają pieniądze, broń, walczą ramię w ramię z powstańcami. Żydzi potrafią walczyć nie tylko pieniędzmi, ale i bronią. Nie są tchórzami. W tej walce wydatnie pomagają im Polacy.

Udzielają oni też schronienia zbiegom z getta. Nie wszyscy jednak robią to bezinteresownie. Żydzi i Polacy stanowią w czasie wojny równouprawnione grupy społeczne, nie dla Niemców, które się wzajemnie przenikają i wspomagają. Po wojnie Żydzi normalnie funkcjonują w Polsce. Pracują zawodowo, jak główny bohater, poświęcając się dla nauki. Są oni szanowani, a wręcz heroizowani, za bohaterską postawę w czasie wojny i likwidacji getta w Warszawie. „Zdążyć przed Panem Bogiem” stanowi przełamanie stereotypów etnicznych.

Podobne stosunki polsko - żydowskie widzimy w "Rozmowach z katem". Sytuacja ta jednak jest przedstawiana z perspektywy oficera niemieckiego, który walczy przeciwko powstańcom żydowskim.

Trochę inaczej problem ten przedstawia Szczypiorski w swojej powieści "Początek". Również tu Żydzi przedstawieni są jako normalni ludzie. Prezentują oni różne postawy. Od biernej zgody na zagładę, jak Mitelman, po bohaterską postawę walki i soli-daryzowania się w walce z cierpiącymi rodakami - Henryczek Fichtenbaum, który wraca do upadającego getta. Większość Polaków stara się im pomóc. Przykładem jest tu Pawelek i jego matka, którzy organizują kryjówki dla Żydów, którym udało się uciec z getta. Czynią to bezinteresownie. Jednak autor pokazuje, że nie wszyscy Żydzi walczą ramię w ramię.

Są też wśród nich zdrajcy i kolaboranci, którzy wyszukują dla hitlerowców swoich rodaków w aryjskiej części Warszawy. Ofiarą takiego postępowania pada Irma Seidman. Pokazane jest, że to strach przed śmiercią popycha ludzi do takiego postępowania. W utworze tym autor przedstawia też losy tych, którzy przeżyli wojnę. Spotkali się oni z represjami ze strony polskich władz komunistycznych. Wielu musiało opuścić kraj i udać się na emigrację. Temu okresowi daleko do solidaryzowania się Polaków i Żydów w czasie II wojny światowej.

Wyjątkowo odmienne stosunki polsko - żydowskie ukazane zostały w opowiadaniach Borowskiego. Jest to jednak związane z życiem w obozie koncentracyjnym. Ma to destrukcyjny wpływ na każdego człowieka, powoduje jego zezwierzęcenie, budzi najniższe instynkty. Tylko dlatego są to antagonistyczne stosunki międzyludzkie.

Reasumując powyższe łatwo wyciągnąć wniosek o tym, że w literaturze Żydzi zajmują sporo miejsca. Obserwujemy również zmianę poglądów na temat przedstawicieli narodu Żydowskiego. Przechodzą one od przychylnych do negatywnych i odwrotnie. Szczególnie wydarzenia II Wojny Światowej zmieniły spojrzenie na Żydów. Stali się braćmi w cierpieniu. Temat holokaustu rozpatrzony został w różnych utworach i prześwietlony niemalże do podszewki.

Na tych przykładach widać, że pomimo tego iż stosunki polsko - żydowskie zmieniały się, zachowały one pewną zależność. Tylko wspólne, ciężki losy historii potrafiły zjednoczyć te dwa narody. W czasie pokoju nie darzyły się one wzajemną sympatią. Również w czasach nam współczesnych możemy zauważyć pewne powroty postaw antysemickich.

Oprócz tematyki Żydowskiej w literaturze znajdujemy wiele pozycji autorstwa twórców pochodzenia żydowskiego. Należy wymienić Alejchema, Singera czy Kosińskiego, którzy tworzyli w języku jidisz, hebrajskim lub angielskim. Znani są również twórcy literatury polskiej pochodzenia żydowskiego. Są ro Tuwim, Lechoń, Schulz, Rudnicki, Brandstette, Sandauer.

Świadczy to o zasymilowaniu Żydów. Motyw Żyda jest więc motywem, który trudno pominąć w rozpatrywaniu motywów literackich.

---