OBJAŚNIENIA SKRÓTÓ k.c.- kodeks cywilny k.p.- kodeks pracy k.p.a.- kodeks postępowania administracyjnego k.p.c.- kodeks postępowania cywilnego k.p.k.- kodeks postępowania karnego k.r. i op.- kodeks rodzinny i opiekuńczy OSN- Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSPiKA - Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych NP- Nowe Prawo PiP- Państwo i Prawo PN- Przegląd Notarialny PUG- Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego l'ZS- Praca i Zabezpieczenie Społeczne RPE- Ruch Prawniczy i Ekonomiczny RPES - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny PPH- Przegląd Prawa Handlowego &1 Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym. Prawo to zespół spójnych norm. Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem, jest uporządkowanym zbiorem norm CECHY PRAWA: 1) jest powszechne, 2) pochodzi od uprawnionych organów, 3) powstaje w przypisanym trybie, 4) jego stos. Jest zagwarantowane przymusem państwowym 5) do stos. przymusu są upoważnione odpowiednie organy. Funkcje prawa -stabilizująca -ustala pewien porządek -dynaminizująca -przepisy prawa mogą przyśpieszac zmiany społeczne, gospodarcze. -ochronna -chroni nas pokazując pewien system wartości -oraganizująca- organizuje życie zbiorowe -wychowawcza (preferencyjna, resocjalizująca) -represyjna -karząca & 2 Moralnośc to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania wg których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe. Można ją sklasyfikowac na : a) moralnie pozytywne, h) moralnie negatywne, c) moralnie obojętne Cechy Norm moralnych: -do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi presja wywieranan przez opinię publiczną -normy moralne mają charakter jednostronny -nakładają obowiązki & 3 Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społeczeńs­two i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społe­czeństwo kierunku Świadomość prawna tworzy się pod wpływem wyobrażeń o tym, co sprawied­liwe i niesprawiedliwe, wyobrażeń o prawie, praworządności itp. & 4 PRAWOŻĄDNOŚC -rządzenie zgodnie z prawem skład: Pierwsza przesłanka praworządności to istnienie stosunkowo szero­kiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia. Drugim elementem praworządności jest przestrzeganie prawa przez wszelkie organy państwowe. Praworządność w państwie stwarza atmosferę zaufania i daje każdemu obywatelowi pewność, że jego prawa będą respektowane i chronione, a jego obowiązki - podobnie jak obowiązki innych - skrupulatnie egzekwowane. Daje to poczucie zależności od prawa, a nie od woli tego czy innego funkcjonariusza państwowego. Łamanie praworządności przez organy państwowe natychmiast podważa zaufanie do aparatu państwowego, a jego odbudowa jest procesem trudnym i długotrwałym. Prawożądnośc dzieli się na : 1.aspekt formalny - działanie organówwładzy na podstawie i w granicach obowiązującego prawa 2. aspekt materialny działanie organów władzy zgodnie z prawem które opiera się na powszechnie akceptowanym systemie wartości. Sprawiedliwosc a)liberalna - każdemu woj. Wysiłków b)egalitarna - każdemu dostępna & 5 Norma każda wypowiedź skierowana do adresta wskazująca mu prawo lub obowiązek odpowiedniego realnego zachowania . NORMY PRAWNE Składaja się z H-D-S Hipoteza - określa adresata okoliczności w jakich będzie spełniona dysopzycja. Dyspozycja- prawa i obowiązki adresata Sankcja- przykrość lub dolegliwość która spotka adresata gdy nie zastosuje się do dyspozycji. Jeżeli rzcz najęta ma wady , które ograniczają jej przydatność do omówionego użytku H/S najemca może ządać odpowiedniego obniżenia czynszu za czas trwania wad. Norma prawna charakteryzuje się następującymi cechami. Ma charakter ogólny i nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek. Każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachowywać się tak, jak norma nakazuje. Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku. Jeśli dłużnik ma obowiązek zwrócenia długu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu pożyczonej kwoty. Jedno i drugie wynika z tej samej normy prawnej. & 6 NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE a) normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne), b) normy względnie obowiązujące (dyspozytywne). Normy imperatywne zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypeł­nienia którego nie można się uchylić. Osoba, do której norma bezwzględnie obowiązująca jest skierowana, zobowiązana jest tak się zachować, jak wskazuje norma. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa. Normy imperatywne obowiązują bezwzględnie - bez względu na wolę zainteresowanych osób. W normie bezwzględnie obowiązującej wola państwa przejawia się w sposób nie znoszący oporu i wymagający bezwzględnego posłuszeństwa. Normy imperatywne stanowią większość obowiązujących w państwie norm prawnych. Występują one przede wszystkim w tych gałęziach prawa, które charakteryzują się nierównością stron połączonych stosunkiem prawnym. Takie dziedziny jak prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne - składają się wyłącznie z norm imperatywnych. Normy dyspozytywne mają odmienny charakter. Strony umowy zobo­wiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dys-pozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie. & 7 Przepisem nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punkt, ustęp itd. & 8 Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami Prawo publiczne a prawo prywatne Podział prawa na publiczne i prywatne przeprowadzony zosta} po raz pierwszy przez rzymskiego prawnika Ulpiana. Według Ulpiana prawem publicznym jest to prawo, które ma na uwadze interes państwa, zaś prawem prywatnym to prawo, które ma na uwadze interes jednostki. Kryterium podziału stanowi więc interes, któremu służą określone przepisy. Uczeni burżuazyjni przełomu XIX i XX wieku wprowadzili nieco odmienne kryteria podziału prawa na publiczne i prywatne. Według jednych, normy prawne regulujące stosunki między państwem i oby­watelami oraz między organami państwowymi tworzą prawo publiczne, natomiast normy dotyczące stosunków między obywatelami składają się na prawo prywatne (E. Bierling, F. Somlo). Inne kryterium każe do prawa publicznego zaliczyć wszystkie przepisy odnoszące się do takich stosunków, w których jedna strona ma jakieś uprawnienia władcze wobec drugiej. Prawo prywatne odnosi się do stosunków równorzędnych podmiotów (G. Jellinek). Jeszcze inną podstawę podziału stanowi sposób dochodzenia naruszonych praw. Do prawa publicznego należą tylko te normy, których naruszenie powoduje automatyczną interwencję państwa (np. prawo karne). Natomiast w skład prawa prywatnego wchodzą te normy, których naruszenie powoduje ściganie ze strony państwa dopiero na wniosek zainteresowanego obywatela (A. Thon). Wszystkie wymienione kryteria częściowo się uzupełniają, częściowo zaś wyłączają, dając ogólny obraz podziału prawa na publiczne i prywatne. Przytoczony podział prawa zachował aktualność, ale jego kryteria są dyskusyj­ne. Znacznemu rozszerzeniu uległa też sfera publicznoprawna. Poza tym charakter władzy publicznej, środki i metody jej działania oraz charakter więzi z obywatela­mi uległy głębokim przemianom. Typowym przykładem prawa publicznego są normy prawa karnego. Do prawa prywatnego należą przede wszystkim normy cywilnoprawne. 3. Prawo materialne a prawo formalnePowszechnie przyjęto podział prawa na prawo materialne i prawo formalne. Do prawa materialnego należą te normy, które ustanawiają merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeń­stwie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa. Prawo formalne tworzą te wszystkie normy, które odnoszą się do or­ganizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez prawo [iiaicii.ilnr. Niektóre części prawa formalnego nazywane są prawem procesowym (np. pr.iwo cywilne procesowe, prawo karne procesowe). Normy pr.iw.i formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec noriii prawa materialnego. Normy określające prawa wierzyciela wobec dłużnika należą do prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób docliud/.cniu należności przed sądem - to już prawo formalne. 4. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne Prawem międzynarodowym (dawniej: prawem narodów) nazywamy zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, a ponadto organizac­jami międzynarodowymi i niektórymi innymi podmiotami. Prawo międzynarodo­we publiczne, wbrew swojej nazwie, nie reguluje więc stosunków między narodami, lecz państwami (i innymi podmiotami międzynarodowymi). Jest, jak piszą niektórzy, prawem zewnętrznym państw. Normy prawa międzynarodowego wypływają z dwóch źródeł, którymi są umowy międzynarodowe i zwyczaje międzynarodowe. Oba źródła mają doniosłe znaczenie. Wśród umów odróżnia się umowy dwustronne i umowy wielostronne. Szczególną rolę odgrywają te umowy międzynarodowe, które zostały podpisane przez wiele państw, na przykład Karta Narodów Zjednoczonych. Prawo międzynarodowe szeregiem cech różni się od prawa wewnętrznego. W szczególności trzeba zwrócić uwagę, że na straży jego norm w zasadzie nie stoi przymus bezpośredni stosowany przez specjalny aparat, jak to ma miejsce w prawie wewnętrznym. Sankcje w prawie międzynarodowym mają różnorodny charakter - organizacyjny, ekonomiczny, wojskowy, są stosowane zespołowo i indywidualnie, zorganizowane i nie zorganizowane. Środki przymusu mają zupełnie wyjątkowy charakter i mogą być stosowane przeciwko państwu używają­cemu siły lub posługującemu się groźbą jej użycia, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe. O zastosowaniu takich sankcji może na przykład zdecydować Rada Bezpieczeństwa ONZ. Istotne znaczenie mają sankcje nie zorganizowane, którymi są przede wszystkim reakcja opinii publicznej i odwet. Reakcja opinii międzynarodowej może się wyrazić na przykład w zmniejszeniu ruchu turystycznego, bojkocie towarów danego państwa, kampanii w środkach masowego przekazu itd. Nader istotne znaczenie ma określenie stosunku prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego danego państwa. Chodzi przede wszystkim o ustalenie zasad pierwszeństwa w stosowaniu prawa wewnętrznego i prawa między­narodowego w przypadku ich kolizji '^0. Kwestia ta na gruncie prawa polskiego została uregulowana w konstytucji (art. 87-91). Zgodnie z jej przepisami, 5. Podział prawa na gałęzie a. Prawo konstytucyjne Prawo konstytucyjne to zespól norm regulujących podstawowe urzą­dzenia ustroju państwa. W prawie konstytucyjnym unormowane są w szczególności główne zasady ustrojowe, struktura i kompetencje aparatu państwowego oraz najważniejszych organów państwowych, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli oraz zasady wyboru do organów przedstawicielskich. Prawo konstytucyjne określa na przykład organizację i funkcjonowanie organów ustawodawczych i administracji państwowej, organizację wymiaru sprawiedliwości, kontroli państwowej, formę państwa (jednolite czy federalne) itd. Prawo konstytucyjne jc.sl podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim działaniem ciiioks/lult stosunków w państwie, ale z natury rzeczy robi to w sposób bardzo ogólny. Dlatego przepisy prawa konstytucyjnego w wielu przypadkach nie mogą hyc .stosowane bezpośrednio, lecz wymagają skonkretyzowania w bardziej szczegółowej postaci. Z tego względu jednym z ważnym zadań prawa konstytucyjnego jesi wytyczanie głównych kierunków rozwoju pozostałym gałęziom prawa. Ogóln;i zasada, sformułowana w jednym artykule konstytucji, doznaje rozwinięci;! i konkretnego uregulowania w przepisach prawa administracyjnego czy praw.i pracy. b. Prawo administracyjne Prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władcze] działalności tych organów. Prawo administracyjne odnosi się do działalności organów administracji państwowej, od rządu do organów terenowych, oraz organów samorządu te­rytorialnego. Zarządzają one, praktycznie rzecz biorąc, wszystkimi dziedzinami życia w państwie, zarówno w skali całego kraju, jak i w skali gminy, z tym że szczegółowość zarządzania jest nader zróżnicowana - od ograniczonego do strategicznych decyzji administrowania gospodarką, do drobiazgowego z;i rządzania obronnością kraju, policją, więziennictwem itp. Na prawo admini­stracyjne składają się zarówno przepisy ogólne, jak i ogromna ilość przepisów szczegółowych. Cechą tej gałęzi prawa jest nierównorzędność stron w stosunkach

albo stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczest­niczą przynajmniej dwa podmioty. Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób^6. W każdym stosunku prawnym występuje 5 elementów: a) prawo podmiotowe, b) obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu, c) podmiot prawa, d) podmiot obowiązku, e) przedmiot stosunku prawnego. Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego za­chowania się (oddania pieniędzy, udzielenia urlopu, wykonania za­mówienia). (uprawnienia i roszczenia) DYNAMIKA STOSUNU PRAWNEGO Podmioty prawa 1.Osoby fizyczne -w pełni zdolni do czynności prawnej -o ograniczonej zdolności prawnej -nie zdolne do czynności prawnych 2.Osoby nie fizyczne -rgany państwa -osoby prawe A)korporacja b)zakład fundacyjny -inne osoby niefizyczne np. ułomne osoby prawne Osoba fizyczna - to człowiek zasadniczo od chwili urodzenia, az po stwierdzenie jego śmierci Osoba prawna- grupa osób materialnych trwale zespolona w celu realizacji określonych zadań w postaci jednostki organizacyjnej Osoba fizyczna i prawna ma zawsze zdolnośc prawną Zdolnosc prawna jest to zdolnośc posiadania praw i obowiązków Przedmiotem prawnym jest pewne zachowanie się ludzi odpowiadające wzorowi zachowania się ustalonemu przez normy. Treśc prawa 1. Uprawnienie -domaganie się od innych odpowiedniego traktowania praw podmiotowych a)bezwzględne b) względne & 9 i 10 Przez zdarzenie prawne należy rozumieć każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego. Do kręgu zdarzeń prawnych należą wydarzenia z różnych dziedzin życia: legalne i sprzeczne z prawem, dokonane celowo i przypadkowe. Zdarzeniem prawnym jest zawarcie umowy najmu, narodziny dziecka, kradzież, sporządzenie testamentu, wydanie wyroku rozwodowego, odniesienie wiaścicielowi znalezionej portmonetki, śmierć człowieka. Wszystkie te różnorodne wydarzenia łączy jedno: każde z nich wywołuje skutki prawne. Zdarzenia prawne dzielą się na 1. działania a)czyny -czyny dozwolone -czyny niedozwolone b)akty prawne -czynności prawne które dzielą się na jednostronne i dwustronne (umowy) 2. zdarzenia sensu stricte Zdarzenia prawne dzielą się na zdarzenia sensu stricto (w ścisłym tego słowa znaczeniu) i na działania. Różnica między nimi polega na tym, że pierwsze są niezależne, a drugie zależne od woli człowieka. Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu tworzą niewielką grupę (śmierć człowieka, grad niszczący ubezpieczone zasiewy, inne klęski żywiołowe wywołujące skutki prawne) i nie podlegają dalszemu podziałowi. Działania natomiast tworzą roz­gałęziony system. Działania dzielą się na czyny i akty prawne. Czynami są takie zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych (włamujący się do magazynu złodziej działa wprawdzie z określonym zamiarem, ale nie jest nim bynajmniej wywołanie skutków prawnych). Natomiast aktami prawnymi są zdarzenia wywołane w zamiarze spowodowania skutków prawnych. Na przykład kupujący zawiera umowę ze sprzedawcą właśnie po to, by ten miał obowiązek przenieść na niego własność rzeczy za zapłatą ceny kupna. Podobnie spadkobierca sporządza testament po to, żeby po śmierci jego majątek przeszedł na wskazane w testamencie osoby. Czyny dzielą się z kolei na dozwolone i niedozwolone. U podstaw tego podziału leży stosunek obowiązujących przepisów prawnych do danego czy­nu. Czynem niedozwolonym jest każdy czyn zabroniony przez prawo. Czynem dozwolonym jest natomiast czyn, którego prawo nie zabrania, łącząc z nim jednak określone skutki prawne. Czyn dozwolony jako zdarze­nie prawne nie oznacza więc każdego czynu zgodnego z prawem, lecz tylko taki, który rodzi stosunek prawny albo powoduje jego zanik lub zmianę. Przykładem czynu dozwolonego jest między innymi tzw. prowadzenie cu­dzych spraw bez zlecenia. Akty prawne dzielą się na: czynności prawne, akty administracyjne oraz orzeczenia sądowe konstytutywne. & 11 Stosowanie prawa polega na posługiwaniu się przez organy państwowe przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji. Stosowanie prawa należy rozumiec w szerokim i wąskim zanczeniu. Szerokie -świadoma realizacja normy prawnej Wąskiej-działlność własciwego organu państwa polegająca na zastosowaniu obowiązującej normy prawnej do danego przypadku zgodnie z kompetencją organu. Etapy stosowanie prawa. -ustalenie jak norma obowiązuje w odniesienu do danego faktu -uznanania danego faktu za udowodniny ujęcia w języku stosowanej normy -subsumpcja czyli podciągnięcie danego faktu pod dyspozycje normy prawnej -wiazące ustalenia prawnych konsekwencji danego faktu. &12 Wykładnią, czyli interpretacją prawa polega na ustaleniu treści norm prawnych, zawartych w przepisach Przyjmując za kryterium podziału organ lub osobę dokonującą wykładni wyróżniamy: a) wykładnię autentyczną, b) wykładnię legalną, c) wykładnię praktyczną, d) wykładnię doktrynalną. Wykładnia autentyczna to wykładnia dokonywana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Na przykład minister finansów tłumaczy wątpliwości powstające przy stosowaniu jego zarządzenia. Wykładnia autentyczna ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić. Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji. Organem tym może być prezydent, sąd najwyższy danego państwa itp. Wykładnia legalna ma charakterobowiązujący. W Polsce nie ma obecnie organu dokonującego wykładni legalnej. Przed wejściem w życie konstytucji z 1997 r. dokonywanie powszechnie obowią­zującej wykładni ustaw należało do Trybunału Konstytucyjnego. Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Wykładnią praktyczną zajmują się organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracji państwowej. Podstawowe znaczenie ma wykładnia regulowanych przez prawo administracyjne. Jedną z nich jest zawsze orgun administracyjny wyposażony w imperium, czyli uprawnienia władcze wobec drugiej strony. Prawo administracyjne nie jest skodyfikowane. Jego źródłami są liczne ustawy i inne akty normatywne. c. Prawo finansowe Prawo finansowe to zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych. Prawo finansowe jest ściśle związane z prawem administracyjnym. Dawniej było traktowane jako część prawa administracyjnego, nosząc nazwę praw.i skarbowego. Stąd też wszystkie cechy prawa administracyjnego odnoszą się w równej mierze do prawa finansowego. Prawu finansowemu podlega tylko t;i sfera działalności organów i instytucji finansowych, w której dysponują one uprawnieniami władczymi. Prawo finansowe graniczy z prawem cywilnym, na przykład organizacja i działalność banku regulowana jest przepisami prawa finansowego, natomiast stosunki banku z posiadaczami rachunków bankowych reguluje prawo cywilne. Przytoczone na wstępie określenie prawa finansowego ma jedynie orientacyjny charakter. Dotychczasowe próby sformułowania definicji prawa finansowego nie dały zadowalających rezultatów. Prawo finasowe jest dziedziną młodą i podlega ciągłej ewolucji. d. Prawo cywilne Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi - w danej sprawie - podmiotami prawa. Prawo cywilne ma charakter majątkowy, ogromna większość regulowanych przez nie stosunków to stosunki majątkowe. Prawo cywilne reguluje stosunki prawne między wszelkimi podmiotami prawa, a więc między osobami fizycznymi, między osobami prawnymi (spółki kapitałowe, spółdzielnie itd.) oraz między osobami fizycznymi a osobami prawnymi c. Prawo rodzinne Prawo rodzinne to zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. Jest to stosunkowo młoda gałąź prawa, wyemancypowana w Polsce z prawa cywilnego dopiero po wojnie^12. Przyczyną wyodrębnienia prawa rodzinnego w osobną gałąź prawa jest to, że stosunki rodzinne współcześnie są oparte głównie na więzach osobowych, a nie majątkowych, jak to w mniejszym lub większym stopniu było dawniej. Stosunki między członkami rodziny normowane przez prawo rodzinne od­znaczają się ścisłym powiązaniem elementów osobistych i majątkowych, związa- nych w nierozdzielną całość. Na przykład rodzice mają obowiązek utrzymywać swoje dzieci do chwili uzyskania przez nie zdolności samodzielnego zarob­kowania, a jednocześnie powinni troszczyć się o ich fizyczny i duchowy rozwój i przygotować je należycie, odpowiednio do ich uzdolnień, do pracy i życia w społeczeństwie. Głównym źródłem prawa rodzinnego jest kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. f. Prawo pracy Prawo pracy to zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy. Prawo pracy reguluje takie zagadnienia, jak nawiązanie stosunku pracy - w drodze umowy, mianowania, wyboru itd., tryby rozwiązania stosunku pracy, urlopy pracownicze, ochrona pracy młodocianych i kobiet, rozwiązywanie sporów zbiorowych między pracodawcą i pracownikami i inne. W niektórych krajach przepisy dotyczące stosunków pracowniczych nie stanowią wyodrębnionej gałęzi i są w większości traktowane jako przepisy prawa cywilnego. Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy z 1974 r. g. Prawo karne Prawo karne to zespół norm mówiących jakie czyny są przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Prawo karne zajmuje szczególne miejsce w ramach systemu prawa i odgrywa inną rolę niż pozostałe gałęzie. Prawo karne jest jednym z najmocniejszych środków, za pomocą których państwo ochrania istniejący porządek. Ze względu na to, że stosowane środki represyjne wkraczają bardzo głęboko w sferę interesów jednostki, źródła prawa karnego mają zawsze postać ustaw. Do tej gałęzi prawa zaliczane jest także prawo o wykroczeniach, za­jmujące się czynami karalnymi o mniejszej szkodliwości, zwanymi wykro­czeniami. Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny z 19 kwietnia 1997 r. h. Prawo procesowe Prawo procesowe nie jest jednolitym zespołem norm. Wyodrębnia się w nim: a) prawo cywilne procesowe, b) prawo karne procesowe. Prawo cywilne procesowe to zespół norm regulujących tryb roz­strzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właściwość tych organów. Prawo karne procesowe to zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości Kodeks Rzymski Najstarsza kodyfikacja Prawo dwunastu tablic, leges duodecim tabularum, kodyfikacja prawa rzymskiego opracowana przez wybranych dziesięciu obywateli (decemwirów) w latach 451-449 p.n.e.Prawo dwunastu tablic zostało wyryte na 12 spiżowych tablicach i wystawione na Forum rzymskim (oraz na rynkach rzymskich kolonii). Kodeks ten przedstawiał stosunki społeczne w ówczesnym państwie rzymskim i był spisem prawa zwyczajowego. Obejmował prawo cywilne, karne, państwowe, sakralne i procesowe (procedurę sądową). Przewidywał bardzo surowe kary za naruszenie prawa własności.Dzisiaj znane są tylko fragmenty prawa dwunastu tablic, przekazane w komentarzach starożytnych prawników, a także w dziełach literatury nieprawniczej (np. starożytnej filologii - jako najstarszy pomnik prozy łacińskiej). Corpus Iuris Civilis (od poł. XVI w.), CIC, wcześniej Codex Iustinianus, Kodeks Justyniana, nazwa używana od XVI w. na określenie kodyfikacji justyniańskiej i nowel justyniańskich przeprowadzonej 528-534, przez cesarza bizantyńskiego Justyniana I Wielkiego. Kodyfikacja justyniańska stanowi jednolity zbiór prawa opracowany na podstawie przepisów poprzednich trzech kodeksów (teodozjańskiego, Gregoriusza, Hermogeniana) i uwzględniający później wydane Nowele Justyniana.

organów wymiaru sprawied­liwości, szczególnie sądów, czyli wykładnia sądowa. Decyduje o tym fakt, że sądy są organami fachowymi, znającymi prawo, o dużym autorytecie. Szczególne miejsce zajmuje wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy i to zarówno w zwykłych orzeczeniach wydawanych w toczących się sprawach, jak i w specjalnych formach. Do specjalnych form wykładni Sądu Najwyższego należy przede wszystkim uchwalanie tak zwanych zasad prawnych. Wykładnia Sądu Najwyższego odgrywa bardzo poważną rolę. Wpływa ona - i to jest jej główne zadanie - na ujednolicenie orzecznictwa sądów na terenie całego kraju. Wykładnia sądowa nie ma charakteru obowiązującego (z wyjątkiem zasad prawnych uchwalanych przez Sąd Najwyższy, które wiążą sądy). Sądy są związane jedynie wykładnią sądu wyższej instancji w konkretnej sprawie. Niemniej - licząc się z możliwością uchylenia wyroku - stosują się do niej i w innych analogicznych sprawach. Dlatego znaczenie wykładni sądowej w ogóle - a wykładni Sądu Najwyższego w szczególności - jest większe niż to wynika z obowiązujących przepisów. Wykładnia doktrynalna (naukowa) zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach itp. Nie ma ona charakteru obowiązującego, ale jej znaczenie jest duże. Szczególną rolę odgrywa w momencie zmian przepisów, przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa w myśl swoich założeń Rodzaje wykładni ze względu na metodę Ze względu na stosowaną metodę wyróżnia się: a) wykładnię słowną, b) wykładnię celowościową, c) wykładnię systematyczną, d) wykładnię historyczną^7. Wykladnia gramatyczna, zwana takze wykladnią słowną lub literalna, polega na tlumaczeniu tresci normy prawnej przez badanie sensu uzytych w niej słow. Wykladnia celowosciowa zmierza doustalenia tresci normy przez analizę celów, dla jakich norma ta zostala wydana. Wykladnia systemowa polega na ustaleniu tresci normy przez analize miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa. Wykladnia historyczna ma na celu ustaleniu tresci badanej normy na podstawie okolicznosci towarzyszacej jej powstaniu Rodzaje wykładni ze względu na wynik a) wykładnię rozszerzającą, b) wykładnię ścieśniającą, c) wykładnię stwierdzającą. Z wykładnią rozszerzającą mamy do czynienia wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej. Wykładnia ścieśniająca jest odwrotnością wykładni rozszerzającej i wy­stępuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej. Wykładnią stwierdzającą (adekwatną) nazywa się taką interpre­tację, która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładnia słowna. & 13 Żródła prawa i ich hierarchia. 1.Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej zawierają­cy przepisy prawne. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa polskiego są: 1) konstytucja, 2) ustawy 3) ratyfikowane umowy międzynarodowe, 4) rozporządzenia, 5) akty prawa miejscowego. Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym każde źródło ma swoje miejsce. Ma to określone konsekwencje. Źródło prawa niższego szczebla -:e może zawierać przepisów sprzecznych z przepisami wyższej rangi, na przykład rozporządzenie nie może naruszać przepisów ustawy. Warunkiem wejścia w życie -staw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Ogłasza się _xże niektóre umowy międzynarodowe. 2.USTAWA - inicjatywa sądownicza, droga ustawodawcza (prawo przygotowania ustawy). Uchwalana jest przez Sejm z udziałem Senatu. Sejm i Senat mogą wydawać ustawy. Uzasadnienie: wnioskodawcy przekładając Sejmowi projekt ustawy, przedstawiają skutki finansowe wprowadzone w życie ustawy. Na podstawie szeregu przepisów konstytucji oraz praktyki konstytucyjnej można sformułować kilka bardziej szczegółowych zasad określających te przypa­dki, w których wymagane jest wydanie ustawy. 1) Wydanie ustawy konieczne jest w przypadku ustanawiania obowiązków prawnych obywateli (przepisy karne, przepisy w sprawie nowych podatków i innych danin publicznych, przepisy dotyczące granic wolności obywateli, przepisy dotyczące obowiązków rodzinnych itp.). 2) Forma ustawy jest niezbędna w przypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno-ustrojowych organów ustawodawczych i administracji państwowej, sądownictwa, prokuratury, kontroli państwowej. 3) Sejm powinien wydawać ustawy w tych wszystkich sprawach, które już poprzednio były regulowane w drodze ustawowej, chociażby tego żaden szczegól­ny przepis nie wymagał. Proces Uchwalania ustawy (DROGA USTAWODAWODAWCZA) - sporządzenie projektu ustawy - zapoznanie się posłów z projektem - czytanie na posiedzeniu: I czytanie, II czytanie, III czytanie kończy się głosowaniem - przekazanie ustawy Senatowi (30 dni) - przekazanie ustawy Prezydentowi do podpisu (21 dni) - podpisanie ustawy przez Prezydenta - ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw Czytanie I przeprowadzane jest we właściwej komisji Sejmowej. Projekt kierowany jest pod obrady Sejmu. Jeżeli Sejm nie wnosi poprawek jest czytanie II i III. Gdy na PLENUM zgłoszono poprawki projekt wraca do komisji, po dyskusji jest głosowanie. Jeżeli Sejm przyjął projekt ustawy przekazuje Senatowi. Senat może przyjąć propozycję Senatu lub nie. Przyjętą ustawę przez Sejm i Senat podpisuje Prezydent (jeżeli sam nie zgłasza zastrzeżeń). W przypadku odmowy podpisania ustawy ponownie rozpatruje ją Sejm. c. Wejście ustawy w życie -ustawa do swojego wejścia w życie wymaga podpisu Prezydenta. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od przedłożenia mu jej przez marszałka Sejmu. Przed podpisaniem może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem sprawie jej zgodności z konstytucją. Może też odmówić podpisania ustawy (weto) i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia Ponowne uchwalenie ustawy (odrzucenie weta) wymaga fBahfikowanej większości 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczczb posłów. Po podpisaniu Prezydentzarządza ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw. Ogłoszenie ustawy, jest warunkiem jej wejścia w życie. Ustawy ogłasza się Dzienniku Ustaw. Opublikowanie ustawy w Dzienniku Ustaw jest jedyną formą urzędowego ogłoszenia. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba ze data jest okreslona w ostatnich 2 artykułach ustawy. 3.Umowa międzynarodowa oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego , wywołujace dla nich skutki ptrawne. Umowy reatyfikuje prezydent

4 . Rozporządzenia (akt noramatywny niższego rzędu niż ustawa) są wydawane przez naczelne organy administracji państ­wowej, do których należą: a) Rada Mini­strów, b) Prezes Rady Ministrów, c) ministrowie, d) przewodniczący okreś­lonych w ustawach komitetów. Prawo wydawania rozporządzeń ma również Prezydent. Rozporządzenie może być wydane na podstawie wyraźnego, szczegóło­wego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. Celem, któremu służy rozporządzenie jest wykonanie ustawy. Rozporzą­dzenie dotyczy z reguły jednego z zagadnień uregulowanych w sposób ogól­ny w ustawie. Rozporządzenie ma stworzyć szczegółowe przepisy wykonaw­cze, które umożliwiłyby wcielenie ustawy w życie. Sprawa, która w ustawie została tylko generalnie unormowana jednym lub dwoma artykułami, w roz­porządzeniu doznaje rozwinięcia w całym szeregu przepisów. Rozporządzenie może normować tylko przedmiot określony w ustawie i tylko w granicach upoważnienia. 5. Przez prawo miejscowe należy rozumieć akty administracyjne generalne określające adresatów w sposób abstrakcyjny i ustalające ciążące na nich obowiązki lub przysługujące im uprawnienia, wydawane na podst. i w granicach wyraźnego upoważnienia i ogłoszone w sposób przewidziany prawem. Zgodnie z tym określeniem prawa miejscowego, do jego zakresu w szczególności nie będą wchodzić indywidualne decyzje administracyjne. Do kategorii prawa miejscowego stanowionych przez organy samorządu terytorialnego należeć będą przepisy powszechnie obowiązujące na obszarze gminy (powiatu), przepisy porządkowe oraz akty planowania. Przepisy powszechnie obowiązujące na obszarze gminy (powiatu) wydawane są na podstawie upoważnień zawartych w odrębnych ustawach w zakresie określonym w normie upoważniającej. Są to przepisy mające w systemie źródeł prawa administracyjnego rangę rozporządzeń wykonawczych o zasięgu ograniczonym do terenu gminy lub powiatu. Przepisy porządkowe wydawane są przez radę gminy (powiatu), a w przypadkach nie cierpiących zwłoki przez zarząd gminy (powiatu). Przepisy te mogą być wydawane wyłącznie w zakresie nie uregulowanym w odmiennych ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązujących. Ich cechą szczególną jest to, że za ich naruszenie może zostać wymierzona kara grzywny. Akty planowania różnią się od wymienionych wyżej aktów tym, że mają charakter zarówno generalny, jak i konkretny - ustalają np. plan zagospodarowania konkretnego terenu. W tej kategorii mieszczą się również akty uchwalające budżet gminy bądź powiatu, programy gospodarcze czy też miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowym. Akty prawa miejscowego, zarówno wydawane przez organy administracji rządowej, jak i organy samorządu terytorialnego, podlegają ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym, który wydaje wojewoda. Dzień wydania dziennika urzędowego jest dniem ogłoszenia aktu. Akty wchodzą w życie po 14 dniach od ich ogłoszenia. akty prawa miejscowego ustanawiają - na swoim obszarze działania - organy samorządu terytorialnego (gminne, powiatowe, wojewódzkie) oraz terenowe organy administracji państwowej (wojewodowie i organy administracji rządowej niezespolonej), na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie. Akty prawa miejscowego obowiązują na obszarze działania organów, które je wydały. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa. & 14 Akt: zachowanie się człowieka którego gł. celem jest wykonanie skutku prawnego Czyn zachowanie się człowieka którego gł celem nie jest wykonanie skutku prawnego. Aktem prawnym wyraz woli państwa o charakterze ogólnym Akty prawne dzielą się na dwie grupy: 1) akty normatywne, 2) akty nienormatywne. Akt normatywny jest to więc każdy akt państwa zawierający normy prawne. Reguły postępowania mieszczące się w akcie normatywnym mają -charakter powszechny, tzn. odnoszą się do wszystkich - są prawem. Akty normatywne pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą. Rolę źródeł prawa odgrywają w Polsce jedynie akty normatywne. W naszych - warunkach te dwa pojęcia oznaczają to samo. Aktem normatywnym jest ustawa, -rozporządzenie Akt nienormatywny to decyzja organu państwowego w konkretnej spra­ne, dotycząca określonych osób lub instytucji. Nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. Akty nienormatywne wydawane są w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mają różnoraki charakter. Typowym aktem prawnym nienormatywnym jest akt administracyjny, czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidualnego adresata w konkretnej sprawie. Innym przykładem aktu nienormatywnego jest orzeczenie sądu. & 15 Ogłaszanie i zobowiązanie aktów normatywnych Promulgacja - ogłoszenie aktu normatywnego Organy promulgacyjne - wydawnictwa w których publikuje się akty normatywne Jak ogłasza się akty noramtywne 1.Dziennik Ustaw publikuje się ustawy , rozporządzenia orzeczenia międzynarodowe, które polska podpisała 2.Monitor Polski publikuje się zarządzenia uchwały sejmu i senatu 3>Dzienniki Urzędowe poszczególnych ministerstw 4. Wojewódzkie dzienniki Urzędowe publikuje się akty prawa miejscowego Ignorantia juris nocet - ignorancja prawa szkodzi Vacetio legis - spoczywanie prawa Implementacja- wejście w rzycie aktu normatywnego -------------------------------------- & Organy państwa 1.ustawodawcza- Seijm Senat Rzeczypospolitej Polskiej 2.Wykonawcza prezydent rzeczpospolitej Polskiej 3, z zakresu władzy sądowniczej niezwisłe sądy Stanowienie prawa Organ Ustawodawczy -uchwala ustawę - uchwały Inicjatywa ustawodawodawcza -posłowie - senat -prezydent -Rada Ministrów - Grupa 100 000 obywateli mający prawo wybierania do sejmu Art. 33 Przezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe o czym zawiadami sejm i senat Zachowanie się działanie lub zaniechanie ,Stosunek prawa- więź społeczna powstająca miedzy podmiotami prawa wówczas gdy zaistnieje fakt z którym norma prawna wiaze określone kosekwencje & Rada ministrów - prowadzi polityke wew. i zagraniczną RP

Rada Ministrów Zapewnia wykonanie ustaw, wydaje rozporządzenia z mocą ustawy -kieruje koordynacją i kontroluje pracę wszystkich innych organów administracji państwowej -chroni na podstawie ustaw interesu Skarbu Państwa -sporządza projekt budżetu i innych planów finansowych państwa -utzrymuje stosunki i zawiera umowyz zarządami innych państw -zapewnia bezpieczenstwo zew i wew państwa RM tworza Przezez RM Wiceprezes RM Ministrowie RM działa Kolegialnie. Organizacje i tryb jej pracy określa ustawa & Organy ochrony prawnej Wymiar sprawiedliwości: działalnośc państwa realizowana przez niezawisłe sądy polegająca na stosowaniu prawa obowiązującego do konkretnych stanóww faktycznych. 1.Organy wymiaru sprawiedliwości: Sąd Najwyższy - sprawuje nadzór nad działalnością innych sądów w zakresie orzekania (nadzór judykacyjny). Rejonowe Okręgowe Apelacyjne Administracyjne Wojskowe 2.Organy współdziające z ochroną prawną: Adwokatura, zadaniem jes udzielenie fachowych porad prawnych oraz prowadzenia klientów przed sądami i organami wymiaru sprawiedliwości policja Notariat, rzecznik praw obywatelskich & Konstytucja (z łaciny constitutio - ustanowienie), akt prawny o najwyższym znaczeniu, zwany też ustawą zasadniczą w celu podkreślenia jego wyjątkowego charakteru. Konstytucję wyróżnia: 1) szczególna treść - określa podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, zasady organizacji i powoływania oraz strukturę i kompetencje centralnych i lokalnych ogniw aparatu państwowego, a także normuje podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie; 2) najwyższa moc prawna - wszystkie inne akty prawne niższego rzędu muszą być z nią zgodne. Gwarancję szczególnej mocy konstytucji zapewnia Trybunał Konstytucyjny; 3) szczególny tryb zmiany - może ona nastąpić tylko drogą ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów (inne ustawy wymagają zwykłej większości) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów (większość głosów) w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Ponadto jej zmiana może nastąpić także przez ogólnonarodowe referendum. & Budowa aktu noramtywnego Ustawa: art., ust, punkt, lit Kodeks art. &, pkt, lit Rozporządzenia zarządzenia & ust, pkt lit STRUKTURA USTAWY Art1.ust.11 z dnia 20 września 1995 r. o hodowli rybek (Dz.U.Nr 20.) poz 107 z późniejszymi zmianami PREAMBUŁA wstęp do aktu normatywnego STRUKTURA AKTU NORMATYWNEGO Poz, tyt, wstęp (preambuła)częśc ogólna cześć szczegółowa , przepisy przejściowe, przepisy końcowe Częśc ogólna wprowadza problematyke ustawy precyzuje pojęcia, ustala ogólne zasady Częśc zasadnicza zasadniczy trzona ustawy Do przepisy końcowe Klauzula demogracyjna - przepis który uchyla poprzednia akt normatywny Klauzula implementacyjna przepis który mówi kiedy dany akt wchodzi w życie ------------------------------------ & 16 Kodeks jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach, zazwyczaj w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewną dzie­dzinę stosunków. Działalność mająca na celu doskonalenie prawa. a) unifikacji! prawa, b) inkorporacja prawa, c) kodyfikacja prawa. Unifikacja o/.nac/.a ujednolicenie prawa na terenie państwa. Prace uni­fikacyjne są potrzebne tylko w tych państwach, w których określone przy­czyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż jednego systemu pra­wa.. Inkorporacja jest to zebranie rozproszonych dotąd przepisów w jeden zbiór, w ramach którego zostają one uszeregowane według określonych zasad. Istotą prac inkorporacyjnych jest więc scalanie i systematyzowanie obowiązującego prawa, przy czym następuje to w sposób mechaniczny, bez korygowania przepisów, harmonizowania, usuwania sprzeczności. Działalność inkorporacyjna może mieć charakter urzędowy lub prywatny, zależnie od tego, Kodyfikacja jest najwyższą formą procesu doskonalenia prawa. Jest zbliżona do inkorporacji. Kodyfikacja polega na zebraniu poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny - kodeks &17 Luka w prawie - brak normy dla takiego stosunku społecznego który powinien być uregulowny Luki wypełnia się za pomocą Analogii A)analogia ustawy B)analogia prawa &18 Kolizja przepisów prawnych stosunek prawny uregulowany wiecej niż jednym przepisem które wzajemnie się wykluczaja Rodzaje : -Kolizja przepisów prawnyh w czasie -kolizja przepisów w przestrzeni Ad1 stosunek prawny uregulowany jest przez dwa przepisy wydanych w róznym czasie Ad 2 Do kolizji może dojść a)między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju b)między przepisami różnych państw & 19 System prawa to uporządkowany całokształt aktów normatywnych oraz odrębnie formułowanych odpowiedź normatywnych obowiązujących w danym pństwie . Całły system dzieli się na gałęzie prawa. Gałąż prawa to podzbiór w system prawa W obrębie systemu prawa wyróżniamy ze względu na 1metode unormowania 2przedmiot unormowania 3adresat unormowania

---