TEORIA ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO ERIKA ERIKSONA

SPOSOBY ROZUMIENIA ZJAWISK KRYZYSOWYCH

Istnieją różne podejścia teoretyczne do zjawisk kryzysowych. We wszystkich ujęciach podkreśla się jednak zgodnie ze znaczeniem słownikowym, że chodzi tu o taki stan psychiki i sytuacji, który ma charakter przełomowy, rozstrzygający, zwrotny, w którym rozstrzyga się stan zdrowia człowieka, jakość jego relacji z otoczeniem oraz kierunek dalszego rozwoju.

RODZAJE KRYZYSÓW

• KRYSYS LOSOWY (SYTUACYJNY) - moment przełomowy, punkt zwrotny w życiu człowieka, spowodowany nagłymi, trudnymi do przewidzenia czynnikami. Jego skutki są często negatywne.

• KRYZYS ROZWOJOWY (STRUKTURALNY)

Inne podejście do kryzysu proponuje psychologia rozwoju człowieka.

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych koncepcji (ujmujących rozwój w aspekcie przezwyciężania okresów kryzysowych i rozwiązania kryzysu) jest koncepcja kryzysów psychospołecznych Erika Eriksona

• Koncepcje psychoanalityczne zakładają, że człowiek może rozwijać się przez całe życie, jeśli potrafi aktywnie przezwyciężać kryzysy /czy przełomowe momenty/ swego rozwoju. Te przełomowe okresy charakteryzuje spiętrzenie zadań i trudności wymagających zwiększonego wysiłku i samoświadomości rozwijającej się jednostki.

• Teoria Eriksona stanowi próbę określenia ram pojęciowych, w które można ująć rozwój na przestrzeni całego życia ludzkiego. Erikson zwracał uwagę na społeczne czynniki rozwoju. Opisał sekwencję stadiów w rozwoju psychospołecznym, którą uznał za uniwersalną i wspólna dla ludzi pochodzących z różnych kultur.

Erikson nie używa słowa kryzys dla oznaczenia grożącej katastrofy (kryzys losowy), ale rozumie go jako: PUNKT ZWROTNY, ROZSTRZYGAJĄCY OKRES, W KTÓRYM JEDNOSTKA CHARAKTERYZUJE SIĘ ZARÓWNO WZMOŻONYM POTENCJAŁEM ROZWOJOWYM, JAK I WZROSTEM WRAŻLIWOŚCI NA USZKODZENIA. KRYZYS TEN JESTEŚMY W STANIE PRZEWIDZIEĆ I PRZYGOTOWAĆ SIĘ NA NIEGO, PONIEWAŻ JEST UDZIAŁEM ZNACZNEJ WIĘKSZOŚCI LUDZI.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PSYCHOANALITYCZNEJ TEORII ROZWOJU PSYCHOSPŁECZNEGO ERIKA ERIKSONA

• Rozwój jednostki jest zdaniem Eriksona wyznaczony przez biologiczne czynniki popędowe oraz czynniki społeczne (interakcje społeczne w jakie jednostka wchodzi).

• Tak pojmowany rozwój dokonuje się przez całe życie, gdyż zmieniają się zarówno warunki biologiczne jednostki, jak również rodzaj i charakter jej interakcji z innymi ludźmi.

• Najważniejszy aspekt procesu rozwojowego to rozwój ego i jego zdolność do przezwyciężania serii kryzysów, przez które człowiek przechodzi w toku całego życia.

• Erikson wyróżnił 8 stadiów w cyklu życia ludzkiego, z których trzy ostatnie odnoszą się do dorosłości.

• Na poziomie każdego stadium jednostka staje w obliczu specyficznego kryzysu psychospołecznego lub konfliktu, który musi zostać rozwiązany, aby mogła ona osiągnąć wyższe stadium rozwojowe. W ujęciu tym konflikty są motorem rozwoju.

• Podstawowym założeniem teorii Eriksona jest to, że sposób w jaki jednostka rozwiązuje dylematy rozwojowe na określonym poziomie wpływa na sposób rozwiązania dylematów rozwojowych na następnych poziomach. W rezultacie nasze doświadczenia z przeszłości wpływają na sposób rozwiązywania dylematów rozwojowych w teraźniejszości.

• Opisując rozwój osobowości Erikson odwołuje się do zasady epigenezy. Zakłada ona, że wszystko to, co wzrasta, wzrasta zgodnie z podstawowym planem powstawania części, z których każda wykształca się w specyficznym dla siebie czasie i dominuje tak długo, dopóki nie powstaną pozostałe części, aby utworzyć funkcjonalną całość.
  

CHARAKTERYSTYKA STADIÓW ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO

OKRES ŻYCIA	Niemowlęctwo
WIEK	od 0 do 1 rż
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Ufność - nieufność Dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski, aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Osiągnięcie zaufania do matki lub osoby sprawującej opiekę. Zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa, obawa o przyszłość.

• Poczucie ufności rozwija się u niemowlęcia poprzez opiekę i komfort, jakiej dostarcza opiekun od pierwszych chwil życia. Aby rozwinęło się poczucie ufności niemowlę potrzebuje fizycznego komfortu i minimalnej dawki lęku. Erikon akcentuje rolę emocji i postaw rodziców troszczących się o dziecko. Efektem wytworzenia podstawowego poczucia ufności jest jego generalizacja na nowe doświadczenia. Gdy jednak niemowlę nie otrzyma potrzebnego ciepła fizycznego i opieki rozwija się w nim poczucie nieufności, które powoduje reagowanie lękiem i wzrostem obaw w nowych sytuacjach.

OKRES ŻYCIA	Poniemowlęcy
WIEK	od 2 -3 rż.
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Autonomia - wstyd i zwątpienie Dziecko poszukuje dróg uniezależnienia się od rodziców. Metody wychowawcze stosowane przez rodziców nie powinny być zbyt surowe.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Poczucie autonomii i własnej wartości. Osiągnięcie samokontroli i poczucie własnej tożsamości.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Uczucie wstydu i zwątpienia we własne zdolności kierowania sobą.

• Od dziecka oczekuje się, by wykonywało pewne rzeczy samodzielnie. Pierwsze podstawowe wymagania dotyczą treningu czystości. Sposób w jaki ten kryzys jest rozwiązany wpływa na to, czy dzieci czują, że działania ich są skuteczne i że mają kontrolę nad swoim otoczeniem (autonomia), czy też czują, że nie radzą sobie z zadaniami i są kontrolowane przez innych (wstyd lub zwątpienie).

Bardzo ważny jest związek pomiędzy rodzicem a dzieckiem w trakcie rozwiązywania tego kryzysu. Ciepli i akceptujący rodzice mają tendencję do kształtowania u dziecka poczucia sukcesu i autonomii, podczas, gdy wrodzy i nadmiernie kontrolujący - mogą wytwarzać poczucie zwątpienia.

OKRES ŻYCIA	Przedszkolny
WIEK	od 4 do 5 rż
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Inicjatywa - poczucie winy Dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje nowe działania w nim. Ciekawość seksualna dziecka powinna być traktowana przez rodziców ze zrozumieniem.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Zdolność do inicjowania działań i czerpania przyjemności z ich realizowania. Ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywność w działaniu.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć.

• Dzieci osiągają większą swobodę w eksploracji własnego środowiska i często podejmują działania nieaprobowane przez rodziców. Kiedy radzą sobie z tymi zadaniami, odczuwają odpowiedzialność za siebie i wytwarzają poczucie celu. W efekcie nie boją się nowych wyzwań w przyszłości.

Poczucie winy pojawia się, gdy dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z podejmowaniem czynności lub gdy są one ograniczane przez rodziców.

Trudnym aspektem wychowania jest ustalenie, jaką dawkę wolności i ochrony dzieci powinny otrzymywać, aby rozwinąć w sobie poczucie kompetencji.

OKRES ŻYCIA	Wiek szkolny
WIEK	od 6 do 12 rż
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Pracowitość - poczucie niższości Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność realizacji celów i osiągania różnych rzeczy. Osiągnięcie poczucia własnych kompetencji
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Nieakceptujące reakcje ze strony innych mogą przyczynić się do powstania uczuć niedostosowania i niższości.

• Ważnym zadaniem tego okresu jest nastawienie dzieci, aby osiągać cel niezależnie od tego, co robią. Zdaniem Eriksona późniejsze postawy i nawyki związane z pracą można powiązać z poczuciem przedsiębiorczości powstającym u dziecka w tym właśnie stadium. Ważne w nabywaniu poczucia przedsiębiorczości jest kompetencja dziecka przy jednoczesnej akceptacji własnych ograniczeń. Poczucie niższości pojawia się wtedy, gdy dziecko nie jest gotowe, aby przyjąć wyzwania szkoły i / lub kiedy nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom rodziców, nauczycieli lub przyjaciół.

OKRES ŻYCIA	Adolescencja
WIEK	0d 13 do 18 rż.
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Tożsamość - rozproszenie tożsamości Młody człowiek poszukuje spójnej tożsamości osobowej i zawodowej.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości. Osiągnięcie odpowiedzi na pytanie kim jestem i kim mogę być, oraz wierność sobie.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Zagubienie w kwestii własnej tożsamości.

• „Kim jestem?”. Dorastający nie są pewni swoich postaw, przekonań, wartości. W tym okresie doświadczają wielu sytuacji, poznają wielu ludzi i próbują określić siebie, czerpiąc wzorce z różnych źródeł, poszukują poczucia własnego „ja”.

Negatywny biegun tego wymiaru to poczucie zagubienia własnej tożsamości lub roli społecznej. Niektóre nastolatki dlatego stają się przestępcami - wybierając tożsamość, która jest przeciwieństwem tego, czego oczekuje od nich społeczeństwo - że wolą raczej mieć negatywną tożsamość niż nie mieć jej wcale.

Erikson wskazuje na fakt, że młodzieży daje się czas psychospołecznego moratorium - okres w którym jednostka nie jest gotowa, by sprostać obowiązkom, ma zagwarantowane prawo do zwłoki. Jest to okres, w którym społeczeństwo pozwala młodym ludziom na wypróbowywanie różnych tożsamości i ponoszenie porażek, a jednocześnie chroni przed konsekwencjami ich własnych czynów. To może być czas na przygody, studia, szaleństwa młodości, a także posiadanie wielu młodzieńczych ideałów.

Kryzys okresu dorastania zostanie pomyślnie rozwiązany, gdy pomyślnie rozwiązane były kryzysy poprzednich okresów np. dziecko osiągnęło: poczucie ufności, stało się autonomiczne tzn. czuje, że jego działania są skuteczne i że ma kontrolę nad swoim otoczeniem, wykazuje własną inicjatywę oraz ma poczucie przedsiębiorczości.

OKRES ŻYCIA	Wczesna dorosłość
WIEK	od 19 do 25 r.ż.
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Intymność- izolacja (samotność) Człowiek poszukuje bliskich i stałych związków z innymi, szczególnie partnerem odmiennej płci.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Osiągnięcie zdolności do miłości i oddania w stosunku do innych, bez utraty własnej tożsamości.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Samotność; pozbawione treści związki z innymi.

• Efektem rozwoju intymności jest integracja przybierająca postać związku seksualnego czy bliskiej przyjaźni. Jest to możliwe po osiągnięciu wyraźnej tożsamości (czyli jednostka musi wiedzieć kim jest, zanim stworzy wspólną tożsamość z inną jednostką).

Ze względu na lęk przed utratą własnej tożsamości w tożsamości innej osoby, niektórzy ludzie nie są zdolni do stworzenia silnego intymnego związku.

Utrzymanie silnego związku jest możliwe dzięki zaufaniu do samego siebie i poczuciu autonomii

OKRES ŻYCIA	Dorosłość
WIEK	od 26 do 40 r.ż.
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Generatywność (produktywność) - stagnacja Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, jak również własnego wkładu do społeczeństwa jako całości.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Potrzeba opiekowania się młodymi ludźmi i troska o los młodszych generacji.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Brak rozwoju, nuda i nadmierna troska o siebie samego.

• Poczucie produktywności pociąga za sobą poczucie odpowiedzialności i troski wobec rodziców i innych osób.

Ważnym obowiązkiem dorosłych jest bycie rodzicem i wychowanie młodych, prowadzące do poprawy życia przyszłych pokoleń. Podejmowanie takich obowiązków jest przejawem poczucia produktywności i twórczości.

Negatywnym biegunem jest sytuacja, w której dorosły nie jest w stanie odnaleźć sensu lub celu w życiu i nie jest zainteresowany ulepszaniem samego siebie ani służeniem społeczeństwu.

OKRES ŻYCIA	Dojrzałość
WIEK	pow. 41 r.ż.
CHARAKTERYSTYKA STADIUM	Integralność ego - rozpacz Jednostka dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć w życiu.
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Osiągnięcie mądrości życiowej w wyniku pozytywnego bilansu życia. Poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań; akceptacja śmierci.
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE	Żal z powodu błędów życiowych i straconych szans, lęk przed śmiercią.

• Powodzenie w rozwiązaniu tego kryzysu prowadzi do poczucia sukcesu i spełnienia. Dorośli są wówczas w stanie spojrzeć w przeszłość z poczuciem satysfakcji i spełnienia. Porażka w rozwiązaniu tego kryzysu prowadzi do rozpaczy, poczucia niekompletności i niespełnionego życia.