Prywatność i powinność w literaturze polskiej.

W trudnych okresach historii Polacy zmuszeni byli do zadawa-

nia sobie pytań, co ważniejsze: życie osobiste czy służba dla kraju,

czyli prywatność czy powinność?

Twórcą, który po raz pierwszy stawia to pytanie, jest Julian

Ursyn Niemcewicz. W Powrocie posła, pierwszej polskiej komedii

politycznej, zmusza swoich bohaterów do dokonania takiego wy-

boru. Pamiętajmy, że komedia ta powstała na kilka miesięcy przed

uchwaleniem Konstytucji 3 maja i miała przekonać Polaków

do planowanych reform ustrojowych.

Bohaterem, który nie ma wątpliwości i twierdzi, że Dom zaw-

sze ustępować powinien krajowi jest Podkomorzy, wielki patriota

i zwolennik reform. W takim właśnie duchu wychował on dwóch

synów, którzy nie tylko wzorowo gospodarują na roli, ale również

zajmują wysokie stanowiska polityczne w państwie. Uważają to

bowiem za swój obowiązek patriotyczny. Walery pełni więc funkcję

posła w Sejmie Czteroletnim i jest zwolennikiem reform, podobnie

jak jego ojciec.

Jego przeciwieństwem jest Szarmancki, kawaler modny, któ-

ry w tym czasie zabawia się wesoło w towarzystwie, jeździ konno

i przepuszcza odziedziczony po przodkach majątek. Ażeby nadal

żyć na wysokim poziomie, poszukuje bogatej żony, którą jest gotów

zdobyć nawet dzięki oszustwom i krętactwom. Tak więc przeciwni-

cy reform stawiają wyżej prywatność niż powinność.

Szczególnie mocno kwestię wyboru pomiędzy obowiązkiem

a życiem osobistym stawiała epoka romantyzmu. W tym bowiem

czasie wybuchały kolejne powstania narodowe i Polacy zmuszani

byli przez życie do dokonywania ciągłego wyboru. Bohaterem,

który poświęcił dla Ojczyzny wszystko, był Konrad Wallenrod. Aże-

by ratować Ojczyznę, porzucił on ukochaną żonę i uciekł się do

podstępu, zdrady i zabójstwa. Szczęścia w domu nie znalazł, bo go

nie było w Ojczyźnie - mówił Mickiewicz, ucząc tym samym Pola-

ków, że dla ojczyzny będącej w potrzebie należy poświecić wszys-

tko, nawet życie.

Człowiekiem, który również rozumiał, że najważniejsza jest

walka o wyzwolenie kraju spod obcego okupanta, Szweda, był

Andrzej Kmicic - bohater Potopu Henryka Sienkiewicza. Rezygnu-

je on nawet z widywania ukochanej do czasu, kiedy nie rozstrzyg-

ną się losy wojny ze Szwedami. Ryzykuje wielokrotnie swoim ży-

ciem, zostaje ranny, mimo to nie rezygnuje z walki. Przykładem

jego ofiarności może być udział w obronie klasztoru na Jasnej Gó-

rze, zaś później wysadzenie szwedzkiej kolubryny, która zagrażała

Częstochowie. Za swoją odwagę i męstwo został później zrehabili-

towany i otrzymał rękę ukochanej Oleńki. Pisząc ukochaną trylogię

ku pokrzepieniu serc, Henryk Sienkiewicz chciał przekonać Pola-

ków znajdujących się pod zaborami, że tylko solidarna walka może

zmienić ich sytuację w Europie.

Eliza Orzeszkowa, autorka pozytywistycznej powieści Nad

Niemnem, również stawia swoich bohaterów przed koniecznością

dokonywania wyboru: prywatność czy powinność? Inaczej jednak

rozumiana jest ona w II połowie XIX wieku. Powinność łączy się,

w mniemaniu pozytywistów, z pracą dla kraju, działalnością spo-

łeczną, zachowaniem polskości, dbałością o tradycję i udziałem

w walkach o wolność Ojczyzny, kiedy kraj jest w potrzebie. Jednak

nie wszyscy bohaterowie tej powieści zasługują na pochwałę au-

torki. Pochwala ona wszystkich tych, którzy w młodości walczyli

w powstaniu styczniowym za wolność Ojczyzny, ponieważ była to

zdaniem Orzeszkowej największa powinność. W powieści ukazuje

ona, że w okresie powstania panowała pełna solidarność między

dworem i zaściankiem Bohatyrowiczów. Andrzej Korczyński poś-

więcił dla Ojczyzny wszystko, nawet młode życie. Benedykt Kor-

czyński, jego brat, po przegranej 1863 roku rozumie jako obowią-

zek utrzymanie Korczyna w rękach polskich, to znaczy przekazanie

go w przyszłości synowi Witoldowi. Dla Benedykta i Marty Korczyń-

skiej praca w gospodarstwie to nie tylko obowiązek, ale i sens ży-

cia. Bohaterką, która mądrze łączy prywatność z powinnością, jest

Justyna Orzelska. Przełamuje ona przesądy społeczne i wychodzi

za mąż za szlachcica zaściankowego - Jana Bohatyrowicza.

W swoim przyszłym życiu mają oni zamiar pracować także na wła-

snej ziemi, broniąc jej przed zaborcami; będą wierni tradycji i his-

torii. Orzeszkowa negatywnie ocenia tych bohaterów, którzy

o swoich powinnościach zapominają. Do nich należy Emilia Kor-

czyńska, żona Benedykta, i Zygmunt Korczyński.

Utworem modernistycznym, w którym autor również stawia

swojego bohatera przed koniecznością wyboru: prywatność czy

powinność? jest doktor Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych Stefa-

na Żeromskiego. Pisarz rozumie tu przez powinność pracę społecz-

ną na rzecz ludzi biednych, których w okresie zaborów było w Pol-

sce bardzo wielu. Tomasz Judym poświęca życie osobiste - rozstaje

się z ukochaną Joasią po to, aby lepiej służyć robotnikom z Zagłę-

bia Dąbrowskiego. Jest to oczywiście dla niego trudny wybór, zaś

jego stan ducha symbolizuje rozdarta sosna. Nie ma on jednak

wątpliwości, że tylko takiego wyboru musi dokonać.

W okresie wolnej Polski powinność rozumiana już była jako

poszukiwanie dla niej najlepszych dróg rozwoju. Trudne czasy o-

kupacji hitlerowskiej zmusiły pokolenie młodych, często poetów,

do walki z okupantem. Pisze o tym między innymi Krzysztof Kamil

Baczyński w wierszach z tego okresu. W sytuacji zagrożenia raz

jeszcze okazało się, że prywatność musiała ustąpić miejsca powin-

ności. Tylko bowiem w czasach pełnej suwerenności prywatność

nie musi ustępować powinności i staje się nie mniej ważna niż ta

pierwsza.

---