Uczenie się to właściwe nabywanie doświadczeń wyrażające się w modyfikacji zachowania.
Sposoby nabywania doświadczeń są różnorodne. Ze względu na te różnice Z. Włodarski wyróżnia:
uczenie się zamierzone i niezamierzone.
Uczenie się zamierzone polega na słuchaniu poleceń nauczyciela, ćwiczeniu zgodnie z jego wskaźnikami, spostrzeganiu notatek, czytaniu książek, utrwalaniu zdobytych wiadomości, po to, żeby nauczyć się czegoś. Przyswojenie pewnych informacji traktuje się jako cel działania. W tym rodzaju uczenia się niezbędna jest zdolność koncentracji uwagi.
Częściej w codziennym życiu występuje uczenie się niezamierzone.
W każdej sytuacji, nie mając wcale zamiaru człowiek przyswaja sobie określone treści, określone reakcje. W tym uczeniu się dużą rolę odgrywa uwaga mimowolną, przejawiająca się w tym, że odbieramy jakieś treści niezależnie od swojej woli.
Nauczanie jest to "...organizowanie sytuacji, w których zachodzi uczenie się innej osoby. O nauczaniu mówimy wtedy, gdy poza osobą uczącą się jest ktoś drugi, kto podejmuje działanie zmierzające do tego, aby uczeń coś sobie przyswoił".
Funkcje nauczania spełnia nauczyciel, który powinien stworzyć jak najlepsze warunki, ku temu, by uczenie przebiegało sprawnie, szybko i przyniosło pożądane efekty.
Uczenie się zachodzi w trzech fazach:
W pierwszej fazie uczenia się zauważa się u dzieci zwiększoną aktywność i słabe hamowanie.
W drugiej fazie obserwuje się szybki spadek częstotliwości naciskania w przerwach między bodźcami i tendencji do unormowania poziomu aktywności na bodźce warunkowe.
W trzeciej fazie dzieci dostosowują swoje reakcje do czasu trwania bodźców sygnałowych, tzn.: wyrównuje się relacje między hamowaniem a aktywnością.
W .Okoń podaje:
"Nauczanie bywa rozumiane jako planowa praca nauczyciela z uczniami organizowana zazwyczaj w szkole, mająca na celu wywołanie określonych form aktywności uczniów, zwanej uczeniem się, a przez to dokonanie pożądanych zmian w ich osobowościach" (...).
W innym rozumieniu nauczanie to kierowanie procesem uczenia się, a więc wywoływanie sytuacji, w których zachodzi uczenie się innej osoby.
O nauczaniu mówimy wtedy, gdy poza osobą uczącą się występuje ktoś drugi, kto podejmuje działanie zmierzające do tego, aby uczeń coś sobie przyswoił. Niekiedy nauczanie określa się jako organizowanie uczenia się innej osoby.
Na efekty nauczania wpływają liczne czynniki, które możemy ująć w trzy ogólne kategorie:
właściwości ucznia,
czynniki charakteryzujące sytuację uczenia się,
właściwości nauczyciela.
Między osobami poddawanymi tym samym działaniom istnieją różnice w efektach uczenia się. Istnieją uczniowie zdolni i mniej zdolni, tacy, którzy uczą się szybciej i wolniej. Różny bywa zakres przyswajanych wiadomości i umiejętności, a rezultaty uzyskiwane przez poszczególne osoby okazują się niejednakowo trwałe.
Efekty uczenia się zależą również od sytuacji, w jakiej ono zachodzi. Jedne warunki zewnętrzne są bardziej korzystne niż inne. Różne metody dydaktyczne bywają niejednakowo skuteczne. Pewne sposoby postępowania dają lepsze rezultaty, inne gorsze.
Nauczyciele o podobnym przygotowaniu pedagogicznym, absolwenci tych samych uczelni, mający jednakowo długi staż pracy pedagogicznej, uzyskują w swoich oddziaływaniach dydaktycznych różne wyniki. Są nauczyciele dobrzy, przeciętni i źli, nie tylko kwalifikacje formalne decydują o tym, do której grupy można ich zaliczyć, ale również cechy osobowości nauczyciela. Pewne cechy osobowości nauczyciela są skuteczne w oddziaływaniach dydaktycznych, inne nie, bywają też takie, które oddziaływanie to utrudniają.
Wśród właściwości osoby uczącej się wpływających na efekty uczenia się możemy wyróżnić trzy grupy:
cechy gatunkowe,
cechy rozwojowe,
cechy indywidualne.
Źródłem informacji o cechach gatunkowych człowieka, które wpływają na efekty uczenia się, są badania porównawcze ludzi i zwierząt. Badania te szły w dwu kierunkach. W jednym poszukiwano takich elementarnych form uczenia się, które występują zarówno u ludzi, jak i zwierząt w celu porównania ich przebiegu.
Drugi kierunek badań zmierzał do odpowiedzi na pytanie:
Czym różni się uczenie dziecka ludzkiego od uczenia się najbliższych mu młodych zwierząt?
Porównywano zachowanie dzieci z zachowaniem młodych szympansów w sytuacjach takich, jakie charakteryzują warunki rozwojowe człowieka. Wychowywano na sposób ludzki młode szympansy porównując ich rozwój, to czego się uczą z rozwojem człowieka.
Efekty uczenia się zależą również od cech rozwojowych, czyli od wieku życia człowieka. Źródłem tych informacji są różnego rodzaju obserwacje tego czego i jak człowiek uczy się, oraz badania.
Od wieku życia zależą efekty form uczenia się zamierzonego i nie zamierzonego. Początkowo dziecko uczy się w sposób nie zamierzony. Ucząc się nie czyni specjalnego wysiłku, nie wie co trzeba zrobić, aby cel taki osiągnąć. Dopiero w toku działania dziecko bogaci swoje doświadczenia, uczy się tego, co jest mu potrzebne w podejmowaniu różnorodnych czynności, w działalności zabawowej, elementach pracy. Dziecko przyswaja przede wszystkim to, co budzi jego zainteresowania, to co jest włączone ściśle w tok jego działalności i co bywa użyteczne. Ten sposób uczenia się jest dominującym w wieku przedszkolnym. Uczenie się zamierzone rozwija się później i trwa wiele lat. Efekty uczenia się zamierzonego wzrastają znacznie w okresie trwania nauki szkolnej, podczas gdy efekty uczenia się nie zamierzonego stabilizują się. W późniejszych latach w miarę postępującego starzenia się - przyswajanie nowych treści wiąże się z większym wysiłkiem osoby uczącej się. Gdy uzyskane rezultaty nie obniżają się, wyraźnie zmniejsza się łatwość uczenia się. W wieku starszym zdolność uczenia się obniża się znacznie. To, co przyswoił sobie człowiek w poprzednich okresach, funkcjonuje poprawnie, uczenie się nowych rzeczy, napotyka na duże trudności.
Zapewnienie dzieciom dobrego startu w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej wydaje się postulatem podstawowym. Wiele niepowodzeń w uczeniu się szkolnym ma swoje źródło w trudnościach, jakie pojawiają się już w klasie I.
Niedopasowanie do nich jest więc sprawą zasadniczą.
Przykładem trwałych cech, od których zależy efektywność uczenia się jest:
płeć jednostki, która nie zmienia się w ciągu życia,
inteligencja,
zainteresowania, nastawienia,
poziom aspiracji,
motywy działania.
Obecnie wiemy, że płeć jest czynnikiem, od którego zależą bezpośrednio wyniki uczenia się. Nie ma różnic między chłopcami i dziewczętami w zakresie ogólnej zdolności nabywania doświadczeń. Różnice w przebiegu uczenia się między przedstawicielami odmiennych płci, są efektem wtórnym w stosunku do odmiennych zainteresowań i doświadczeń dziewcząt i chłopców.
Zależność efektów uczenia się od inteligencji wiąże się ściśle z praktyką dydaktyczną. Dzieci o inteligencji znacznie niższej niż przeciętna sprawiają trudności w nauczaniu zbiorowym, przyswajają wiadomości i umiejętności bardzo wolno i wymagają specjalnych metod oddziaływania. Zakres wiadomości i umiejętności, jakie mogą zdobyć, jest o wiele mniejszy.
Zainteresowanie czymś, co ma nastąpić wywołuje pewne nastawienie. Człowiek wybiórczo koncentruje uwagę i to sprawia, że spostrzega znacznie więcej i dokładniej niż w sytuacjach, w których nie ma takiego nastawienia. Nastawienie powoduje, że treści wiążące się z nim zapamiętywane są i utrwalane lepiej od innych.
Przez poziom aspiracji, rozumiemy to, czego uczeń oczekuje w zakresie swoich osiągnięć. Oczekiwania mogą być zgodne lub niezgodne z możliwościami. Korzystny wpływ wyraża się w tym, że aspiracje o takim poziomie działają aktywizująco, prowokując ucznia do dużego wysiłku i jednocześnie zapewniają osiągnięcie sukcesu. Zbyt niski w stosunku do możliwości poziom aspiracji wywiera niekorzystny wpływ na efekty uczenia się. Nie mobilizuje ucznia do dużego wysiłku w związku z tym poziom jego osiągnięć bywa daleki od maksymalnego.
Motywy działania to czynniki wewnętrzne, które pobudzają człowieka do aktywności zmierzającej do poznania, przyswojenia jakiejś wiadomości lub umiejętności. Wiążą się one z zainteresowaniami, poziomem aspiracji, nastawieniem. Pozostają one w ścisłym związku z potrzebami jednostki, pobudzając je do działania mającego na celu ich zaspokojenie. Wyodrębnia się motywy: poznawcze, społeczno-ideowe, praktyczno-zawodowe, praktyczno-szkolne.
Sytuację uczenia się tworzy to wszystko, co dzieję się podczas jego trwania i co niej jest dla efektów obojętne.
Istotne są zewnętrzne warunki, w jakich odbywa się uczenie, stosowane sposoby postępowania, w wyniku których uczeń przyswaja nowe wiadomości i umiejętności. Charakteryzując sytuację uczenia się należy uwzględnić czynniki:
poprzedzające uczenie się,
działające podczas jego trwania,
następujące później.
Wśród czynników poprzedzających uczenie się i wywierających wpływ na jego efekty wyróżniamy dwie kategorie.
Pierwsza to czynniki, które wiążą się ściśle z uczeniem się i decydują o ogólnym stanie organizmu. Stan organizmu wpływa na przebieg uczenia się i końcowe rezultaty. Druga kategoria związana jest z uczeniem się poprzedzającym sytuację, którą interesujemy się bezpośrednio. Przebieg i efekty uczenia się zależą od tego, czego jednostka uczyła się przedtem.
Czynniki działające w czasie uczenia się stanowią bardzo rozległą i zróżnicowaną kategorię. Do tych czynników zaliczamy zewnętrzne warunki uczenia się oraz sposoby zapoznania się z nowym materiałem przez ucznia i sposoby jego prezentacji przez nauczyciela. Po zapoznaniu się z nowym materiałem następuje zapamiętanie i utrwalenie. Następnie będą wzmocnienia jako środki, które prowadzą do wyuczenia szybko i trwale. Istotną rolę w procesie uczenia się odgrywa mechanizm nagród i kar. Wśród czynników wpływających na przebieg uczenia się i na końcowe efekty decydującą rolę odgrywa informowanie ucznia o rezultatach, które uzyskuje.
Czynniki następujące po uczeniu się wpływają na efekty.
Wśród nich możemy wyróżnić dwie kategorie:
czynniki nie związane z późniejszym uczeniem się czegokolwiek,
czynniki związane z późniejszym uczeniem się czegokolwiek.
Pierwsza kategoria dotyczy czasu i tego, co człowiek robi po zaprzestaniu uczenia się dalszego materiału, jeśli nie przystępuje do uczenia się innego materiału. Wówczas następuje zapominanie lub reminiscencja, która polega na tym, że - aczkolwiek zaprzestaliśmy czynić cokolwiek, by przyswoić materiał - wyniki ulegają dalszemu podwyższeniu.
Druga kategoria dotyczy wpływu uczenia się późniejszego na to, czego uczyliśmy się wcześniej. Wpływ może być pozytywny lub negatywny. Występuje ułatwienie lub hamowanie retroaktywne.
Rezultaty osiągane przez ucznia zależą w pewnym stopniu od cech nauczyciela, które nie pozostają w ścisłym związku z jego kwalifikacjami formalnymi. Konieczne są pewne cechy osobowości, które sprawiają, że zarówno wiedza jak i umiejętności wykorzystywane są prawidłowo. Nauczyciel powinien interesować się dziećmi jako podmiotem ich oddziaływania chętnie powinien przebywać z dziećmi, dążyć do nawiązywania z nimi różnorodnych kontaktów i znajdować zadowolenie wówczas, gdy kontakty te istnieją. Młodzież ceni nauczycieli sprawiedliwych, inteligentnych, o pogodnym usposobieniu i wysokiej kulturze osobistej.
Autorytetowi nauczyciela sprzyja także: mądrość życiowa, pozycja społeczna, zrównoważenie emocjonalne oraz głęboka wiedza w zakresie nauczanego przedmiotu.
Cechy nauczyciela wywierające wpływ na efekty osiągane przez niego w pracy dydaktyczno-wychowawczej decydują w dużej mierze o sposobie porozumiewania się z uczniami. Niekorzystny wpływ na proces uczenia się wywiera jednokierunkowe porozumiewanie się. Wtedy nadawcą informacji jest nauczyciel, a odbiorcą uczeń. Porozumiewanie między uczniami nabiera wartości kształcącej, wówczas, gdy nauczyciel przestaje być programowo jedyną osobą, przekazującą informacje dotyczące nowych treści, z jakimi zapoznaje się uczeń. Porozumiewanie staje się wielokierunkowe. Zapewnia ono możliwości wykorzystywania różnych źródeł informacji przy zapoznaniu się z nowymi treściami; nauczyciel przestaje być jedynie nadawcą. W kontaktach pedagogicznych z dziećmi nie wystarcza znajomość cech rozwojowych, jak również znajomość trwałych cech indywidualnych osób, na które się oddziałuje. Potrzebna jest ponadto zdolność oceny ich aktualnego stanu i umiejętność uwzględnienia go w porozumieniu.