Teoria strukturacji A. Giddensa
1. Giddens: kariera naukowa, inspiracje teoretyczne i aktywność polityczna
London School of Economics i Uniwersytet Leicester jako ośrodki żywej myśli społecznej - odrzucenie przez Cambridge i Oxford socjologii jako dyscypliny akademickiej;
Inspiracje teoretyczne: klasyczna myśl społeczna (Marks, Durkheim, Weber), współczesna hermeneutyka (H. G. Gadamer, A. Schutz, L. Wittgeinstein, etnometodologia (H. Garfinkel), post-strukturalizm (J. Derrida, M. Foucault), psychoanaliza (E. H. Erikson), egzystencjalizm (M. Heidegger);
Przygoda w polityką: Beyond Left and Right i aktywna działalność w Partii Pracy, Manifest Nowej Lewicy Blaira zainspirowany koncepcją Giddensa, Giddens zostaje rektorem London School of Economics.
2. Odrzucenie dotychczasowego dorobku socjologicznego
Krytyka naturalizmu i pozytywizmu; odrzucenie analogii z naukami przyrodniczymi, nie istnieją prawa o niezmiennych właściwościach społecznej organizacji; socjologia to nic więcej ponad uwrażliwiające narzędzia pojęciowe; socjologiczne teoretyzowanie jako przedmiot refleksji aktorów społecznych (podwójna hermeneutyka), teoria socjologiczna jako społeczna krytyka.
Zarzucenie dylematów socjologicznych; Giddens odrzuca dotychczasowe dualizmy: mikro - makro, podmiot - przedmiot, jednostka - społeczeństwo, subiektywizm - obiektywizm. To nie rzeczywistość społeczna ma charakter dualny, ale nasze ujęcie może mieć rozmaite aspekty. Pojęcie strukturacji odnosi się nie do dualizmu rzeczywistości, ale jej dualności. W codziennych interakcjach ludzie używają reguł i zasobów, które konstytuują społeczną organizację, a czyniąc to, reprodukują owe zasoby i reguły strukturalne. Strukturalne własności systemów społecznych są zarówno medium, jak i rezultatem praktyki, która konstytuuje te systemy. Jedno bez drugiego nie istnieje.
Krytyka funkcjonalizmu i ewolucjonizmu: kategoria potrzeb bądź imperatywów funkcjonalnych ignoruje ludzką podmiotowość, natomiast ewolucjonizm poprzez wyznaczanie ludzkości ścieżek rozwojowych podważa zasadnicza otwartość interakcji, a co za tym idzie, otwartość historii;
Ograniczenia interakcjonizmu; zarzut utrwalenia dualizmu w anty-systemowym spojrzeniu na rzeczywistość, tendencje do ignorowania motywacji: interakcjonizm rzadko pyta, dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują? Dlaczego wykorzystują zwyczajowe, tradycyjne techniki i metody. Giddens krytykuje też koncepcję interakcyjną roli w jej strukturalistycznym ujęciu (oczekiwania partnerów, widowni itd.).
Krytyka strukturalizmu: strukturalizm, zdaniem Giddensa ignoruje ludzką podmiotowość i zdolność do refleksji, nie potrafi także wyjaśnić genezy i zmienności znaczeń i symboli.
3. Teoria strukturacji; wytwarzanie i reprodukowanie życia społecznego
Praktyki społeczne. Kluczem do zrozumienia porządku społecznego jest fakt, że każdy moment reprodukowania jest zarazem nieuchronnie momentem wytwarzania życia społecznego(inspiracja marksowska). Reprodukowanie to wytwarzanie jakiejkolwiek uporządkowanej formy życia społecznego. Praktyki społeczne mają charakter językowy i składają się z trzech, tylko analitycznie wyodrębnialnych warstw: komunikacyjnej, normatywnej i władzy.
Warstwa komunikacyjna, czyli wytwarzanie komunikacji jako tego, co znaczące. Komunikacja jest procesem otwartym i kontekstualnym. Z kolei owo odniesienie do kontekstu zakłada istnienie wspólnie podzielanej wiedzy o `parametrach” tego kontekstu. Wiedza podzielana wykorzystywana jest w postaci schematów interpretacyjnych (przykład konwersacji: „czy masz ochotę na tenisa? Mam jeszcze dużo pracy.”).
Porządek moralny interakcji. Ustanowienie interakcji jako porządku moralnego można zrozumieć jako aktualizację uprawnień i nakazanie zobowiązań. Jednakże roszczenia normatywne traktowane są warunkowo: jednostka może kalkulować ryzyko, związane z prawdopodobieństwem uniknięcia sankcji. Normy mają charakter zarówno przymuszający jak i umożliwiający, są także czym innym niż reguły. Nakaz wpisany w zobowiązanie moralne nie pociąga automatycznie moralnego obowiązku wypełnienia go. Tu pojawia się dopiero wolna przestrzeń do negocjowania charakteru sankcji, a nawet odrzucenia ich legitymizacji.
Porządek władzy w interakcji. Władza to możność przekształcania zamiarów w rezultat. W szerszym ujęciu, interakcyjnym, władza to zdolność osiągania celów w warunkach, w których realizacja tych celów zależy od podmiotowych działań innych ludzi. Interakcja nie zakłada relacji równych sobie, jest zawsze asymetryczna w sensie zdolności do mobilizowania zasobów umożliwiających wpływanie na działania innych. W refleksyjnym opracowaniu ram znaczenia kryje się charakterystyczny brak równowagi pod względem posiadania władzy.
4. Racjonalizacja i refleksyjność. Refleksyjność jest nieodłącznym atrybutem działań, a w przypadku działań ważnych społecznie wymaga się od aktora, że będzie w stanie podać powody swojego działania. To, że aktor ma ważne powody takiego a nie innego zachowania ma dwojaki sens: odnosi się do wewnętrznej wiarygodności aktora oraz do zgodności z ogólnie przyjętymi uzasadnieniami (zdroworozsądkowy zasób wiedzy). Racjonalizacja działania związana jest z bezpieczeństwem ontologicznym; przekonaniem, że to co się czyni jest społecznie ważne i podzielane. Z kolei pojęcie motywacji, które wprowadza Giddens, wiąże się z istnieniem nie zawsze uświadamianych potrzeb, w tym „bezpieczeństwa istnienia”. Podtrzymywanie społecznych ram bezpieczeństwa ontologicznego jest nieustannym dokonaniem i wysiłkiem zwykłych ludzi, ale ważne jest także realizowanie swoich potrzeb, przy czym jest tak, że te potrzeby mają uporządkowany charakter, a potrzeba bezpieczeństwa ontologicznego leży u podstaw innych potrzeb (Erickson). Zatem „bezpieczeństwo istnienia” oznacza podtrzymywanie poznawczo uporządkowanego świata jaźni oraz utrzymywanie „skutecznego' porządku ukierunkowania potrzeb.
5. Wytwarzanie i reprodukowanie struktury. Założenia wstępne: (1) każde działanie społeczne zawiera intencję komunikacyjną, ale wytwarzanie znaczenia jest tylko jednym z elementów interakcji, każda interakcja to także relacja o charakterze moralnym oraz relacja władzy. (2) to zbiorowości, a nie struktury „składają się z interakcji między uczestnikami; jednakże każdy system interakcji można poddać analizie strukturalnej. Giddens wprowadza kluczowe dla swojej koncepcji strukturacji rozróżnienie pomiędzy praktykami interakcyjnymi, a strukturą i twierdzi, że różnica pomiędzy mową a językiem jest przykładem podobnego typu.
Według Giddensa, instytucje i kolektywy można badać jako systemy interakcji, zaś codzienne praktyki nie oznaczają jedynie reprodukowania struktury, bo nie są „ślepym” dążeniem do równowagi, ale wzajemnym, refleksyjnym dostosowywaniem się, nie oznaczają statycznej zależności między częściami, która wymaga mechanicznego przywracania do równowagi, lecz są przejawem samoprzekształcania się systemu.
Interakcja wytwarzana jest przez i w ramach postępowania podmiotów; strukturacja jako odtwarzanie (reprodukowanie) praktyk odnosi się do dynamiki procesów, przez które powstają struktury. Oznacza to, że ze względu na dualność struktury, struktura społeczna jest konstytuowana przez działanie podmiotowe, stanowiąc zarazem element zapośredniczający to komunikowanie. Dualność struktury Giddens przedstawia następująco:
INTERAKCJA |
Komunikacja |
Władza |
Moralność |
(MODALNOŚĆ) |
Schemat interpretacyjny |
Środki |
Norma |
STRUKTURA |
Znaczenie |
Dominacja |
Legitymizacja |
Tryby przekształceń (modalności) odnoszą się do mediacji interakcji i struktury w procesach reprodukcji społecznej. Struktury znaczenia można analizować jako systemy reguł semantycznych, struktury dominacji jako systemy zasobów, struktury uprawomocnienia jako systemy reguł moralnych. W każdej konkretnej sytuacji interakcyjnej członkowie społeczeństwa odwołują się do nich zbiorczo. Jeśli to odwoływanie nabiera cech powtarzalności w czasie i na jakiejś przestrzeni, możemy wówczas mówić o zintegrowanym systemie reguł semantycznych oraz moralnych, czyli istnieniu wspólnej kultury. W ten oto sposób Giddens wiąże i łączy teorię działania z koncepcjami systemowo-strukturalnymi.
6. Krytyka koncepcji Giddensa:
Wkład niezwykle ważny, mimo, że wiele pojęć (np. tryby przekształceń) pozostaje niejasnych.
Poza tym praca Giddensa stoi w sprzeczności z jego przekonaniem, że nie istnieją niezmienne własności społecznego świata, a zatem teoria społeczna jako formułowanie praw jest, wbrew temu, co sądzi Giddens, możliwa.
Upraszczanie krytykowanych koncepcji, nieuwzględnianie przez Giddensa ich rozwiniętych kontynuacji
Słabe odniesienia do umiejętności uczenia się i rozwijania wiedzy dyskursywnej i refleksyjnej w warunkach nieprzewidywalnych zdarzeń i trudności, co więcej; świadomego tworzenia i podtrzymywania porządku społecznego.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 571-584.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe”, Warszawa 2002, s. 880-888.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
A. Gidddens, „Wytwarzanie i reprodukowanie życia społecznego” (R. III) ; „Konkluzja” [ w:] Tegoż: Nowe zasady metody socjologicznej, Kraków 2002, s. . 139-184
A. Giddens, Miłość, seks i inne uzależnienia [w:] P. Sztompka, M. Kucia (red.) Socjologia. Lektury. Kraków 2005. s. 120-133.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
A. Giddens, “The Constitution of Society”, Cambridge, Oxford 1984.
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 104-107.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 92-113.
1