Aleksandra Zawiślak

Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego

Pełnienie ról rodzinnych przez osoby lekko upośledzone umysłowo

w percepcji własnej oraz w percepcji ich rodzin

(Artykuł ukazał się w tomie: Rodzina polska na przełomie wieków - przeobrażenia, zagrożenia, patologie / red. Jan Żebrowski. - Gdańsk 2001, - S. 200-204 )

1. Wstęp

Role rodzinne należą do podstawowych i jednocześnie najważniejszych ról pełnionych przez człowieka. W rodzinie jednostka jest najbardziej naturalna i ujawnia najpełniej swe rzeczywiste możliwości. Większość ludzi zadowolenie z życia utożsamia ze szczęśliwym domem rodzinnym.

Jednocześnie jednak, jak pisze Irena Obuchowska, rodzina może być źródłem siły i oparcia, a także słabości i załamania(l991).

Teoria ról społecznych , skupiająca elementy osobowości, kultury i struktury społecznej jest szczególnie przydatna do analizy środowiska rodzinnego, w którym występują bezpośrednie relacje międzyludzkie(H. Białyszewski l970).

W opisie można położyć nacisk na obiektywną efektywność pełnienia danej roli, czyli jej perspektywę zewnętrzną, lub też skupić swą analizę na aspekcie subiektywnym, będącym osobistym odczuciem jakości pełnienia roli przez jednostkę. Żadne z tych ujęć nie będzie wolne od ograniczeń. Najsłuszniejszym, zbliżającym nas do poznania pełnej prawdy o pełnieniu ról , jest na pewno uwzględnienie tych dwóch elementów jednocześnie. Istnieć tutaj może zbliżenie lub znaczna rozbieżność tych dwóch wizji - percepcji własnej oraz otoczenia

Z tego punktu widzenia, ciekawym problemem badawczym jest przedstawiona analiza funkcjonowania w rolach rodzinnych osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w perspektywie zarówno subiektywnej jak i obiektywnej.

Podejmując to zagadnienie sformułowano następujące pytania badawcze:

1. Czy percepcja własnego funkcjonowania w rolach rodzinnych u osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest zbliżona do percepcji tych ról przez najbliższe otoczenie rodzinne?

2. Czy osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim różnią się od osób pełnosprawnych umysłowo pod względem stopnia zgodności percepcji własnej i osób z najbliższego otoczenia ?

2. Metodologia badań

W celu rozwiązania zarysowanego problemu badawczego zastosowano następujące techniki badawcze konstrukcji własnej: rozmowę swobodną z osobą badaną oraz wywiad z osobą bliską badanemu, wspólnie zamieszkującą(współmałżonkiem lub rodzicami). Do obliczeń statystycznych zastosowano test par powiązanych(zależnych) dla porównania wartości średnich oraz test Chi-kwadrat niezależności cech jakościowych (L. Sachs l984).

Przeanalizowano pięć następujących wskaźników funkcjonowania w rolach rodzinnych:

- stopień partycypacji w obowiązkach domowych,

- współdecydowanie o życiu rodziny,

- charakter pomocy uzyskiwanej od rodziny generacyjnej,

- niezależność od rodziny generacyjnej,

- jakość stosunków z członkami rodziny.

Każdy z ww. aspektów był oceniany w skategoryzowanej skali o punktacji od 1 do 3.Dane zbierano z dwóch niezależnych źródeł: od osoby badanej oraz od najbliższego członka w rodzinie. Następnie oceniano stopień zgodności wypowiedzi.

Badaniami objęto populację 118 osób, w tym: 60 osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim (30 kobiet i 30 mężczyzn) oraz 58 osób pełnosprawnych umysłowo (28 kobiet i 30 mężczyzn).

Starano się, aby grupy badawcze były maksymalnie homogeniczne i różniły się jedynie sprawnością umysłową. W rezultacie więc dobór grup był intencyjny, a kryteria, którymi się kierowano przedstawiały się następująco:

• wiek od 20 do 30 lat,

• ukończenie szkoły zasadniczej 3-letniej (w grupie podstawowej szkoły specjalnej dla lekko upośledzonych umysłowo; w grupie porównawczej szkoły masowej),

• zamieszkiwanie w dużym mieście (Bydgoszczy),

• brak kontynuacji nauki po ukończeniu szkoły zasadniczej (dotyczyło osób z grupy porównawczej).

• reprezentowanie różnorodnych zawodów.

3. Wyniki badań

Okazało się, iż w zakresie wyników sumarycznych badanego zagadnienia, obie badane grupy uzyskały zbliżone, chociaż niejednakowe rezultaty. Prezentuje je tabela 1.

Tabela 1. Społeczne funkcjonowanie w rolach rodzinnych w percepcji własnej i percepcji członków najbliższej rodziny (według sumy punktów)

		Analizowane wska*niki
Badane	N	stopień partycypacji w obowiązkach domowych		współdecydowanie o życiu rodziny		charakter pomocy od rodziny generacyjnej		niezależność od rodziny generacyjnej		jakość stosunków z członkami rodziny
grupy		percepcja		percepcja		percepcja		percepcja		percepcja
		osób badanych	członków rodziny	osób badanych	członków rodziny	osób badanych	członków rodziny	osób badanych	członków rodziny	osób badanych	członków rodziny
Upośledzeni umysłowo
ogółem	60	110	111	108	113	120	109	146	122	133	121
kobiety	30	64	66	53	58	65	60	74	59	69	65
mężczy*ni	30	46	45	55	55	55	49	72	63	64	56
Pełnosprawni umysłowo
ogółem	58	112	106	147	143	119	103	147	146	123	132
kobiety	28	62	63	72	73	61	54	70	71	54	61
mężczy*ni	30	50	43	75	70	58	49	77	75	69	71
Razem	118	222	217	255	256	239	212	293	268	256	253

Analiza statystyczna wykazała, iż w zakresie stopnia partycypacji w obowiązkach domowych oraz współdecydowania o życiu swej rodziny nie zanotowano istotnych różnic statystycznych ani u osób upośledzonych umysłowo, ani pełnosprawnych. Świadczy to o dużej spójności i prawdziwości niezależnych wypowiedzi na powyższe tematy w obu porównywanych grupach.

W zakresie pomocy uzyskiwanej od rodzin generacyjnych stwierdzono, iż bardziej zgodne w swych wypowiedziach były osoby upośledzone umysłowo i ich rodziny - brak różnic istotnych statystycznie. Z kolei w grupie porównawczej zanotowano wysoce istotną różnicę między wartościami średnimi wypowiedzi badanych i członków ich rodzin przy poziomie istotności p ≤ 0,01. Różnice te wystąpiły również w grupie kobiet i ich rodzin (p ≤ 0,05) oraz mężczyzn i ich rodzin (p ≤ 0,05).

Tabela 2. Wyniki testu par powiązanych dla porównania wartości średnich funkcjonowania w rolach rodzinnych w percepcji badanych i członków najbliższej rodziny (wyniki nieistotne statystycznie pominięto)

Wska*nik	Porównywane pary wyników	Średnia	Odchylenie standardowe	Wartość t	Poziom istotności testu
Charakter pomocy od rodziny generacyjnej	Pełnosprawni umysłowo Członkowie rodzin	0,35	0,87	3,08	0,01
	Pełnosprawne kobiety Członkowie rodzin	0,40	0,95	2,26	0,05
	Pełnosprawni mężczy*ni Członkowie rodzin	0,30	0,78	2,07	0,05
Niezależność od rodziny generacyjnej	Upośledzeni umysłowo Członkowie rodzin	0,40	0,73	4,18	0,001
	Upośledzone kobiety Członkowie rodzin	0,50	0,72	3,75	0,001
	Upośledzeni mężczy*ni Członkowie rodzin	0,30	0,74	2,19	0,05
Jakość stosunków z członkami rodziny	Upośledzeni umysłowo Członkowie rodzin	0,20	0,79	1,94	0,05

W percepcji pełnosprawnych pomoc udzielana im przez rodziców lub innych członków rodziny jest wyra*nie niedoceniana, a w percepcji członków rodzin jest przeceniana. Zjawisko to nie wystąpiło u niepełnosprawnych, co prawdopodobnie wynika z większych dążeń do samodzielności osób bez upośledzenia umysłowego.

Analiza wyników następnego wska*nika dotyczącego niezależności od rodzin generacyjnych wskazuje, iż zachodzi tutaj odwrotna tendencja. Osoby upośledzone umysłowo i ich rodziny w różny sposób percepują możliwość niezależności funkcjonowania (p ≤ 0,001). Jest to różnica wysoce istotna. Podobny wynik osiągnęła grupa kobiet upośledzonych umysłowo i ich rodzin (p ≤ 0,001), natomiast poziom istotności różnic grupy mężczyzn i ich rodzin był istotny (p ≤ 0,05). Grupa porównawcza w tym wska*niku nie osiągnęła istotnych statystycznie różnic w swych wypowiedziach.

Wyniki te świadczą o silnym dążeniu do niezależności i autonomii niepełnosprawnych, ale też o przecenianiu swych możliwości radzenia sobie bez pomocy. Z kolei rodzice niepełnosprawnych i inne osoby bliskie, dający tak odmienną interpretacje w zakresie tego wska*nika, wykazywać mogą tendencje do nadmiernej ochrony i nadopiekuńczości.

W zakresie jakości stosunków badanych z członkami rodziny nie zanotowano istotnych różnic wypowiedzi, z wyjątkiem różnicy w percepcji osób upośledzonych umysłowo i ich rodzin (p ≤ 0,05). Niepełnosprawni ocenili swe stosunki z najbliższymi na zgodniejsze niż ich rodziny.

Celem sprawdzenia stosowanej metody statystycznej zastosowano dodatkowo test χ² niezależności cech jakościowych. Uzyskano zbliżone rezultaty, poza różnicą dotyczącą jakości stosunków z członkami rodzin osób upośledzonych umysłowo. Test ten nie potwierdził zależności statystycznie istotnej.

Omawiane wyniki dokładniej prezentuje tabela 2 (dla uproszczenia opisu pominięto wyniki nieistotne statystycznie oraz wyniki testu χ²).

Podsumowując można stwierdzić, iż na 15 porównywanych grup wypowiedzi 11 było zgodnych u osób upośledzonych umysłowo, a 12 u osób pełnosprawnych umysłowo.

4. Wnioski końcowe

Zaprezentowane badania dotyczące percepcji pełnienia ról rodzinnych przez osoby upośledzone umysłowo oraz najbliższe otoczenie wykazały, iż niepełnosprawni realnie oceniają pełnienie swych ról w rodzinie oraz nie różnią się zasadniczo pod tym względem od osób w pełni sprawnych intelektualnie.

Ujawnione różnice dotyczyły percepcji jakości stosunków wewnątrzrodzinnych oraz niezależności od rodziny generacyjnej. Ten rys odmienności świadczy o specyfice w kontaktach z najbliższymi oraz uzmysławia istnienie silnego, naturalnego pragnienia tych osób do samodzielnego zaistnienia.

Literatura:

Białyszewski H.: Funkcjonalny model struktury społecznej i jego krytyka. W: Widerszpil S. (red.) Problemy struktury i aktywności społecznej. PWN, Warszawa l970.

Obuchowska I.(red.)Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa l991

Sachs L.: Applied Statistics. A Handbook of Techniques. Springer-Verlag, New York ,Berlin, Heidelberg, Tokyo l984.

1

1

---