Rozwój gospodarstwa rolnego.
Rozwój gospodarstwa rolnego, zrazu może dość wolny, uległ znacznemu przyśpieszeniu już w XII w., zwłaszcza dzięki działalności klasztorów, między którymi szczególniej cysterskie przez proste stosowanie się do zaleceń i nakazów swej reguły ukazały dużo owocnej inicjatywy w pracy nad uprawą roli. Podczas gdy ogół ludności prowadzi gospodarstwo rolne w drobnych tylko rozmiarach, pokrywając w dużej mierze swe zapotrzebowanie środków żywności zdobyczami łowiectwa, rybołówstwa, biernictwa czy pasterstwa, osiągnęła kultura rolna w obrębie wielkiej własności, tak książęcej, jak duchownej i - może na mniejszą skale - świeckiej, dość wysoki stopień rozwoju, czego wyrazem są pierwsze około połowy XII w. wzmianki źródłowe o folwarkach rolnych (obsiewane już jarem i ozimym zbożem i uprawianych z użyciem pługa żelaznego i nawozu), a zarazem pierwsze wiadomości z połowy XIII w. o spławie zboża z Kujaw i Małopolski, Dunajcem i Wisłom, może jeszcze nie w daleki świat, lecz z okolic bardziej rolniczych od innych, gdzie rolnictwo słabiej się rozwijało i nie pokrywało miejscowych potrzeb.
ównolegle z postępem i rozwojem rolnictwa krajowego, powoli postępowało utrata znaczenia hodowla zwierząt domowych, która jeszcze w XII w. posiada znaczne swe ogniska we wsiach, zwanych z tego powodu: Kobylniki, Skotniki, Owczary i Świniary. Uległszy rozdrobnieniu, hodowla ta staje się z wolna pobocznym zajęciem rolnika.
racy rzemieślniczej oddaje się w tym okresie ludność niewolna, osiedlona w tym celu, zwłaszcza w dobrach państwowych, gromadnie, tworząca wsie zawodowe, jak Szewce, Kowale, Szczytniki itd. Ale już w XII w. da się stwierdzić gromadzenie się tej ludności w miejscowościach targowych, gdzie znajduje najłatwiejszy zbyt dla swych wyrobów, nim - za wzorem zachodnim - zrzeszy się wreszcie w organizacji cechowej w miastach lokowanych na prawie niemieckim, które w skutek tego staną się od połowy XIII w. ogniskiem nie tylko handlu, ale i przemysłu średniowiecznego.