Trudności adaptacyjne dzieci do warunków szkolnych
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. zw. dr hab. TADEUSZA STRAWY
Gorzów 2003
WSTĘP
W trakcie poszukiwań i możliwie dokładnego zapoznania się z literaturą przedmiotu nauczania i wychowania dzieci w młodszym wieku szkolnym można stwierdzić, iż na temat kształcenia i wychowania istnieje stosunkowo bogata literatura. Na jej tle znacznie skromniej przedstawia się piśmiennictwo dotyczące adaptacji dzieci do warunków szkolnych. Problem jakże ważny i istotny w obecnym świecie.
Człowiek na przestrzeni całego swojego życia funkcjonuje w różnych warunkach społecznych. Aktywnie uczestniczy w zmieniającym się środowisku i stale je przeobrażając sam musi się do niego przystosować. Organizm ludzki podlega ciągłym procesom adaptacji zarówno w sensie biologicznym jak i społecznym. Jednak w sposób wyjątkowy ten proces przebiega w okresie dzieciństwa, gdy dziecko poddawane jest sformalizowanym oddziaływaniom dydaktycznym i wychowawczym. Powinien pomagać mu w tym nauczyciel. Szczególne zadania adaptacyjne spoczywają na nauczycielu uczącym w klasie pierwszej. Winien on zdawać sobie sprawę z tego, co sprzyja dalszej adaptacji, a co jej przeszkadza, i odpowiednio oddziaływać. W rozdziale pierwszym przedstawię pojęcie i definicję adaptacji. Zajmę się jej przejawami oraz ich braku, a także zaburzeniami edukacyjnymi wynikającymi z nieprzystosowania dziecka do warunków szkolnych.
Drugi rozdział pracy poświęcony będzie pracy wychowawczej obejmującej tworzenie sprzyjających uczniom warunków adaptacyjnych na terenie szkoły, pracy indywidualnej z dzieckiem mającym trudności adaptacyjne oraz zajmę się problemem socjoterapii rodziców tych dzieci. Pracę zamknie posumowanie zawierające wnioski i wskazówki zarówno dla rodziców jak i nauczycieli mające na celu uświadomienie dorosłym ich niewątpliwie ważnej roli na tym trudnym dla dziecka etapie życia społecznego, dydaktycznego i wychowawczego.
ROZDZIAŁ I TEORETYCZNA ANALIZA ADAPTACJI DO WARUNKÓW SZKOLNYCH W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNEJ LITERATURY
1.1. Pojecie i definicja adaptacji
W literaturze spotyka się różne definicje pojęć adaptacji podawanych przez różnych autorów. Dzieje się tak, dlatego, ponieważ pojęcia te wypływają z różnych przesłanek teoretycznych, dlatego też zachodzi konieczność ujednolicenia tegoż pojęcia.
Podstawowymi pojęciami wymagającymi wyjaśnienia, zawartymi w temacie mojej pracy będą pojęcia: " adaptacja", "stres", "emocje" "Adaptacja- dostosowanie się organizmu do środowiska, w którym żyje. Istota żywa dysponuje pewną plastycznością, pozwalającą jej dostosować się do środowiska zewnętrznego i utrzymać równowagę swego środowiska wewnętrznego. Proces życia wymaga nieustannego dostosowywania się organizmu, aby odtwarzać ciągle zakłóconą równowagę. To dopasowywanie się jest procesem bezustannej wymiany między organizmem i jego środowiskiem, bezustannego przekształcania otoczenia i dopasowywania go do struktury podmiotu (asymilacja) i przekształcania własnej struktury odpowiednio do wymagań otoczenia (akomodacja). Te dwa sposoby oddziaływania łączą się ze sobą, aby utrzymać stan stale odbudowywanej równowagi, jaką jest adaptacja. Według Piageta adaptacja ma miejsce, gdy organizm przekształca się w zależności od wymogów swego środowiska i przekształcenia te prowadzą do korzystnej wymiany między nimi a środowiskiem. Jak twierdzi Piageta, życie psychiczne podlega tym samym prawom strukturalizującym, co żywe organizmy. Inteligencja powstaje w procesie ustawicznego przystosowywania wcześniejszych schematów do nowego doświadczenia."[1]
Cytując za "Słownikiem pedagogicznym" Wincentego Okonia "adaptacja (łac. adaptatio - przystosowanie) w biologii: zachowanie przystosowawcze organizmu w stosunku do zmian zachodzących w środowisku, ew. zmiana budowy ciała. Adaptacja społeczna - proces lub wynik procesu uzyskiwania równowagi pomiędzy potrzebami jednostki a warunkami otoczenia społecznego; czynniki regulujące prawidłowy przebieg adaptacji społecznej to: uspołecznienie jednostki kształtujące wrażliwość na potrzeby innych ludzi i dobro społeczne, jak również inteligencja i znajomość własnych możliwości."[2] Kanadyjski lekarz Hans Selye dokonał opisu ogólnego syndromu adaptacji, dzięki czemu zyskał sławę. Według niego "adaptacja jest warunkiem życia, czy w grę wchodzi niebezpieczeństwo wywołane zatruciem, infekcją wirusową, czy silną emocją, za każdym razem organizm mobilizuje swe siły obronne, by stawić czoła tym stresującym czynnikom. Po reakcji alarmowej następuje faza obronna, w trakcie, której wzmagają się reakcje obronne i utrzymuje się dotychczasowy stan przystosowania. Jeśli stres przestaje działać, organizm wraca do równowagi, jeśli natomiast trwa dalej organizm ulega wyczerpaniu. Stadium wyczerpania charakteryzuje się niezdolnością organizmu do dalszej obronny."[3]
Termin " stres” występuje w psychologii i pokrewnych dyscyplinach naukowych w dwóch znaczeniach: biologicznym i psychologicznym. "Biologicznym stresem nazywa się zespół zmian fizjologicznych organizmu, pojawiających się w odpowiedzi na działania bodźców szkodliwych. Jako stres psychologiczny określa się zmiany występujące w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych i czynnościach pod wpływem różnego rodzaju trudnych sytuacji. Tak, więc każde z tych pojęć odnosi się do innego "poziomu" oraz innego zakresu reagowania organizmu. Jednocześnie stres psychologiczny jest ściśle związany ze stresem fizjologicznym i odwrotnie. Ogólnie mówiąc, we współczesnych pracach psychologicznych terminem "stres" określa się: szczególny rodzaj sytuacji (sytuacja stresowa) bądź czynników działających na człowieka (stressory); stan wewnętrzny oznaczający napięcie emocjonalne o ujemnym znaku (stan stresu); zmiany w zachowaniu się, zarówno pod względem sprawności, jak i przejawów ekspresyjnych, występujących na skutek działania sytuacji stresowej."1[4]
"Adaptacja do zmiennych wpływów środowiska zewnętrznego i do zmian własnej aktywności jest atrybutem człowieka, jako gatunku, a także, jako jednostki. Zdolność do adaptacji jest zarówno instynktem życia, jako takiego jak i nabytą umiejętnością w toku życia jednostkowego. Należy, więc do najistotniejszych cech życia, warunkujących przetrwanie nieustannego naporu różnych czynników życia codziennego. Ten "napór różnorodnych czynników życia i środowiska" jest właśnie nazywany "stresem", którego substytutami w literaturze przedmiotu są takie pojęcia jak np.: lęk, konflikt, frustracja, zaburzenia emocjonalne, uraz, alienacja itp."[5]
Niewiele jest rzeczy ważniejszych od naszych emocji. To one decydują, o jakości i znaczeniu naszego życia. Każdego dnia wszyscy przeżywamy wiele różnych uczuć, począwszy od ciekawości do zdumienia, od szczęścia do gniewu, od rozkoszy do rozpaczy, czasami przechodząc z jednego bieguna na drugi w ciągu kilku chwil. Nie jest przesadą powiedzenie, że emocje wpływają na każdą sferę naszego życia. Są jak szósty zmysł śledzący nasze potrzeby, uświadamiający nam dobro i zło oraz dostarczający motywacji i energii dla wzrastania i przemiany. Emocje dodają nam wigoru i chęci do życia. Pomagają rozumieć siebie i innych oraz ostrzegają, gdy znajdujemy się w niebezpieczeństwie, gdy nasze granice zostaną przekroczone lub prawa naruszone emocje nawet pomagają określić nasze wartości. Wszystko w naszym życiu znajduje się pod wpływem emocji.
"Emocja” - silne wzruszenie, którego objawami mogą być przejawy radości, żalu, wstydu, gniewu czy strachu; termin często używany zamiennie z terminami → uczucie lub → afekt. Emocja pozostaje w związku z → odruchami bezwarunkowymi."[6]
Jednym z powodów uważania niektórych emocji za pozytywne, a inne za negatywne jest fakt, że niektóre są przyjemne, a inne bolesne. Automatycznie łączymy przyjemne uczucia z pozytywnymi emocjami, a bolesne z negatywnymi. Przyjemne uczucia stwarzają w nas poczucie bezpieczeństwa. Mówią dziecku, że dana sytuacja jest dobra bezpieczna. Powodują, że dzieci szukają kontaktu z innymi, ufają są otwarte, ryzykują wyjście poza siebie, zamiast zamykać się, cechują się receptywnością zamiast oporem. Bolesne uczucia mogą być sygnałem grożącego niebezpieczeństwa lub ostrzeżeniem, że coś jest źle. Pobudzają naszą czujność. Wzmagają świadomość tego, co dzieje się wokół nas. Dziecko doświadczające bolesnych uczuć może kwestionować swe bezpieczeństwo i mieć skłonności do nieufności. Strach motywuje je, by ukrywało się, uciekało lub próbowało chronić siebie przed czymś lub przed kimś. Gniew udziela dziecku energii do podjęcia działania i przejścia od postawy obronnej do ataku.
Ważną rolę pośredniczącą w regulacji odgrywają procesy emocjonalne. Procesy emocjonalne mają wpływ na poziom energii, jaką organizm zmobilizuje w danym momencie oraz na to, czy energia ta będzie zużyta na zachowanie stanu rzeczy, który ją wyzwalał, bądź na likwidację tego stanu rzeczy . Odpowiednio możemy, więc wyróżnić dwa podstawowe komponenty procesu emocjonalnego: komponent pobudzenia oraz komponent znaku emocji (dodatni lub ujemny). Podstawową cechą emocji jest zmiana ogólnego pobudzenia, które wiąże się ze wzrostem poziomu aktywacji, a wyraża się w następujących formach:
w formie wzrostu napięcia mięśniowego,
w formie wzrostu intensywności procesów umysłowych,
w formie pobudzenia autonomicznego układu nerwowego, przede wszystkim somatycznego.
Emocje mogą przybierać znaki dodatnie lub ujemne. Cechą charakterystyczną emocji ujemnej jest wytwarzanie tendencji do przerywania aktywności, która tę emocję wywołała, bądź przerywania kontaktu ze źródłem tej emocji. Cechą emocji dodatniej jest wytworzenie tendencji do podtrzymywania odpowiedniej aktywności bądź kontaktu. Pełny proces emocjonalny w formie strachu, złości, niepokoju, radości, wstrętu itp. powstaje przede wszystkim pod wpływem bodźców, które mają określone znaczenie biologiczne - są to przede wszystkim bodźce bólowe, pokarmowe, wszelkie gwałtowne zmiany stymulacji, doświadczenie frustracji itp. To właśnie o takich bodźcach mówi się jako o bezwarunkowych bodźcach emocjonalnych, niemniej jednak dzięki owemu "emocjonalnemu zabarwieniu" bodźców fizyczne otoczenie człowieka wywiera pewien wpływ na jego stan emocjonalny.
Procesy emocjonalne w sytuacjach złożonych, w których nie występują bodźce emocjonalne ani też bodźce z nimi skojarzone, zależą od tego, jak człowiek zinterpretował sytuację, czyli, jakie przypisał jej znaczenie. Najogólniej można powiedzieć, że sytuacje dla człowieka nowe mogą być przez niego oceniane jako sprzyjające lub zagrażające i ta ocena jest czynnikiem wyzwalającym emocje pozytywne lub negatywne. Inne terminy związane z adaptacją, wymagające zdefiniowania będą wyjaśniane przy poszczególnych rozdziałach pracy.
1.2. Przejawy adaptacji oraz jej braku.
Główne zagadnienie zawarte w tym rozdziale dotyczyć będzie rozważań na temat przejawów adaptacji oraz jej braku. Problematyka ta ma podstawowe znaczenie dla obecnej i perspektywicznej edukacji dzieci mających trudności z przystosowaniem się do warunków szkolnych. Konieczność zagwarantowania dzieciom dobrej adaptacji podkreśla się powszechnie i łączy się z tym nadzieję na wzrost efektywności nauczania i wychowania.
"Prawie dla każdego dziecka pierwsze dni, częściej tygodnie, pobytu w przedszkolu czy szkole są okresem bardzo trudnym. Rozłąka, oderwanie od najbliższej rodziny i środowiska powoduje silne zagrożenie poczucia bezpieczeństwa. Dramat rozstania blokuje możliwość poznawania, a także uczenia się. Im młodsze dziecko, tym dłuższy okres potrzebny do zaakceptowania zmiany.
Szybka i właściwa adaptacja jest szczególnie ważna u tych sześciolatków, które edukację przedszkolną rozpoczynają dopiero na rok przed obowiązkiem szkolnym. Długi okres przystosowywania się do szkoły czy przedszkola ogranicza niezbędny czas na naukę tylu ważnych umiejętności, nawyków i postaw. Szczególne ma to znaczenie w edukacji społeczno - emocjonalnej, której żaden, nawet najbardziej światły, mądry i nastawiony na potrzeby dziecka, dom nie jest w stanie zrealizować sam.
Z roku na rok coraz większą wagę przywiązuje się do zjawiska adaptacji. Adaptacji świadomej, przygotowanej i wspomagającej zarówno dzieci, rodziców, jak i nauczycieli."[7]
Szczególne znaczenie dla dobrej adaptacji dzieci do warunków pracy szkoły posiada właściwa organizacja czasu i treści ich pracy i odpoczynku. Oznacza to ogólny ład i konkretność zadań , które nie powinny być zbyt łatwe, ani też zbyt trudne - nie mogą przekraczać możliwości ucznia. Kontrola i ocena powinna podkreślać, że nauczyciel dostrzega wysiłek dziecka włożony w rozwiązanie danego zadania. Duże znaczenie ma również organizacja czasu pracy i wypoczynku. Należy, więc organizować przerwy śródlekcyjne z zabawami ruchowymi. Zadania wykonywane przez dzieci w klasie pierwszej nie mogą trwać dłużej niż kilka minut.
Kluczowym warunkiem przystosowania dzieci do warunków szkolnych jest wyuczenie ich wielu konkretnych i niezbędnych zachowań, które muszą stać się z czasem ich nawykami i przyzwyczajeniami, np.: zajmowanie miejsca w ławce, wyjmowanie przyborów szkolnych, układanie ich po cichu, kulturalny sposób porozumiewania się z nauczycielem i rówieśnikami.
Osobowość i zachowanie nauczyciela mają znaczący wpływ na prawidłową adaptację pierwszoklasistów do obowiązków szkolnych. Powinien on być autorytetem i przewodnikiem po trudnej drodze społecznego i emocjonalnego przygotowania dziecka do rzeczywistości szkolnej. "Dobra adaptacja ucznia zależy także od rodziców, od ich kompetencji w tym względzie, od zainteresowanie pracą dziecka w szkole. Dlatego nie mogą to być sprawy obojętne dla nauczyciela, który może i powinien pokierować należycie tym naturalnym zainteresowaniem i nadać mu charakter stricte pedagogiczny".[8]
Należy zdawać sobie sprawę, że każde dziecko jest inne i uczy się inaczej, przez to każde wymaga indywidualnego podejścia. Szczególną troską trzeba otoczyć dwa typy dzieci: nadpobudliwe, nadmiernie ruchliwe oraz dzieci zahamowane, zwłaszcza nieśmiałe. Każde wymaga odmiennego podejścia. Dzieci nadpobudliwe przejawia duża ekspresja ruchowa, wynikająca z przeżyć emocjonalnych oraz aktywności poznawczej. Potrzebują one ruchowego wyżycia się, aby uwolnić "rozpierającą" energię. Trudno nakłonić je by siedziały w spokoju na miejscu nawet, gdy wymaga tego rodzaj wykonywanego zajęcia lub istnieje groźba kary. Wyrywają się do odpowiedzi, wymachują rękami, a swoje emocje pozytywne (radość, zadowolenie) manifestują w sposób hałaśliwy, co z kolei przeszkadza w prowadzeniu zajęć. Dzieci te szukają sposobów, by zaspokoić swoje ruchowe potrzeby i możliwości. Trudno nad ich aktywnością zapanować.
Emocjonalne przeżycia dzieci nadpobudliwych wynikają z ich silniejszych reakcji na bodźce. Dzieci reagują bardzo żywo, a reakcje są związane są z dotychczasowymi doświadczeniami, przeżyciami, wiekiem oraz możliwością kontroli swojego zachowania. Nadpobudliwość emocji może u niektórych dzieci doprowadzać do afektywnych wybuchów, a u innych do wzmożonej lękliwości. Sytuacje trudne w środowisku szkolnym i domowym mogą dostarczać dzieciom lęku i niepewności. Dzieci te, ze względu na nadwrażliwość emocjonalną, mogą mieć kłopoty z przystosowywaniem w grupie. Zdarza się, że zarażają kolegów agresją lub same się obrażają. Bywa, że lęk nie pozwala na swobodne dołączenie do grupy. Wrażliwość tychże dzieci zazwyczaj związana jest ze szczególną wrażliwością na uczucia wyższe - sprawiedliwość, prawdę. Często wrażliwość ta w połączeniu z egocentryzmem sprawia, że z banalnego lub bez powodu czują się pokrzywdzone.
Rozpatrując możliwości poznawcze dzieci nadpobudliwych, to zaburzona jest u nich uwaga i procesy myślowe. Nie potrafią skoncentrować uwagi na jednym zagadnieniu, szczególnie przez dłuższy czas. Nawet, jeżeli dojdzie do chwilowego skupienia uwagi to jest ona labilna, a jej natężenie nie wystarcza do efektywnego rozwiązania postawionych zadań. Dzieci, mające kłopoty z koncentracją uwagi, często nie pamiętają przebiegu zajęć lekcyjnych, nie uczestniczą w nich dostatecznie i w konsekwencji nie potrafią opanować materiału nauczania podanego na lekcjach. Zazwyczaj dzieci te myślą szybko i chaotycznie, w związku z tym ich odpowiedzi są błędne bądź niepewne.
Natomiast u dzieci zahamowanych psychoruchowe zaznacza się zmniejszona ekspansja ruchowa (są bardzo grzeczne w trakcie lekcji, nie biorą udziału w gonitwach podczas przerw, niechętnie uczestniczą w ruchowych zabawach z rówieśnikami).
W sferze poznawczej dzieci zahamowanych można zaobserwować zwolniony sposób reagowania intelektualnego, chociaż funkcje poznawcze są na dobrym poziomie rozwoju. Na płaszczyźnie emocjonalnej dostrzega się u tych dzieci stosunkowo słabe reakcje emocjonalne na bodźce, które u innych wywołują silne doznania. Zwykle ma się odczucie, że są one obojętne lub apatyczne. Pamiętać trzeba o rozróżnieniu rzeczywistego braku reakcji od pozornej obojętności, gdy reakcja zewnętrzna jest hamowana przy dość silnych przeżyciach wewnętrznych. Pozorna obojętność może wiązać się ze szczególną wrażliwością lub aktualnie przeżywanymi przez dziecko konfliktami. Emocje, które dziecko przeżywa mogą być ujawniane poprzez silne reakcje wegetatywne na przykład: pocenie się, bladość, zaczerwienienie, ból brzucha, drżący lub przyciszony głos, "ucisk" w krtani.
Przejawy zaburzeń zachowania u obu grup dzieci mają pewne cechy wspólne. Tak u dzieci nadpobudliwych psychoruchowe, jak i zahamowanych występują reakcje nieadekwatne, sztywne. Często uwalniają się negatywne emocje. Obecność tych cech sprawia, że dzieci te mają problemy z prawidłowym funkcjonowaniem w pewnych relacjach społecznych.
1.3. Zaburzenia edukacyjne wynikające z nieprzystosowania do warunków szkolnych.
"Nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej ma do spełnienia zadania szczególne. Z jednej strony chodzi o harmonijne włączenie dziecka w społeczny organizm szkoły, o nauczanie go "bycia uczniem", a z drugiej o wprowadzenie niejako w przedsionek ludzkiej wiedzy o świecie i sobie samym."[9]
Teoretycznie przyjmuje się założenie, że dzieci rozpoczynające naukę w szkole powinny być dojrzałe pod względem umysłowym, społecznym i emocjonalnym. Dzieci przekraczające próg szkoły reprezentują nierówny, zróżnicowany poziom rozwoju. Znacznie większą grupę stanowią te o harmonijnym rozwoju, dobrze przygotowane, u których rozwój umysłowy i społeczno - emocjonalny przebiega prawidłowo. Szybko aklimatyzują się do nowych warunków, podporządkowują wymaganiom, dobrze się czują i nie sprawiają kłopotów dydaktycznych i wychowawczych. Jest i druga strona medalu, czyli grupa dzieci tak zwanych odstających. ,
"Już na początku klasy pierwszej dobry obserwator - nauczyciel zauważa je. Dzieci niedojrzałe emocjonalnie i społecznie płaczą przy rozstaniach z rodzicami, są lękliwe, stoją na uboczu albo nie umiejąc pohamować swoich emocji wszczynają bójki, awantury. Często dochodzi do zachowań agresywnych. Niechętnie bawią się w grupie. Na lekcjach nie potrafią skupić uwagi, wychodzą z ławki, dokuczają kolegom. Są nadruchliwe - wszędzie ich pełno - albo zbyt zahamowane, wręcz infantylne, z którymi trudno nawiązać kontakt.
Natomiast dzieci niedojrzałe umysłowo już na początku mają kłopoty z przeprowadzeniem analizy i syntezy wyrazów, mylą litery o podobnym kształcie, mają problemy z nauką czytania, pisania ze słuchu, z pamięci, nawet przepisywanie sprawia im trudność. Mają problemy z orientacją przestrzenną, posiadają ubogi zasób słownictwa."[10]
Istotną przyczyną trudności dzieci umysłowo niedojrzałych są zakłócenia rytmu rozwoju, a wśród nich opóźnienia, fragmentaryczne deficyty rozwoju funkcji poznawczych. Dodatkowym czynnikiem powiększającym trudności są bardzo często występujące jednocześnie z zaburzeniami tempa i rytmu rozwoju zakłócenia dynamiki procesów nerwowych.
W dziecku, które czując, iż nie poradzi sobie samo z trudnościami narasta niechęć do zajęć szkolnych. Dlatego nauczyciel powinien zrobić wszystko, co możliwe, by takie dziecko osiągnęło, chociaż minimum powodzenia. By lepiej się poczuło, należy otoczyć je miłością, zrozumieniem, w dyskretny sposób przygotować klasę i nauczyć pozytywnego nastawienia. Należy współpracować z rodzicami tak, by przekazując swe obawy nie zrazić ich do dziecka i szkoły. Ważne jest także, by przebadać te dzieci w poradni.
"Jeśli dziecko w klasach niższych z niepowodzeniami w nauce nie spotka się z życzliwością, zrozumieniem rodziny, jeżeli pochodzi z rodzin konfliktowych, alkoholików, rodzin rozbitych, patologicznych - niewłaściwie postępujących wychowawczo (dziecko doznające niepowodzeń często jest karane, odtrącane, niekochane, zaniedbane), wtedy traci poczucie bezpieczeństwa, poczucie własnej wartości. Niezaspokojenie potrzeb uczuciowych prowadzi u uczniów słabych do różnych wadliwych postaw. Nie tylko w stosunku do obowiązków szkolnych, lecz również kolegów, nauczycieli i rodziców. Im dziecko źle uczące się gorzej się czuje w środowisku szkolnym i rodzinnym, im surowiej jest karane z powodu swoich niepowodzeń, a zarazem pozbawione miłości,...