Wychowanie moralne
Istnieje wiele definicji tzw. wychowania moralnego. Przytaczając wyjaśnienie tego terminu przez Heliodora Muszyńskiego i Mikrona Krawczyka przyjmujemy, że termin ten oznacza kształtowanie u człowieka postaw umożliwiających mu prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie, zgodnych z obowiązującymi zasadami postępowania. Kształtowanie to odbywa się w ściśle zaplanowany sposób, zmierza do prawidłowego rozwoju psychicznego i osobistego człowieka i ma przynosić korzyści zarówno jemu, jak i całemu społeczeństwu. Wychowanie moralne zmierza do wykształcenia w człowieku postawy moralnej ( zachowań takich jak: altruizm, egoizm, cynizm, bezinteresowność, hedonizm, lojalność, perfekcjonizm, tolerancja czy życzliwość) opartej na uporządkowanej sferze intelektualnej i uczuciowej oraz na dojrzałym podejściu do norm moralnych przyjętych przez społeczność, w której przyszło mu funkcjonować. Wychowanie moralne pozostaje w ścisłym związku z różnymi naukami pedagogicznymi, odbywa się stopniowo i prowadzi poprzez różne stadia kształtowania moralności człowieka. Opierając się na podziałach dokonanych przez Heliodora Muszyńskiego i Sergiusza Hessena, prześledźmy teraz kolejne poziomy rozwoju moralnego człowieka.
Pierwszy etap- anomia - odbywa się w pierwszych 12 miesiącach życia dziecka. Dziecko postępuje w niezgodny z przyjętymi normami sposób. Nie ma świadomości i motywacji moralnej, zaspokaja wyłącznie własne potrzeby, dlatego jego zachowanie jest akceptowane i rozumiane przez ogół. Anomia to inaczej faza amoralizmu.
Drugi etap - heteronomia - trwa od 1 do 9 roku życia. W jej początkowej fazie zwanej egocentryzmem (do 5 roku życia) dziecko nie pojmuje postępowania innych ludzi. Działa tak, by nie zostać ukaranym. Druga część heteronomii, konformizm (od 5 do 9 roku życia)
to okres zabiegania o uznanie otoczenia. Chce, by je podziwiać, zaczyna być świadome tego, że jego postępowanie bywa niezgodne z obowiązującymi normami, podejmuje się oceny zachowania innych ludzi.
Trzeci etap - socjonomia moralna - odbywa się od 9 do 13 roku życia i dzieli się na dwie fazy: moralność partykularystyczną i konwencjonalizm. Na tym etapie rozwoju dziecko przyjmuje zasady moralne uznawane przez społeczeństwo, lecz nie są to jeszcze jego własne zasady.
Ostatnim etapem wychowania moralnego jest osiąganie autonomii moralnej ( od 13 do 17 roku życia). Wtedy to właśnie człowiek nabywa ostateczną zdolność rozumienia i przestrzegania zasad moralnych oraz osiąga dojrzałość społeczno-moralną. Odczuwa wewnętrzną potrzebę postępowania według przyjętych norm, uznając je za własne. Pojawiają się wyrzuty sumienia spowodowane nieprzestrzeganiem tych norm oraz wewnętrzny przymus poniesienia zasłużonej kary. Moralność zaczyna być tematem rozważań. Kwestie sumienia, zaufania, równości, godności, szacunku i sprawiedliwości nabierają wagi. Dochodzi do uświadamiania sobie istoty związków i budowania własnego systemu wartości. Etap ten, na który składają się fazy pryncypializmu, racjonalizmu i idealizmu moralnego, kończy się osiągnięciem tzw. poziomu samowiedzy. Samowiedza, czyli:
- znajomość własnego "ja" i własnej psychiki,
- umiejętność panowania nad osobistymi doznaniami i emocjami,
- zdolność radzenia sobie w sytuacjach stresowych,
- gotowość do rozwiązywania problemów,
- zdolność do kierowania własnym rozwojem osobistym
jest wynikiem zorganizowanego i długiego procesu wychowania moralnego, w którym uczestniczą różne organizacje i środowiska ( rodzina, szkoła, kościół, rówieśnicy). Na prawidłowy przebieg kształtowania się świadomości moralnej mają też wpływ
takie czynniki zewnętrzne jak sytuacja polityczna i społeczna oraz trendy kulturowe. Pewnego rodzaju ogólny kryzys moralny, objawiający się wzrostem agresywności ludzi ich brutalnością we wzajemnych stosunkach, odchodzeniem od przyjętych przez naszych przodków wartości, wybieraniem prostych i najkorzystniejszych rozwiązań, upadkiem obyczajów, to efekt przemian politycznych, jakie dokonały się w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych, niosąc za sobą drastyczny wzrost bezrobocia oraz niepokój o przyszłość, a także zmiany stylu życia na szybki i dynamiczny (pojawienie się fast foodów), pogoni za pieniędzmi i karierą, pragnienia wiecznej młodości i piękna. Taka sytuacja nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi moralnemu młodych narażonych na niebezpieczne wpływy, wobec czego wzrasta rola rodziny, szkoły i pedagogów w zapewnianiu dzieciom płynnego przechodzenia przez kolejne etapy wychowania moralnego i podsuwaniu im odpowiednich wzorców. Dla zażegnania kryzysu moralnego konieczne jest umożliwianie młodym pokoleniom kontaktów z trwałymi wartościami i pozytywnymi osobowościami. Niewątpliwie, jedną z najważniejszych osób, które powinny służyć pomocą i przykładem jest nauczyciel. Ale czy dziś, w dobie narastających konfliktów pomiędzy pedagogami a uczniami oraz coraz liczniejszych przypadków stosowania przemocy w szkołach, nauczyciel skutecznie wypełnia funkcję moralnego drogowskazu?