Ruch wydawniczy w Rzeczypospolitej i wydawcy warszawscy epoki Stanisławowskiej
Oświecenie jest to okres w historii literatury i kultury polskiej, który obejmuje lata panowania Stanisława Augusta (1764-1795), ale okres wstępny datuje sie od ok. 1740, zaś faza schyłkowa, tzw. klasycyzm postanisławowski, trwał do ok. 1830, współistniejąc z romantyzmem.
W okresie oświecenia rozwinęły działalność wydawnictwa, drukarnie, księgarnie, czytelnie. Rozszerzył się społeczny obieg książek, dzięki czemu wzmogły się zainteresowania czytelnicze.
Prądy oświeceniowe obejmujące miasta północnej Polski (Gdańsk, Toruń) już w I połowie XVIII w. przyniosły poprawę edytorstwa oraz poziomu intelektualnego i wydawniczego książek. W pozostałych częściach Polski zasadnicza poprawa nastąpiła jednak dopiero w czasach stanisławowskich. Na pierwsze miejsce wysunęła się Warszawa, która odtąd stała się głównym ośrodkiem wydawniczym kraju, do czego w dużej mierze przyczyniło się przeniesienie do niej stolicy z Krakowa. Pierwsze druki ukazały się w Warszawie w XVI wieku w Drukarni Latającej, jednak stałe drukarstwo datuje się tam od 1624 roku.
Na rozwój drukarstwa wpłynęła bogata literatura polemiczna związana z burzliwymi wydarzeniami politycznymi (Sejm Czteroletni, powstanie kościuszkowskie, rozbiory), narodziny teatru narodowego, powstające czasopisma polityczne i literackie, a także reforma szkolnictwa. W liczącej około 90 tys. mieszkańców Warszawie w II połowie XVIII w. działało 11 drukarni, m.in. W. Mitzlera de Kolofa, M. Grölla i P. Dufoura. Do poprawy szaty zewnętrznej i czytelności przyczynił się import czcionek z zagranicy i powstanie miejscowych odlewni czcionek (P. Zawadzkiego w Warszawie, Z. Nochimowicza w Grodnie).
Michał Gröll
Michał Groll pochodził z Norymbergii, następnie mieszkał w Dreźnie, gdzie posiadał już ok. 1750 roku drukarnię i księgarnię.
Był nie tylko właścicielem księgarni, ale po przesiedleniu się do Warszawy w 1759 roku, założył tu biuro informacyjne oraz salę licytacyjną.
W 1762 roku postanowił otworzyć na mocy przywileju, w którym otrzymał prawo do serwitoratu, biuro adresowe. Miało one rozległy zakres swoich czynności. Nie tylko pośredniczył przy rzeczach zgubionych, ale i trudnił się informowaniem w sprawach kupna i sprzedaży zarówno nieruchomości miejskich jak i przedmiotów ruchomych. Na potrzeby biura rozpoczął wydawanie gazety „Warszawskie Extraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości”.
Księgarnia Michała Grölla
W 1763 roku założył na Marywilu księgarnię pod nazwą „Księgarnia Poetów Narodowych”. Nad szyldem umieścił medalion z portretami Macieja Sarbiewskiego i Adama Naruszewicza. W księgarni sprzedawano nowości literatury polskiej i dzieła naukowe, a także książki, które sprowadzał z Francji, Niemiec, Włoch i Anglii.
Księgarnia działała w niezwykle nowoczesny sposób. Gröll wydawał katalog, w którym informował swoich klientów o książkach znajdujących się w księgarni, o nowościach wydawniczych i książkach znajdujących się w druku. Katalog księgarski był na owe czasy nowinką; przysporzył on Gröllowi wielu klientów.
Uzupełnieniem oferty książkowej były w księgarni Grölla sztychy angielskie, francuskie, mapy a także papiery w najprzeróżniejszych gatunkach i kolorach. Prócz tego przy księgarni otworzył czytelnię i wypożyczalnię książek.
Wraz z upływem czasu księgarnia Grölla nie różniła się od księgarni innych drukarzy, gdyż tak jak i w nich można było nabyć wszystko. Począwszy od zwierciadeł, zegarów stołowych, porcelany Saskiej po stoliki i biurka sprowadzane z Anglii. Oprócz tego można było kupić różne medykamenty, np. „Sławny proszek laksujący pana d' Ailhaud, jako prawdziwe lekarstwo uniwersalne” oraz różnego rodzaju proszki, balsamy, pigułki i syropy.
Dzięki takim towarom księgarze zarabiali więcej niż sprzedając książki.
Następnie, za przykładem Grölla, inni księgarze wprowadzili w swoich księgarniach do sprzedaży różne nasiona. I tak Gröll sprowadził z Holandii nasienie koniczyny, która w naszym kraju w latach 80-tych dopiero zaczęła wchodzić w użycie.
Za pośrednictwem Grölla przybywały do Warszawy z Paryża nie tylko pierwszorzędne utwory epoki oświecenia, ale i liche utwory autorstwa ówczesnej pisarzy. Jednak te dzieła Gröll rozdawał za darmo bądź też gratis dołączał do swoich wydawnictw.
Drukarnia Michała Grölla
W 1775 roku Gröll otrzymał przywilej na mocy którego mógł otworzyć drukarnię, jednak zrobił to dopiero w trzy lata później. Na jego zamówienie pracowały drukarnie w Dreźnie i Lipski. To właśnie w Lipsku, w drukarni Breitkopfa, wydrukowano dla niego dzieło pt. „Sielanki”.
Dzięki otwarciu drukarni w Warszawie, wzmocniła się jego działalność na rynku drukarskim. Przysporzyła mu ona sławy i na trwałe zapewniła mu miejsce w rocznikach drukarstwa polskiego. W swoich drukach używał m.in.: winietek, inicjałów i innych ozdób, które oprócz odpowiednich czcionek i papieru przyczyniały się do tego, iż spod prasy Grölla wychodziły dzieła, które sprawiały piękne wrażenie i zachęcały do siebie wszystkich ludzi.
Michał Gröll do dziś znany jest przede wszystkim jako wydawca literatury pięknej. Dużą uwagę przywiązywał do wydawania utworów scenicznych, wystawianych najczęściej przez Teatr Narodowy w Warszawie. Opublikował ich około 50. Drukował również dramaty polskich pisarzy m.in.: Ignacego Krasickiego, Niemcewicza, Czartoryskiego. W swojej działalności wydawniczej uwzględnił także powieść, która zaczynała cieszyć się coraz większą popularnością. Wśród nich znalazły się dzieła oryginalne, jak i ich przekłady.
Gröll specjalizował się w tłoczeniu oryginalnych powieści polskich. W 1776 roku był nakładcą „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków” Krasickiego i właścicielem przywileju, który zabraniał komukolwiek przez następne 20 lat ich przedruku. Był wydawcą i drukarzem drugiego dzieła Krasickiego pt. „Pan Podstoli”.
W swoim dorobku wydawniczym miał też sporo tomików poetyckich. Ważne miejsc4e w jego dorobku wydawniczym miały edycje tekstów publicystycznych, tych w języku obcym jak i te w oryginalnym. Tłoczył także dzieła historyczne dotyczące Polski, jak i innych narodów. Wśród najważniejsza jest 6 tomowa edycja „Historii Polski” autorstwa Adama Naruszewicza.
Ważne miejsce w jego dorobku drukarskim zajmują dzieła z zakresu prawa, a wśród nich „Zbiór praw sądowych” Adama Zamoyskiego.
W okresie Sejmu Wielkiego wydawał również wiele mów sejmowych, a oprócz tego drukował również dzieła o tematyce gospodarki, sztuki kulinarnej, medycyny, budownictwa, ekonomii itp.
Drukarnia Grölla wydawała nie tylko książki. To właśnie u niego drukowano „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Pismo ukazywało się w latach 1770-1777. Było to pierwsze polskie pismo literackie. Redagowali je kolejno: Altenbrandy i Naruszewicz. Swoje utwory zamieszczali tu najwybitniejsi literaci, poeci i naukowcy. „Zabawy…” prezentowały również twórczość klasyków starożytnych. Ukazywały się tu utwory współczesnych pisarzy włoskich, francuskich i angielskich.
Oprócz „Zabaw…” drukował Gröll osiem innych pism, z których najwartościowszym był „Pamiętnik Polityczny i Historyczny” redagowany przez Piotra Świtkowskiego.
Michał Gröll jako jeden z pierwszych wydawców wprowadził instytucję honorariów autorskich, jednak nie były to stawki wysokie.
Wypożyczalnia
Gröll posiadając duża liczbę dzieł ówczesnej beletrystyki bardzo ożywił czytelnictwo w Polsce wprowadzając możliwość wypożyczania książek.
Jako pierwszy zorganizował wypożyczalnię w Polsce w 1768 roku. Książki obcojęzyczne, które znajdowały się w ofercie do wypożyczeń, były stosunkowe drogie, dlatego też popyt na nie był wówczas stosunkowo niski. Zupełnie inaczej było z książkami w języku polskim. Były one stosunkowo tanie i dzięki temu, iż były dostępne w większej liczbie, zainteresowanie nimi było adekwatnie większe. Sprawiało to, iż takie książki nie trafiały do wypożyczalni, gdyż nie przynosiło by to żadnego zysku finansowego dla księgarza (wypożyczanie ograniczałoby sprzedaż).
W zbiorze przeznaczonym dla klientów wypożyczalni Gröll posiadał nie tylko własne dzieła, ale również i innych drukarń stołecznych i prowincjonalnych. Znalazły się wśród nich głównie: powieści, dzieła poetyckie, sceniczne, historyczne, podróżnicze, pedagogiczne, polityczne, filozoficzne itp.
Niestety nie wiadomo w jakim stopniu wypożyczalnia była wykorzystywana przez mieszkańców Warszawy.
Imię Grölla w drukarstwie i księgarstwie zajmowało zaszczytne miejsce. Wprowadził do tego zawodu nie tylko zabiegłość kupca, ale wykształcenie kierunkowe, znajomość kilku języków, a także zainteresowanie literaturą i nauką.
Stanisław August wysoko cenił zasługi Michała dla polskiej kultury. W 1777 roku przyznał mu tytuł konsyliarza nadwornego i odznaczył medalem „Merentibus”, którym wyróżniano tylko najbardziej zasłużonych dla kraju.
Dufour Piotr
Piotr Dufour był drukarzem, wydawca, nakładcą i księgarzem w Warszawie w latach 1775-1797.
Urodził się 4 maja 1730 roku w Paryżu, zmarł zaś 15 stycznia 1797 roku w Warszawie. Z pochodzenia był mieszczaninem wyznania rzymskokatolickiego.
Pracując jako drukarz w Paryżu, Dufour zetknął się z księciem Adamem Kazimierzem Czartoryskim, który po powołaniu Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku wszedł w jej skład i pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji.
Nawiązując tym samym kontakt z Duforem, sprowadził go do Warszawy licząc, że tak znakomity drukarz będzie prowadził działalność typograficzną na rzecz Komisji.
Przybywając do Warszawy drukarz miał 44 lata i zamieszkał w Pałacu Błękitnym księcia przy ul. Senatorskiej.
Dufour głównie zasłynął z pracy nad rozwojem takich dziedzin piśmiennictwa jak: prasa, czasopisma, powieści, utwory teatralne (powstanie teatru), publikacje sejmowe (Sejm Czteroletni), podręczniki szkolne, dzieła encyklopedyczne.
Jak na ówczesne lata Dufour był, obok Michała Grölla, najwybitniejszym typografem Polski.
Drukarnia Piotra Dufoura
W latach 1775-1797 posiadał doskonale zorganizowaną i wyposażoną w przyrządy techniczne drukarnię, która w ogromnej mierze przyczyniła się do rozwoju kulturalnego i naukowego Warszawy.
Uruchomienie drukarni nastąpiło ok. 20 marca 1775 roku i informacja o tym znalazła się w „Gazecie Warszawskiej”
Umiejscowiona była w południowej pierzei Rynku Starego Miasta w kamienicy Flaczkiewiczów, gdzie znajdowała się przez 3 lata. Następnie Dufour przeniósł się na ul. Świętojańską by już po roku przeprowadzić się do kamienicy na Krzywym Kole, własności pana De Roussi.
Drukarnia Dufoura wyposażona była w dobry sprzęt techniczny. Mimo iż na początku posiadał tylko jedną prasę drukarską (nabyta została u Gieryka), do 1784 roku liczba ta zwiększyła się do pięciu.
Większość urządzeń sprowadził z zagranicy, a przede wszystkim z Paryża. Reszta zaś nabyta została w Warszawie.
Drukarz posiadał również bogaty komplet czcionek drukarskich, które przeznaczone były do drukowania dzieł w językach: polskim, łacińskim, francuskim, włoskim, niemieckim, ruskim, greckim i hebrajskim. Duża liczba czcionek, jakie posiadał, pochodziła z giserni warszawskiej, prowadzonej przez Piotra Zawadzkiego, a później przez jego żonę.
Oprócz tego posiadał również duży zestaw winiet drzeworytniczych, które wykonywane były za granicą.
Posiadając 5 pras drukarskich, Dufour mógł zatrudniać ok. 30 pracowników obsługi i nieco mniejszą grupę czeladników wykorzystywanych do prac pomocniczych.
Na początku swej działalności w charakterze sekretarza i tłumacza zatrudniał Baltazara Szkodkowskiego (przypuszczalnie o niego chodzi). Był on członkiem masońskiej loży Doskonałego Milczenia. Natomiast pierwszym zecerem i preserem był Szystowski. Dowiadujemy się o nich z „Suplementu do summariusza), gdzie pisał o tym sam Dufour.
Informacje o dalszych pracownikach możemy tylko czerpać z opinii, jakie wystawił im Dufour, gdy Ci zmieniali miejsce pracy.
Jednego ze swoich pracowników, a mianowicie rodaka Tomasza Lebruna, drukarz uczynił spadkobiercą swojego majątku, w tym również drukarni i księgarni.
Piotr Dufour za pierwszą książkę, która wyszła z jego drukarni uznał „Mowy za czterema stanami: kupieckim, rolniczym, żołnierskim i ludzi uczonych” (1775 rok). Została ona przełożona z języka francuskiego na polski przez młodego warszawskiego mieszczanina - Franciszka Barssa. Dufour dedykował ją Stanisławowi Augustowi.
Z tytułu, jak i z samej treści wynika, że wszystkie te stany, które zostały wymienione w tytule stanowią pewnego rodzaju potęgę społeczną i to one mają największe znaczenie w rozwoju gospodarczym państwa.
Od otwarcia drukarni do końca 1775 roku drukarz wypuścił spod swoich rąk wiele książek, broszur, ulotek.
Drukarz od początku swojej działalności w Warszawie zabiegał o możliwość wydawania różnorodnych publikacji związanych z obradami sejmów warszawskich. W pierwszym roku swojej pracy wydał mowy Aleksandra Gurowskiego oraz dwie ustawy z 1774 roku opracowane przez Alojzego Brühla.
W czasie obrad Sejmu Warszawskiego w 1776 roku, Dufour wydawał ok. 30 mów jego uczestników. Były to m.in. mowy: Jana Aleksandra Kraszewskiego, Tadeusza Lipskiego, Marcina Jerzego Lubomirskiego, Stanisława Lubomirskiego.
Otwierając swój zakład typoraficzny, Dufour liczył, że będzie wykorzystywany przez Komisję Edukacji do wydawania różnych pism i podręczników szkolnych, tak jak zapewniał go o tym książę Czartoryski.
Opublikował w 1776 roku opracowane przez księcia Czartoryskiego „Przepisy od Komisji Edukacji Narodowej pensjomistrzom i mistrzyniom dane”. Jednak tak naprawdę, Komisja Edukacji zlecała swoje prace innym oficynom (np. Drukarni Nadwornej). Wyglądało to jak przysługa ze strony księcia w kierunku drukarza.
Mimo opieki z jego strony, Dufour został odsunięty od pracy z Komisją i realizacji jej zamówień. Dlatego też musiał zadowolić się publikacjami, które nie miały nic wspólnego z jej działalnością.
Od 1 maja 1777 roku do 30 kwietnia 1778 roku w jego drukarni ukazywało się czasopismo o objętości 2-4 arkuszy pt.” Journal Littéraire de Varsovie”. Przeznaczone było ono dla mieszkających w Polsce Francuzów i Polaków pozostających pod wpływem kultury francuskiej. Niestety musiał zrezygnować z wydawania go, gdyż nie znalazł odpowiedniej liczby prenumeratorów.
Od 1775 roku drukarnia Dufoura publikowała utwory teatralne, które zazwyczaj grane były na scenie Teatru Narodowego w Warszawie (były to zazwyczaj teksty tłumaczone na język polski).
Rozpoczął w 1776 roku wydawanie powieści tłumaczonych z języka francuskiego, m.in.: trzytomowe „Powieści moralne” Marmontela, czy „Listy perskie” Montesquieu.
Drukarz wydawał również dzieła religijne, wśród nich dzieło anonimowe w j. Francuskim „O odpustach, w szczególności o jubileuszu wielkim”.
Zaczęły ukazywać się również dzieła o tematyce historycznej. Poważniejszym osiągnięciem drukarza w tej tematyce była pięciotomowa „Historia turecka czyli Państwo Ottomańskie od początku aż do pokoju belgradzkiego zawartego w roku 1740” ks. Vincenta Mignota. W dalszych latach swojej działalności, Dufour kontynuował dalsze prace na użytek Sejmów.
W latach1780-1784 w jego warsztacie ukazała się największa liczba wydawanych w języku polskim utworów teatralnych. Wzrost zainteresowania tym szedł wraz z rozwojem Teatru Narodowego w Warszawie. Dlatego też wydawał jak najwięcej utworów tłumaczonych z takich języków, jak: francuski, włoski, angielski i rosyjski.
Dzięki takim licznym wydaniom dzieł scenicznych, zwiększył dorobek teatralny w Polsce doby stanisławowskiej.
Wraz z upływem lat zwiększały się osiągnięcia wydawnicze drukarza w zakresie literatury beletrystycznej, która to miała stać się jego specjalnością. Udostępnił polskiemu czytelnikowi sporą liczbę powieści zachodnioeuropejskich w polskich przekładach.
Największym osiągnięciem Dufoura w zakresie historiografii był ośmiotomowy „Nowy dykcjonarz historyczny” przetłumaczony z francuskiego i opracowany przez zespół uczonych.
W latach 80-tyh Piotr Dufour opublikował trzytomowy „Dykcjonarz geograficzny” autorstwa Laurenta Eacharda w polskim tłumaczeniu.
W 1784 roku przystąpił do wydawania ksiąg cerkiewnych dla starowierców Rosji, nawiązując tym samym kontakt z pewnym kupcem rosyjskim, który zlecał mu druk ksiąg, a następnie odbierał je i transportował do Rosji. Dzięki temu sprowadził z Rosji Antoniego Czarniawskiego (znał się na składaniu i odbijaniu ksiąg cerkiewnych czcionkami cyrylickimi) i dzięki otrzymaniu przywileju od Stanisława Augusta (1786r.), wydrukował 4 księgi cerkiewne.
Dufour nie wydawał kalendarzy, a jeśli już czegoś takiego się podejmował, czynił to z niechęcią, mimo iż inne drukarnie czerpały z tego duże dochody.
Z usług Dufoura korzystali najczęściej: Michał Brzostowski - starosta grodzki miński i poseł troki, Mateusz Butrymowicz - podstarosta i poseł piński, Kazimierz Nestor Branicki, Adam Kazimierz Czartoryski, Stanisław Szczęsny Potoki i inni.
Drukarz wydrukował mnóstwo pism, które związane były swoją treścią z walką mieszczaństwa o przyznanie mu przez Sejm praw i przywilejów.
W jego dorobku możemy również znaleźć pozycje związane z tematyką Konstytucji 3-ego Maja, a po samym jej uchwaleniu wydał „Myśli radosne Ukraińca z przyczyny nowej konstytucji dnia 3 maja 1791zapadłej i z odebranych o niej wiadomości” Jana Lewandowskiego. Jeśli chodzi o publikacje związane z tematyką polityczną, Dufour uwzględniał również wydarzenia powiązane z Rewolucją Francuską.
Oprócz działalności wydawniczej, Dufour prowadził również w łączności z drukarnią własną i korpusową, prace księgarskie. Znajdowały się w niej praktycznie tylko dzieła z jego oficyn.
Lata 1792-1797 jest to okres, w którym do Warszawy wkraczają wojska rosyjskie, a władzę w mieście przejęli targowiczanie. Dlatego tez Dufour, aby być lojalnym wobec władz wydrukował w sierpniu na zlecenie ambasady rosyjskiej w Warszawie broszurę uzasadniającą wstąpienie wojsk do Polski, a także książkę pt. „Zdanie o królu polskim” napisaną przez Stanisława Augusta. W książce tej autor tłumaczył swoje zachowanie wobec wojny polsko-rosyjskiej.
Na mocy reaktywowanej Rady Nieustającej, w 1793 roku Dufour odzyskał tytuł drukarza Rady, lecz nie otrzymał od niej żadnych poważniejszych zleceń.
Drukarz dalej kontynuował prace nad pozycjami beletrystycznymi np. „Nowe powieści moralne Marmontela”.
Po wyzwoleniu Warszawy Dufour od razu włączył się do akcji wydawania pism wspierających wysiłki powstańcze. Były to m.in.: rozporządzenia, doniesienia informacyjne, gazety. Oprócz tego drukował sporo publikacji Tadeusza Kościuszki.
Po klęsce powstania kościuszkowskiego, Warszawę zajęły wojska rosyjskie generała Aleksandra Suworowa, wkrótce władzę nad nimi przejął generał Fiodor Buxhoven. Zawiesił on działalność wszelkich polskich instytucji i urzędów państwowych. Dlatego też Dufour, aby uratować swoją drukarnię przed upadkiem, zgłosił się do Buxhovena z prośbą o z możliwośc drukowania na terenie Warszawy rozporządzeń magistratu i otrzymał akceptację.
9 stycznia 1796 roku Warszawa trafiła pod okupację pruską, jednak Dufour dalej kontynuowa wydawanie rozporządzeń magistratu. W międzyczasie drukarz wznowił edycje bajek Ignacego Krasickiego przełożonych przez Joachima Marquarta z języka polskiego na niemiecki i łaciński. Bajki te oraz dzieło pt. „Nowa apteczka końska” w przekładzie Jacka Krusińskiego były ostatnimi dziełami drukowanymi przez Piotra Dufoura w Warszawie.
W 1784 drukarz został powołany przez Stanisława Augusta na stanowisko dyrektora Drukarni Korpusu Kadetów, którą prowadził do 1794 tj. do likwidacji korpusu. Drukarnia posiadała 4 prasy. Typograf uzupełnił ją tylko o komplet nowych czcionek oraz winiet. Spod tych pras dalej wychodził „Monitor”, w tej samej częstotliwości tj, półtygodnika, objętości pół arkusza. Zmiany zaszły na polu technicznym. Czasopismo było wydawane „na lepszym papierze, estetycznymi czcionkami i ozdabiane winietami”.
Jednocześnie z Dufourem działała w Warszawie drukarnia innego wybitnego drukarza Michała Grölla, która nie tak liczna i nie o tak wielkim potencjale produkcyjnym, przewyższała konkurenta poziomem swych wydawnictw i ich estetyką.
Zakończenie
W czasie epoki Stanisławowskiej niewątpliwie przodownictwo wśród drukarzy trzymał Michał Gröll. Nikt nie potrafił mu dorównać. Nawet Piotr Dufour, który miał również dużo zamówień, nie zdobył takiego rozgłosu jaki miał Gröll. Mimo, iż drukował pisma ulotne z sejmów, księgi hebrajskie oraz nuty muzyczne, nie podniósł sztuki drukarskiej do takiego poziomu, jaki zrobił to Gröll. Wychodziło u niego mało dzieł teatralnych, które nie posiadały tak ozdobionej szaty graficznej, jaką posiadały dzieła z drukarni Grölla.
Wśród drukarzy tam tej epoki tylko Gröll potrafił połączyć ze sobą pracę drukarza i księgarza. Wynikało to z pewnością z tego, że swoją pracę w Warszawie rozpoczął właśnie od otwarcia księgarni.