PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA

ZAGADNIENIA DO EGZAMINU

1. Wprowadzenie. Przedmiot psychologii rozwojowej. Tradycyjne i współczesne ujęcie rozwoju człowieka. Definicje rozwoju. Przedmiot i obszar rozwoju. Cel i sens rozwoju. Istota rozwoju: kierunkowość i postępowość. Kierunki rozwoju: obiektywizacja poznania, samoświadomość, autonomizacja działania. Zmiany ilościowe i jakościowe w rozwoju. Zmiany uniwersalne, wspólne i indywidualne. Zmiany polegające na: dodawaniu, substytucji, modyfikacji, inkluzji i mediacji. Główne problemy psychologii rozwojowej: dziedziczność czy środowisko, natura czy wychowanie, dojrzewanie czy uczenie się, ciągłość czy brak ciągłości, kumulacja czy transformacja, lokalność czy globalność. Teorie natywistyczne i enwironmentalistyczne. Teorie rozwoju jedno-, dwu- i wieloczynnikowe. Podejście: mechanistyczne i organismiczne do rozwoju. Cechy biologiczne stanowiące podłoże psychiki. Mechanizmy i czynniki rozwoju. Procesy: wzrastanie, dojrzewanie, uczenie się, socjalizacja. Periodyzacja życia ludzkiego. Modele rozwoju: liniowy, stadialny, cykliczno-fazowy. Badanie rozwoju: podłużne i poprzeczne.

Kluczowe pojęcia: filogeneza, antropogeneza, ontogeneza, zachowania filogenetyczne i ontogenetyczne, okresy krytyczne i sensytywne, podatność i odporność, gotowość uwarunkowana dojrzewaniem, akceleracja rozwoju, kryzys rozwoju, tempo i rytm rozwoju, cechy dziedziczne, wrodzone, płodowe, konstytucjonalne, genotyp, fenotyp, zmiany intraindywidualne i interindywidualne, pojęcia: progresu, regresu, plateau, kryzysu w rozwoju; podejście synchroniczne i diachroniczne. Ważne nazwiska: Wilhelm Wundt, Wilhelm T. Preser, G. S. Hall, Jan Amos Komensky, Jan Henryk Pestalozzi, M. Shinn, Jan władysław Dawid, Aniela Szycówna, Józefa Jotejko.

Minimum to rozumienie pojęć kluczowych.

Treść wykładu można wzbogacić lekturą artykułu E. Stanisławiak: Rozwój człowieka jako przedmiot badań psychologicznych. [W:] J. Stypułkowska (red.). Problemy rozwoju i wychowania. Warszawa 2004. Wyd. Naukowe Medium (zamieszczonego w ekstranecie. Do przeczytania)

2. Okres prenatalny. Narodziny. Noworodek. Podstawowe wiadomości z genetyki zapłodnienia. Rozwój w poszczególnych okresach życia w łonie matki, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju zmysłów. Pamięć okresu prenatalnego. Faza noworodka (ocena stanu noworodka, tryb życia, zmiany fizyczne, odruchy, praca zmysłów, zdolności ruchowe). Teratogeny i ich rodzaje. Zasady wpływu. Okresy szczególnej wrażliwości. Ciąża mnoga. Bliźnięta mono- i dyzygotyczne. Specyfika wychowania bliźniąt.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: co istotnego dzieje się w kolejnych fazach okresu prenatalnego; co kończy poszczególne fazy, jak pracują zmysły, co pamiętamy z tego okresu; jakie są odruchy bezwarunkowe specyficzne dla pierwszych miesięcy życia i kiedy zanikają, jakie parametry określają stan noworodka (np. waga, długość, skala Apgar, budowa ciała, tryb życia, proporcje ciałą, czynność oddechowa, praca serca; jak pracują zmysły noworodka.

Treść wykładu należy wzbogacić lekturą (B. Harwas-Napierała i J. Trempała: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia. T. 2. Rozdziały 1 i 2.

3. Wczesne dzieciństwo. Wybrane aspekty rozwoju w okresie wczesnego dzieciństwa. Rozwój postawy i lokomocji, rozwój chwytu i manipulacji. Rozwój emocjonalno-społeczny.

Ważna jest umiejętność przedstawienia podstawowych zmian zachodzących w tym okresie w wyodrębnionych dymensjach, umiejętność wskazania głównych osiągnięć rozwojowych.

Pojęcia kluczowe: postawa, lokomocja, rodzaje chwytu, manipulacja specyficzna i niespecyficzna, poczucie Ja.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: kiedy dziecko zaczyna pełzać, raczkować, chodzić, siedzieć, stać, budować wieżę z klocków, kiedy pojawia się chwyt prosty, dłoniowo-łokciowy, nożycowy, pęsetkowy. Jak rozwija się poczucie Ja u dziecka? Czynniki sprzyjające odkryciu własnej odrębności. Konieczne jest zapamiętani podstawowych treści wskazanych w materiale pomocniczym (extranet) „Wybrane wskaźniki rozwoju psychoruchowego we wczesnym dzieciństwie”.

Treść wykładu należy wzbogacić lekturą (B. Harwas-Napierała i J. Trempała: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia. T. 2. Rozdziały 1 i 2)

4. Rozwój społeczno-emocjonalny. Podejście socjobiologiczne. Badania Harlowa i ich reperkusje. Narzędzia społecznej sygnalizacji. Znaczenie uśmiechu (rodzaje). Znaczenie płaczu (rodzaje). Teoria przywiązania Bowlby'ego. Fazy rozwoju przywiązania. Procedura Obcej Sytuacji Mary Aisnworth. Rodzaje przywiązania. Ciągłość międzypokoleniowa przywiązania. Wrodzoność emocji? Podstawowe zmiany rozwojowe w zakresie: lęku, gniewu, radości. Samokontrola emocjonalna i jej rozwój. Rola wychowania dla rozwoju emocjonalnego dziecka. Przywiązanie w dorosłości (autonomiczni, odrzucający, zaabsorbowani).

Ważna jest umiejętność przedstawienia podstawowych zmian zachodzących w tym okresie w wyodrębnionych dymensjach, umiejętność wskazania głównych osiągnięć rozwojowych.

Pojęcia kluczowe: ufność podstawowa, socjalizacja, kompetencje społeczne, relacja przywiązania (rodzaje przywiązania ujawniane w sytuacji badania przy pomocy Obcej Sytuacji), fazy przywiązania, lęk przed rozstaniem.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: jakie są objawy przywiązania bezpiecznego, unikającego, ambiwalentnego, kiedy pojawia się uśmiech, reakcja witania, uśmiech selektywny, lęk przed obcymi; na czym polegają główne zmiany rozwojowe w zakresie emocji.

• 5. Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny. Wiek przejściowy. Rozwój postawy i lokomocji, rozwój chwytu i manipulacji (głód ruchu). Zmiana środowiska - wyjście z domu; zmiana form działania - z działań dostosowanych do względnie niezmiennych, konkretnych i fizycznych warunków do zmieniającej się sytuacji społeczno-kulturowej, zmiana sposobu działania - od działania spontanicznego do reaktywnego; od relacji z rodzicami do relacji z rówieśnikami (krótkotrwałe przyjaźnie); zmiany w formie i częstotliwości napadów agresji: agresja fizyczna najpierw nasila się, a potem słabnie, agresja słowna staje się coraz częstsza.

Minimum to umiejętność umiejętność wskazania głównych osiągnięć rozwojowych tego okresu oraz wyjaśnienia, czym jest dojrzałość szkolna w oparciu o przekazane materiały, a także z wykorzystaniem wiedzy pochodzącej z wykładów analizujących rozwój w zakresie poszczególnych dymensji w ujęciu podłużnym. Konieczne jest zapamiętani podstawowych treści wskazanych w materiale pomocniczym (extranet) „Wybrane wskaźniki rozwoju psychoruchowego w średnim dzieciństwie”.

6. Późne dzieciństwo. Odnajdywanie się w pracy i w nauce. Bogactwo umiejętności motorycznych, w tym manipulacyjnych. Równowaga między uwagą mimowolną i dowolną. Osiągnięcia w zakresie analizy wzrokowej i słuchowej. Względna równowaga emocjonalna.

Minimum to umiejętność wskazania głównych osiągnięć rozwojowych tego okresu w oparciu o przekazane materiały, a także z wykorzystaniem wiedzy pochodzącej z wykładów analizujących rozwój w zakresie poszczególnych dymensji w ujęciu podłużnym. Konieczne jest zapamiętani podstawowych treści wskazanych w materiale pomocniczym (extranet) „Wybrane wskaźniki rozwoju psychoruchowego w późnym dzieciństwie”.

7. Rozwój aktywności rysunkowej dziecka. Fazy rozwoju rysunku w ujęciu
S. Szumana. Kryzysy w twórczości rysunkowej. Wskaźniki talentu plastycznego.

Pojęcia kluczowe: bazgrota, schemat, schemat prosty, schemat wzbogacony, głowonóg, głowotułowie, koloryt realistyczny, rysunek poschematyczny, ideoplastyka, fizjoplastyka.. Ważna jest umiejętność posługiwania się podstawowymi wskaźnikami poziomu rozwoju rysunku: perspektywa (pasowa, liniowa, topograficzna, kulisowa), wymiarowość, dojrzałość schematu, kolorystyka, proporcje.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: kiedy pojawiają się bazgroty, czym są bazgroty, jakie funkcje pełnią, kiedy pojawiają się mikrobazgroty, głowonogi, głowotułowia, kiedy dziecko potrafi odwzorować koło, kwadrat, trójkąt, romb, jak rozwija się umiejętności posługiwania się perspektywą (pasową, kulisową, topograficzną, liniową) i proporcjami, kiedy pojawia się ornamentyka, kolor realistyczny, na jaki wiek przypada ideoplastyka, a na jaki fizjoplastyka, kiedy pojawia się kryzys w twórczości, jak zapobiegać kryzysowi, jakie są wskaźniki talentu plastycznego.

8. Rysunkowe metody poznawania dziecka. Analiza rysunku jako metoda diagnostyczna. Znajomość techniki Rysunku Rodziny

Ważna jest umiejętność posługiwanie się podstawowymi wskaźnikami relacji uczuciowej w rodzinie.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: czego wskaźnikiem jest: kolejność rysowania, odległości między postaciami, powiększania i zmniejszanie postaci, pominięcie postaci, zdobienie postaci, pojawianie się dużych obiektów rozdzielających postacie, pojawianie się dodatkowych dzieci, nadużywania czerni, czerwieni, szarości, w jakim wieku Rysunek Rodziny jest najbardziej diagnostyczny, jak prowadzi się badanie.

9. ROZWÓJ MYŚLENIA /w koncepcji J. Piageta/. Okresy rozwoju. Pojęcia asymilacji i akomodacji. Niezmienniki. Metoda badania rozwoju pamięci S. Szumana.

Umiejętność przedstawienia koncepcji Piageta.

Pojęcia kluczowe związane z teorią Piageta: adaptacja, akomodacja, asymilacja, organizacja, schemat poznawczy; myślenie sensoryczno - motoryczne, konkretne, przedoperacyjne, wyobrażeniowe, prelogiczne, synpraktyczne, magiczne, operacyjne, abstrakcyjne, operacja konkretna, operacja formalna, transdukcja, interioryzacja, odwracalność myślenia, funkcja symboliczna, egocentryzm, centracja - decentracja, pojęcie stałości, niezmienniki.

Minimum to umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytania: czym różni się asymilacja od akomodacji, jakie są podstawowe okresy rozwoju myślenia (i na jaki wiek życia przypadają); co jest podstawowym materiałem myślenia w tych okresach; jaka jest ich specyfika; w jakim wieku pojawiają się poszczególne rodzaje reakcji okrężnych (związanych z ciałem dziecka i z przedmiotami), kiedy pojawia się pojęcie stałości przedmiotu, intencjonalność, tożsamość jakościowa, odwracalność myślenia, pojęcia stałości liczby, masy, ciężaru i objętości, inkluzja klas, pojęcie prawdopodobieństwa; na czym polega egocentryzm dziecięcy, kiedy pojawia się teoria umysłu, czyli zrozumienie, że inni ludzie myślą inaczej oraz wiedza na temat sposobów funkcjonowania innych umysłów, co jest wcześniejsze, co późniejsze: myślenie transdukcyjne, indukcyjne, dedukcyjne; kiedy stajemy się zdolni do rozumowania kombinatorycznego, co jest wcześniejsze: posługiwanie się symbolami czy znakami.

10. Rozwój płciowy. Różnice płciowe: fizyczne, fizjologiczne, w instynktach, intelektualne, w osiągnięciach, emocjonalne, w stanie zdrowia, różne przyczyny umieralności. Czy są różnice na starcie? Zespół Turnera. Zespół XXX. Zespół Klinefeltera. Dodatkowy chromosom X. Rozwój identyfikacji płciowej: tożsamość płciowa, pojęcie ciągłości płci, pojęcie trwałości płci. Czynniki kształtujące płeć w procesie wychowania. Koncepcja kształtowania tożsamości płciowej E. Badinter . Koncepcja płci psychologicznej S. Bem. Kryzys tożsamości płciowej u homoseksualistów. Negatywne skutki nabywania właściwości typowych dla płci. Feminizm i jego odmiany. Pojęcie seksizmu. Przeciwdziałanie seksizmowi w procesie wychowania.

Pojęcia kluczowe: płeć genetyczna, gonadalna, hormonalna, fenotypowa, metrykalna, z wychowania, psychologiczna, poczucie przynależności płciowej, ukierunkowanie popędu płciowego, role płciowe, stereotypy płciowe, płeć psychologiczna, androgynia, identyfikacja płciowa, pojęcie ciągłości płci, pojęcie niezmienności płci, rozwój poczucia tożsamości płciowej, segregacja płciowa, antagonizm płci, seksizm.

Ważna jest umiejętność scharakteryzowania: różnic międzypłciowych na różnych etapach rozwoju, wskazania źródeł tych różnic, w tym: odmienności traktowania dziewcząt i chłopców w procesie wychowania (socjalizacji) i konsekwencji tej odmienności.

11. ROZWÓJ MORALNY. Koncepcja J. Piageta i L. Kohlberga.

Pojęcia kluczowe: anomia, heteronomia moralna, realizm moralny, autonomia moralna, egocentryzm, konformizm, obiektywistyczna odpowiedzialność, sprawiedliwość immanentna, konwencjonalizm, pryncypializm moralny, relatywizm (racjonalizm), idealizm, moralność przedkonwencjonalna, moralność konwencjonalna, moralność pokonwencjonalna..

Umiejętność przedstawienia koncepcji Piageta i Kohlberga i ich metod badań (metoda kliniczna, historyjki), zdolność rozróżnienia kolejnych stadiów rozwoju.

Minimum to umiejętność różnicowania faz rozwoju moralnego i wykazanie się rozumieniem kluczowych pojęć.

Treść wykładu można wzbogacić lekturą (B. Harwas-Napierała i J. Trempała: Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych. T. 3. Rozdział 4.

12. Wybrane teorie rozwoju. Koncepcja rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona. Etapy rozwoju. Charakterystyka uwzględniająca: rodzaj kryzysu, zadanie rozwojowe, cnotę, znaczące relacje i umiejętności. Stany tożsamości wg J. Marcii.

Pojęcia kluczowe: kryzys psychospołeczny, cnota, tożsamościowe moratorium, rozproszenie tożsamości, tożsamość tymczasowa, osiągnięcie tożsamości.

13. ADOLESCENCJA. Dorastanie jako dojście do dojrzałości. Pokwitanie. Problemy wieku dorastania. Konflikty. Mity i prawda o okresie adolescencji. Przyczyny przekory młodzieńczej w ujęciu Piageta, Adlera, Jakobsona. Rozwój światopoglądu. Ścieżka uzależnień. Zadania życiowe. Zasady wychowania młodzieży wg I. Obuchowskiej.

Pojęcia kluczowe: okres burzy naporu, skok pokwitaniowy, pierwszorzędne i drugorzędne cechy płciowe, przekora młodzieńcza, bunt młodzieńczy i jego rodzaje, kryzys autorytetu rodziców, nihilizm i cynizm młodzieńczy, romantyzm, potrzeba wielkich czynów i przygody.

Treść wykładu należy wzbogacić lekturą (B. Harwas-Napierała i J. Trempała: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia. T. 2. Rozdział 5)

14. DOROSŁOŚĆ. WCZESNA DOROSŁOŚĆ. Wkraczanie w dorosłość. Zadania rozwojowe. Podstawowe zmiany w rozwoju fizycznym, poznawczym i społecznym. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ. Zadania rozwojowe. Podstawowe zmiany w rozwoju fizycznym, poznawczym i społecznym. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ. Biologiczny i psychologiczno-podmiotowy wymiar starzenia się. Teorie starzenia się. Podstawowe zmiany w rozwoju fizycznym, poznawczym i społecznym. Mądrość ludzi starych

W trakcie wykładu zostaną wypunktowane najważniejsze zagadnienia. W przygotowaniu tych tematów szczególnie przydatna jest lektura tomu 2 „Psychologii rozwoju człowieka” pod red. B. Harwas - Napierały i J. Trempały.

Egzamin składa się z dwóch części:

• Część I (podstawowa) to test jednokrotnego wyboru zawierający 43 pytania
  i obejmujący zagadnienia prezentowane na wykładach oraz wskazaną literaturę.

• Część II (dodatkowa) to polecenie udzielenia odpowiedzi na 1 pytanie otwarte, wybrane z 3 pytań zaproponowanych przez egzaminatora. Zdający ma możliwość szerszej swobodnej wypowiedzi na temat związany z wybranym przez siebie pytaniem. Za poprawną odpowiedź na wybrane pytanie można będzie uzyskać od 1 do 4 punktów. Pytania otwarte obejmują tematykę studenckich prezentacji, czyli zagadnienia prezentowane w extranecie w dziale: SYMPOZJA. Uwaga!!! Osoby, które były autorami poszczególnych prezentacji odpowiadając na pytanie otwarte muszą wybrać temat nie będący przedmiotem ich prezentacji.

Aby zdać egzamin, trzeba uzyskać:

minimum 21 punktów z samego testu

lub

minimum 22 punkty z testu i pytania otwartego łącznie.

• LITERATURA PODSTAWOWA

• Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. (1996, 2004 i późniejsze). Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

• Harwas-Napierała, B., Trempała J. (red.). (2000, 2004 i późniejsze). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

• Harwas-Napierała, B., Trempała J. (red.). (2002, 2004 i późniejsze). Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. (zwłaszcza rozdział 1)

• UZUPEŁNIAJĄCA

• Helen Bee (2004): Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka.

• Anna Brzezińska (2000): Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

• Anna Brzezińska (2005): Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk: GWP.

• H. Rudolph Schaffer (2005): Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

6

---