3. Rozwój badań nad językiem na gruncie psychologii

J. Herbert zapoczątkował istnienie psychologii naukowej - sformułował teorie opartą na matematyce. Życie psychiczne człowieka składa się z „atomistycznych elementów - wrażeń- które wzajemnie się przyciągają i odpychają, wprowadzając pewne elementy do świadomości, a inne z niej wypierając”. Wywodzi się z niej psychologia atomistyczna i asocjacyjna. Przykładem tego były badania Fechnera i Webera nad progami wrażeń. Tutaj myślenie to proces działający na zasadzie skojarzeń. E.B. Titchener przedstawiciel klasycznej psychologii asocjacyjnej, uważał myśl za sekwencję połączonych wyobrażeń i pojęć z ich słownymi (słuchowymi) wyobrażeniami.

Ujęcie człowieka w atomistyczno - asocjacyjnym aspekcie przejęli behawioryści. Psychologia zajmuję się zachowaniem człowieka, zewnętrznym, więc także jego mową.

Psychologia postaci oraz psycholingwistyka mają silne zaplecze teoretyczne.

Psycholingwistyka ma początki w pracach Wundta. Jego poglądy występowały przeciwko pracom Herberta. Wundta interesował język przede wszystkim jako system - wg niego zdanie to nie system skojarzeń. Wundt uważał, że człowiek myśli zdaniami, a jego myślenie nie polega na kojarzeniu rzeczy z którymi już wcześniej miał do czynienia. Zdanie posiada swoją wewnętrzną i zewnętrzną formę.

„Wewnętrzna forma zdania wiąże się z Wundtowskim pojęciem apercepcji - centrum uwagi w polu świadomości (np. tzw. rozumienie zdań, mowy zachodzi na poziomie świadomym). Zewnętrzna forma to tylko wyrażenie językowe, jest niezależna i izolowana, ale jednocześnie musi się wiązać z procesami wewnętrznymi, aby miała sens.

Pamięć wg Wundta to nie magazynowanie kopii czy części przedstawień, ale zasad wg których można przywołać doświadczenia. Dźwięki i percepcja to procesy zewnętrzne, a wewnętrzne to myślenie wywołane przez zdania. Rozumienie zdania powstaje na podstawie jego ogólnego sensu, znaczenia. Dopiero potem na podstawie ogólnych przesłanek rozpoczyna się dokładna analiza poszczególnych składników (analiza logiczno - gramatyczna zdanie).

Zdanie proste składa się z pewnych elementów, a zdanie złożone ze zdań prostych. W tych zdaniach występuje konstrukcja binarna: podmiot - orzeczenie. Zależność między podmiotem a orzeczeniem jest podstawą do powstawania konfiguracji myślowej. Forma zewnętrzna myśli jest rozpatrywana krok po kroku, a forma wewnętrzna - procesem, który może zachodzić jednocześnie.

Z punktu widzenia słuchacza proces zewnętrzny to odbiór zdania, a wewnętrzny - jego rozumienie, rozpatrywanie na poziomie apercepcji, aby powstało ogólne przedstawienie zdania - takie samo jak u mówcy, aby mogło dojść do porozumienia. Wundt podkreślił znaczenie zdania w psychologii języka - jest to przekształcenie procesu wewnętrznego w uporządkowaną mowę. W psychologii często określa się go jako atomistę i asocjacjonistę - tak naprawdę był zwolennikiem holistycznych modeli zachowań, faktów.

Organon Bühlera

Bühler w przeciwieństwie do Wundta, był eksperymentalistą. Prowadził badania nad językiem, polegające na rozmowie w warunkach kontrolowanych. Jeden z rozmówców był wytrenowany w metodzie introspekcji i podczas rozmowy dokonywał wglądu we własny proces myślenia.

Büler, jeśli chodzi o język, był zwolennikiem teorii pola i funkcjonalizmu. Wyróżnia on 3 typy zdań: zdania przedstawieniowe, zdania ekspresyjne i zdania ewokujące ( ich zadaniem jest wywołanie pewnych zachowań u słuchacza). Teoretycy praskiego koła lingwistycznego, z którym współpracował, dorzucili jeszcze jedną funkcję zdań - estetyczną lub poetycka.

Zwrócił szczególna uwagę na „ogólne pole wypowiedzi”, czyli na mówcę, słuchacza, fakty i stany przestawione w wypowiedzi. Język jest tu narzędziem (organon). Tak więc język może pełnić funkcję: ekspresywną, ewokacyjną oraz reprezentatywną, przedstawieniową. Wprowadził również pojęcie „abstrakcyjnej istotności”: nie wszystkie cechy danego znaku coś znaczą, np. w sygnałach świetlnych nie kształt, a kolor ma znaczenie.

Mowa jako zachowanie werbalne

Bardzo duża część prac amerykańskich na temat języka w psychologii ujmuje go w sposób behawiorystyczny. W ogóle tak jak sam behawioryzm, jego podejście do języka cechuje obiektywizm, precyzja sformułowań i antyspekulatywny charakter, a sam model funkcjonowania językowego jest prosty, co przyciąga wielu badaczy.

Ojcem behawioryzmu jest J. B. Watson, który był skrajnym redukcjonistą. Główne twierdzenia:

- istnieją tylko fakty, które możemy obserwować za pomocą zmysłów

- myśl nie istnieje, bo nie można jej obserwować

- myśl jest werbalną, utajoną reakcją człowieka

- reakcje można podzielić na zewnętrzne (ruchy kończyn, mowa) i wewnętrzne (myśli)

- myślenie o ciche mówienie - można je również odczytać

Uczenie się reakcji na słowa przebiega za pomocą warunkowania Pawłowskiego. Słowo - znak pełni rolę bodźca warunkowego, a przedmiot opisywany przez nie - bodźca bezwarunkowego. Uczenie się znaczeń słów to nic innego jak uczenie się reakcji warunkowych odpowiednich do reakcji bezwarunkowych. „Jest to tzw. teoria substytucji - słowo - znak zastępuje przedmiot oznaczany.”

Następnie znaczący wpływ miały prace Skinnera i jego warunkowanie drugiego typu (warunkowanie instrumentalne). Uczenie się reakcji werbalnych np. przez dziecko przebiega poprzez wzmacnianie poszczególnych słów, zdań przez otoczenie uśmiechem czy potakiwaniem. „Reakcja utrwala się, gdy jest wzmacniana”. Reakcja jest zawsze na jakiś przedmiot, tzn. jeśli mówię stół, to np. dlatego że go widzę.

Skinder podzielił reakcje na 2 typy: te wywołane bezpośrednio przez bodziec oraz te związane z określonymi bodźcami ze względu na konsekwencje, do jakich prowadzą, tzn. na następujące po nich wzmocnienie - reakcje instrumentalne. Te pierwsze reakcje to takty - występują gdy reakcja werbalna jest bezpośrednio na przedmiot lub jego właściwości. Drugie w kolei reakcje nazywa mandami - po reakcji werbalnej występują oczekiwane skutki. Czyli mandy to np. prośby, rozkazy, komendy, żądania.

Skinnera i behawioryzm skrytykował Chomsky. Zarzucił im to, że nie wszystkie znaki pełnią role przedmiotów realnie istniejących, a więc pełnia funkcję bodźca bezwarunkowego, np. znaki funkcjonalne „lub” „i” oraz słowa abstrakcyjne. Podważa również naukowość twierdzenia, że niby wszystkie reakcje werbalne pozostają pod kontrolą bodźca.

Znaczenie prac Wygotskiego

Ujmował on stosunek mowy do myślenia nie statystycznie (dźwięk słowa przypisany przedmiotowi) ale dynamicznie, jako trwający w czasie proces zmieniający swoja istotę. Proces ten jest ciągłym ruchem, a słowo to zespół dźwięków mających znaczenie. „Myśl to ustalanie związków między rzeczami, głównym narzędziem myśli są pojęcia, a pojęcia są znaczeniem słów. Znaczenie słowa to coś w rodzaju łącznika pomiędzy myślą a mową.

Znaczenie słowa to jednostka myślenia słownego, posiadająca wszystkie właściwości całości. Istnieje myślenie niewerbalne, które poprzedza to werbalne, ale gdy dziecko poznaje znaczenie słów natychmiast zmienia myślenie na werbalne. „Myśl bez słów to gra cieni”. Wygotski podkreśla mocny związek pomiędzy myśleniem a językiem, ale trzeba pamiętać że to cały czas dwie odrębne rzeczy. Wygotski prowadził szereg badań nad rozwojem myślenia pojęciowego u dzieci, wyodrębniając fazy rozwoju tego myślenia. W słowach myśl nie tylko przekazuje swoje znaczenie, ale również uzewnętrznia się i przyjmuje w nich swój formę. Jednak nie do końca myśl można wyrazić słowami.

Integracja mowy i słowa zachodzi w dwóch planach: w mowie zewnętrznej (semantyczny aspekt) i mowie zewnętrznej (fonetyczny aspekt). Występują one niezależnie. U dziecka występowanie mowy egocentrycznej (do siebie) jest objawem kształcenia się jego mowy wewnętrznej. Kiedy ona zanika, można mówić o pewnym uformowaniu się mowy wewnętrznej. Natomiast mowa zewnętrzna jest ukierunkowana do innych ludzi. Wygotski przedstawił również 3 fazy rozwoju procesu tworzenia się pojęć u dziecka:

1. faza obrazu synkretycznego, czyli wiązanie pojęć w przypadkowe grupy na podstawie spostrzeżeń

- pierwszy etap to etap prób i błędów- przypadkowe grupowanie

- drugi etap to łączenie pojęć na zasadzie spostrzeżeń czyli łączenie przedmiotów znajdujących się w obrębie jednej przestrzeni

- grupowanie elementów należących do uformowanych w pierwszych etapie zbiorów - z przypadkowo połączonych całości elementów dobiera się w nową całość

2) faza myślenia kompleksowego - łączenie przedmiotów w pewne całości na podstawie realnie istniejących już związków. Istnieje 5 typów kompleksów: skojarzeniowy, kolkcyjny, łańcuchowy, rozproszony, pseudopojęcia (przypominają rzeczywiste pojęcia).

3) faza myślenia pojęciowego - pojawia się najpóźniej, polega na abstrakcji, wyodrębnieniu jakiś elementów z doświadczenia. Dzieli się na kilka etapów:

- grupowanie maksymalnie podobnych przedmiotów

- powstawanie potencjalnych pojęć

Nie wszystkie etapy muszą występować w procesie rozwoju dziecka. Wygotski wskazuje jedynie na możliwe kierunki przebiegu procesu tworzenia się pojęć.

Piaget i jego szkoła

Piaget pomija rolę języka w rozwoju dziecka. Język wpływa na rozwój myślenia u dziecka, czyli na operacje intelektualne, które pochodzą z działania, a nie z języka. Potwierdzają to jego badania nad dziećmi głuchymi od urodzenia, które mimo tego, ze nie umiały mówić, przyswajały operacje intelektualne w normalnym tępie. Rozwój operacji determinuje rozwój inteligencji. Powstawanie mowy nie wiąże się z rozwojem inteligencji. Piaget wyróżnia 4 stadia rozwoju schematów poznawczych, czyli stadia rozwoju myślenia człowieka i jego inteligencji:

1. stadium sensomotoryczne - trwa od urodzenia do końca 2. roku życia. dziecko rozwija wyobrażenia o przedmiotach, co będzie stanowić podstawę przyszłego rozwoju pojęć

2. stadium przedoperacyjne. Od końca 2. roku do ok. 6. - 7. lat. Dziecko opanowuje język i uczy się myślowych przedstawień dla schematów sensomotorycznych.

3. Stadium operacji konkretnych. 6. - 7. do 11. roku życia. koordynacja przedstawień prowadząca do rzeczywistego myślenia. Myślenie staje się mniej egocentryczne.

4. Stadium operacji formalnych - ostatnie stadium rozwoju myślenia. Stadium myślenia logicznego, operowanie pojęciami abstrakcyjnymi.

Operacje myślowe to zinternalizowane czynności odwracalne i tworzące system podporządkowany określonym regułom, czyli strukturę.

---