Teoria kultury

Wykład I

Etnografia- koncentruje się na zbieraniu materiałów kwestia materialna

Etnologia- drugi stopień syntezy, to co z etnografii wyciąga także opisuje

Antropologia kulturowa= społeczna- zebranie całości, poszerzone o warsztat antropologiczny

1. Antropologia Fizyczna- opiera się na empiryzmie, należy na nauk ścisłych

2. Antropologia kulturowa- opiera się na empiryzmie, należy do nauk humanis.

3. Antropologia filozoficzna- opiera się na spekulacji

Antropologia fizyczna:

Zróżnicowanie człowieka w czasie i przestrzeni:

Ontogeneza- obejmuje osobnika; biologia rozwojowa, zespół przemian cyklu zachodzących od urodzenia do śmierci człowieka

Filogeneza- obejmuje gatunek, biologia ewolucyjna, rozwój gatunkowy człowieka, procesy biologiczne, droga rozwojowa, proces hominizacji albo antropogeneza

40 tys. lat temu- wielki skok:

• człowiek nauczył się wytwarzać narzędzia i je udoskonalać

• człowiek ewolucyjnie- udoskonalił się aparat mowy- zmniejszenie żuchwy; krtań i język

Nie możemy mówić o ontogenezie bez czynników:

Endogennych- wewnętrznych; czynniki genetyczne, na co człowiek nie ma wpływu; czynniki paragenetyczne np. zachowanie matki podczas ciąży.

Egzogennych- zewnętrznych; społeczno- kulturowe, które determinują nasz rozwój np. pochodzenie społeczne; biogeograficzne- klimat.

Antropolog społeczny MUSI uwzględnić antropologie fizyczną- jej wiedze, dokonania itd…

Antropologia społeczna jako wyodrębniona nauka akademicka powstała w połowie XIX wieku. Teologia, filozofia- z tych nauk wyodrębniły się pozostałe.

Dlaczego człowiek dopiero w XIX wieku chce zająć się samym sobą?

Opóźnienie rozwoju autonomicznej nauki o człowieku:

• przesłanki fideistyczne- przesłanki związane z religijnością- mamy Biblie, więc po co się zastanawiać nad całą resztą; człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga

• przyczyny tego opóźnienia możemy dostrzec w samym człowieku- czy nie lepiej cos zewnętrznego uczynić obiektem obserwacji niż samego siebie?

• nie było silnego zapotrzebowania na te nauki- refleksja była nie utylitarna- nie użytkowa

• umiejętność wyzbycia się przez człowieka egocentryzmu- ja jestem w centrum, ziemia krąży wokół nas

1859- moment przełomowy; wydanie dwóch książek:

1. K. Darwin „O pochodzeniu gatunków”

2. K. Marks „Kapitał”; „BYT (jako wartość materialna) OKREŚLA ŚWIADOMOŚĆ”; rozwój człowieka jest zdeterminowany przez ekonomie np. czy dorasta w biedzie czy w bogactwie

1860- 1890 powstają w krajach Europy zachodniej pierwsze katedry antropologiczne, rozwój myśli antropologicznej

Starożytność

Kultura Greków- od 6 w. p.n.e. zaczynają kolonizować, interesowała odmienność- wygląd, język- moment spotkania z obcością; dopiero później zwracamy uwagę na ubiór, jedzenie itd.

Na gruncie filozofii pojawia się wątek pogłębionych pytań:

Czy klimat wpływa na wygląd zewnętrzny człowieka?

Czy klimat wpływa na osobowość, temperament człowieka?

Czy małżeństwo jest z natury czy z obowiązku?

Czy mężczyzna jest monogamiczny?

Czy istnieje idealny ustrój społeczny?

Herodot z Helikarnasu- uznawany za twórcę greckiego dziejopisarstwa- „Historia”- kontakt Greków z Azją mniejsza, zwłaszcza z Persami, jego sądy są trzeźwe i racjonalne.

Arystoteles- jeden z tych, który nie kwestionował, że człowiek pochodzi od zwierzęcia, animal sociale- człowiek to zwierze społeczne, ale podkreślał różnice- dwunożność, wielkość mózgu, specyficzne własności umysłowe.

Średniowiecze

Chrystianocentryzm, przesłanki fideistyczne, odstępstwo od wzoru uznawanego w Biblii uważane było za herezje.

Biblijny podział masowy na potomków Noego:

Sema

Chama

Jafeta

Zastanawiano się nad rasą pigmejów- uważano na rasę niższą.

Tematyka baśniowa- badanie form dziwacznych (teratologia), wyobrażenia itd. Opisanie podróży Marco Polo do Chin i Japonii

Wyprawy krzyżowe dawały także wiele informacji, ale przede wszystkim odkrycia geograficzne.

Od lat 70 XV wieku Europa wchodzi w kontakt z zupełnie innymi ludami, rasami.

Portugalczycy odkrywają zachodnie wybrzeże Afryki; kolonizacja Afryki

1486- Bartłomiej Diaz, Portugalczyk dociera do Przylądka dobrej nadziei

Kolumb w czasie I podróży odkrywa wyspy Bahama, a dopiero podczas II podróży dopływa do Ameryki południowej

Vasco da Gama- Indie

Magellan- opłynął kule ziemską

Wiek XVI- ekspansja Ameryki Południowej:

1519- zdobycie przez Corteza Meksyku

1530- zdobycie przez Pizarra Peru

Homo christianus- człowiek chrześcijanin, a dzicy tzn. tubylcy są poza nami

1573 papież Paweł III poprzez bulle ogłasza- mieszkańcy nowego świata są prawdziwymi ludźmi Verdi homines i mają prawo na chrzest.

Amerykę Południową kolonizowali Hiszpanie i Portugalczycy-> iberyjsko- katolicki; Bóg kocha tych, którzy cierpią

Amerykę Północną kolonizowali Brytyjczycy i Holendrzy- protestanci, kapitalizm; Bóg kocha tych, którzy potrafią sami o siebie zadbać, zapracować

Południe- plantacje- tytoń, kawa, bawełna- mieli tam pracować Indianie, ale oni nie znali się na rolnictwie- stąd mamy niewolnictwo.

Metys- potomek białego i Indianina

Zambo- potomek Indianina i czarnego

Mulat- potomek białego i czarnego

Pierwszy który użył w kontekście fizycznym słowa antropologia:

1792 w Getyndze „O naturalnym zróżnicowaniu ludzkości” Johan Fredrich Blumenbach.

Twórca nauki o kształcie czaszek- kraniologia.

3 rodzaje czaszek:

• mongolska (kwadratowa)

• murzyńska (długa i spłaszczona czaszka, wysunięta żuchwa)

• kaukaski (pośredni)

homo ferus- dziki chłopiec

Oświecenie

Humanistyczna wizja człowieka

Zmienia się charakter odkryć geograficznych (Australia, Oceania, Nowa Zelandia)

1805- opis z podróży Jamesa Cooka

Od XVIII wieku postać dzikiego weszła do literatur pięknej

Ruso- opisywał dzikiego jako szlachetnego; od niego zaczyna się idealizacja dzikiego

Wiek XVIII- okres protoantropologiczny.

Wykład II

Źródła ewolucjonizmu społecznego:

Pozytywizm- filozofia pozytywna, zbiór reguł i kryteriów wartościowania odnoszących się do poznania ludzkiego.

Stanowisko normatywne- pozytywizm ma stanowić normy odnośnie tego:

1. jakie dziedziny zasługują na miano wiedzy- przywołanie pytania Huma

2. o co można pytać? O co rozsądnie nie należy pytać?

1) POZYTYWIZM OŚWIECENIOWY

David Hume- ojciec filozofii pozytywistycznej; pragnął oczyścić gmach wiedzy z fałszywych cegieł (gmach wiedzy- nauka akademicka, fałszywe cegły- to co nie można poznać empirycznie, metafizyka), krytyka myśli metafizycznej; Hume uważał, że od nauki trzeba wymagać niezbitych dowodów. Program Huma możemy dziś nazwać utopią epistemologiczną.

Czy i co w naszej wiedzy jest bezwzględnie pewne? - pytanie Huma

Hume doprowadził do radykalnej postaci empiryzmu.

Demonstracja bezradności ludzkiego umysłu.

2) POZYTYWIZM ROMANTYCZNY

August Comte- od niego pochodzi nazwa pozytywizm, pierwszy raz w 1830- „Kurs filozofii pozytywnej”.

Po wpływem Saint- Simona był Comte.

Comta interesuje historiozofia, wyróżnia dwie epoki (tak wygląda schemat dziejów ludzkości- jak kończy się jedna to druga się zaczyna itd.):

• epoki organiczne- nastawione na podtrzymywanie ładu społecznego (odziedziczonego), wszelkie zróżnicowanie społeczne jest uważane za normalne- nie ma mowy o rewolucjach itd. np. średniowiecze

• epoki krytyczne- nastawione na aktywność burzycielską, destrukcyjna wobec tradycji, porządku społecznego; np. koniec XVIII wieku

3 etapy dziejów ludzkości, prawo 3 stadiów- dzieje ludzkiego umysłu da się sprowadzić do 3 faz- rozwój wiedzy ma charakter progresywny:

• teologiczna- od fetyszyzmu przez politeizm do monoteizmu-> odpowiada najpierwotniejszemu stanowi życia społecznego, ludzkiego umysłu. Teokracja- na poziomie ustroju. Każda widza nieuchronnie musi przejść przez ten etap; jest to zalążek każdej wiedzy; na tym poziomie ludzki umysł wypytuje o utajona naturę rzeczy- zadaje pytanie DLACZEGO?- nie znają odpowiedzi- konstruowanie wizji zaświatów „religijną”, skonstruował sobie własny obraz bóstwa

• metafizyczna- rozum nadal zadaje pytanie DLACZEGO?; dalej interesuje utajona natura rzeczy. Człowiek przestaje szukać odpowiedzi poza przyrodą; początki myśli naukowej. Człowiek rezygnuje z pomocy z zaświatów, zaświatów wyobrażeń mitologicznych

• pozytywna/ naukowa- jej przedstawicielem czuł się Comte. Faza w której pytanie DLACZEGO? uważa się za absurdalne, bezzasadność odpowiadania na te pytanie- odpowiedź grozi spekulacją. Zamiast pytać DLACZEGO? pytamy JAK?; nie używanie słów, którym nie odpowiada żadna realność

Każda wiedza przechodzi przez 3 fazy, gradualizm. Pierwsza i druga faza nie były błędami- były zalążkami prawdziwej wiedzy.

Prawa rozwoju wiedzy ma charakter historyczny.

Hierarchizacja nauk wg Comte:

1. Matematyka

2. Astronomia

3. Fizyka

4. Chemia

5. Biologia

6. Socjologia- rozumiana przyrodoznawczo, ściśle

Comte był zafascynowany katolicyzmem- podobało mu się to, że ma niesamowitą moc jednoczącą. Postulował wprowadzenie religii ludzkości- zamiast katolicyzmu-> jakby usunąć z niego dogmaty, wyobrażenia religijne- i będzie idealnie xD

Comte:

- prawo 3 faz

- krytyka myślenia metafizycznego

- wiara w jedność zróżnicowanych nauk (odnośnie tej hierarchii- nie można poznać np. astronomii bez matematyki itd.)

- idea redukcji całej wiedzy do jednej uniwersalnej- Socjologia- jako ta ostatnia w hierarchii

- praktyczna interpretacja wiedzy (utylitaryzm pragmatyzm)

- organiczne rozumienie społeczeństwa- organizm społeczny <-> organizm ludzki, biologiczny

- skrajny antyindywidualizm- liczy się tylko społeczeństwo, destrukcja podmiotowości ludzkiej; jedynym rzeczywistym indywiduum jest społeczeństwo

- socjologia antypsychologiczna- nie uwzględnia psychologii- bo ona uznaje kwestie jednostki, a nas to nie interesuje

3) POZYTYWIZM WŁAŚCIWY

Lamarck, Claude Bernard ( ojciec współczesnej fizjologii), John ST. Mill, Spencer, Darwin

Darwin- studiował teologie, geologie i medycynę.

Podróż Darwina w latach 30 XIX wieku- archipelag Galapagos

Darwin sformułował mechanidystyczne powstanie życia- proces przypadkowych mutacji.

Creatio ex nihilo- Kreacjonizm filozoficzny, u niektórych autorów występuje też forma kreatyzm - pogląd wedle którego świat został stworzony przez Boga z niczego.

Taki pogląd był Darwina w młodości.

Darwin nie negował istnienie Boga- Bóg stworzył świat, ale on potem sam się rozwijał.

1859 „O pochodzeniu gatunków”

1884- polski przekład we Lwowie

1809- Lamarck (zoolog, przyrodnik) utrzymywał, że gatunki zmieniają się od form najprostszych do złożonych

Herbert Spencer- pozytywizm ewolucjonistyczny; bardzo silny biologizm Spencera.

Spencer utrzymuje, że wszystkie sytuacje życia ludzkiego i społecznego dają się zredukować do poziomu biologicznego.

Spencer- przejście od homogeniczności (niezróżnicowanie) do heterogeniczności (zróżnicowanie)

Plan biologiczny-> pantofelki-> saki naczelne

Plan socjologiczny-> kultura łowiecko- zbieracka (nie ma podziału pracy- każdy robi to samo czyli zbiera jedzenie)-> rewolucja neolityczna, osiadły tryb życia- sami wytwarzamy jedzenie, możemy je przechowywać tzn. że możemy kogoś zwolnić ze zdobywania jedzenia.

Spencer nawiązuje do organicyzmu Comte.

Fizjologia transcendentalna Spencera- zasady fizjologii organicznej są analogiczne do innych tzn. społecznych np. Mózg <-> Parlament

Możemy cały czas szukać analogii między organizmem społecznym a biologicznym.

Spencer:

- wiara w jedność (nie tylko w jedność wszechświata) wszechświata we wszystkich jego przeobrażeniach

- naturalizm etyczny- odrzucanie dobra różnego od biologicznej korzyści

- agnostycyzm religijny

EWOLUCJONIZM SPOŁECZNY

1. Johan Jacob Bachofen 1861 „Matriarchat”

2. Lewis Henry Morgan

3. Taylor

4. Bastian 1860 „Dzieje ludzkości”

5. Henry Maine 1861 „Prawo pierwotne”

6. John Mclenan

7. Freazer „Złota Gałąź”

8. John Lubbock

„DEKALOG EWOLUCJONIZMU”:

• teza o jedności umysłu ludzkiego; człowiek zawsze i wszędzie wykazuje te same cechy psychiczne- niezależnie od czasu, przestrzeni i rasy; tożsamość natury ludzkiej gwarantuje nam to, że kultury w podstawowych formach są zawsze te same (np. w Złotej Gałęzi) atrybutywne rozumienie kultury

• pogląd o naturalnej wynalazczości człowieka; pogląd o uniwersalizmie rozwoju kulturowego- wytwory kulturowe są w większości efektem naturalnej wynalazczości człowieka. Zapożyczenia kulturowe odgrywają wtórną rolę- u ewolucjonistów

• genetyczna ciągłość rozwoju kultury; rozwój każdej kultury jest uwarunkowane jej etapem wcześniejszym; każdy etap rozwoju posiada w sobie potencjał dalszej ewolucji

• pogląd o ukierunkowaniu zmiany kulturowej- proces rozwoju kultury ma charakter jednokierunkowy- progresywny

• gradualizm rozwoju- proces zmiany kulturowej wyznaczają następujące po sobie stadia (u Freazera magia- religia- nauka)

• teza o zróżnicowanym charakterze zmiany kulturowej - proces rozwoju następuję od stron prostych do złożonych

• paralelizm rozwojowy

• metoda porównawcza- podstawowa procedura badawcza

• poszukiwanie genezy zjawisk- ostateczny cel badań ewolucjonistycznych; rekonstruowanie genezy wszystkich zjawisk

• znacząca rola przeżytków kulturowych; przeżytek- taki element, który stracił swa funkcję i pozostała tylko forma; element kultury, który stracił swoją pierwotną funkcje i pełni teraz inną

• poza Morganem badacze uprawiali metodę gabinetową

E.B. Taylor- 1883 został kustoszem Uniwersytetu w Oxfordzie- pierwsze regularne wykłady o antropologii społecznej.

1896- jako pierwszy został profesorem antropologii i objął katedrę.

Definicja antropologii:

Antropologia oznacza naturalną historię rodzaju ludzkiego. W ogólnej klasyfikacji nauk przedstawia się jako najwyższy dział zoologii.

Kultura rozwija się na mocy naturalnych procesów- nakazujących poszukiwanie ca raz lepszego zaspokajania potrzeb.

Kultura jest atrybutem społeczeństwa. Człowiek posiada kulturę jako istotę społeczeństwa.

Definicja Taylora nie uwzględnia:

- funkcjonalnej integracji

- kontekstu behawiorystycznego

- relatywizmu społecznego

Taylor pojmował kulturę w kategoriach procesów świadomych i racjonalnych.

Taylor najwięcej uwagi poświęcał religii.W czym tkwi istota wierzeń? Jakie jest jej źródło?

Animizm- jako podstawa wierzeń; nauka o duszac i innych jestestwach nadprzyrodzonych.

Wiara w ducha-> minimalistyczna definicja kultury Taylora

Morgan- pierwszy „badacz terenowy”; Amerykanin urodził się w NY, nie pełnił żadnych funkcji uniwersyteckich, mówi się że był „prywatnym uczonym”; był bardzo bogaty- był prawnikiem; mieszkał z Indianami, tubylcami

1851 „Liga Irokezów”

Gradacja Morgana:

Dzikość- barbarzyństwo- cywilizacja

Morgana interesowała podstawa pokrewieństwa

1877 „Społeczeństwo pierwotne”

Bachofen jeszcze przed Morganem zajął się badaniem pokrewieństwa.

Matriarchat nad Patriarchatem- Morgan przejął to od Bachofena i rozwinął- to co poprzedza matriarchat to promiskuizm(ityzm) tzn. wolność seksualna.

Schemat rozwoju małżeństwa wg Morgana:

1. sposób życia w grupie bez trwałej organizacji społecznej; brak struktur rodzinnych

2. rodzina kazirodcza (brat + siostra)

3. rodzina swoista- punaluna- oparta na małżeństwie grupowym braci z wspólnymi żonami albo siostry ze wspólnymi mężami

4. rodzina syndiasmiczna (parzysta) polegająca na nietrwałym małżeństwie jednej pary, bez wyłączności zamieszkania

5. rodzina patriarchalna- oparta na małżeństwie jednego mężczyzny w wieloma kobietami

6. rodzina monogamiczna

Teoria rozwoju społecznego- cały dotychczasowy rozwój ludzkości Morgan dzieli na 3 okresy, które nazywamy etnicznymi; te okresy skorelowano z osiągnięciami ekonomiczno- przemysłowymi człowieka:

1) dzikość

- niższy stan dzikości- od początku do wprowadzenia rybołówstwa i nabycia umiejętności posługiwania się ogniem

- średni stan dzikości- do wynalezienia łuku i strzały

- wyższy stan dzikości- do wynalezienia garncarstwa

2) barbarzyństwo

- niższy stan barbarzyństwa- do oswojenia zwierząt

- średni stan barbarzyństwa- do wytopu rudy żelaza

- wyższy stan barbarzyństwa- do powstania pisma

3) cywilizacja- warunek konieczny- znajomość pisma

Epoki oralne- dzikość i barbarzyństwo

Epoki piśmienne- cywilizacja

KRYTYKA EWOLUCJONIZMU SPOŁECZNEGO:

• przełom antypozytywistyczny; przełom XIX i XX wieku

• obnaża scjentyzm (zespół poglądów filozoficznych głoszących, że prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze⁾

• krytyka za sztuczne konstruowanie rzeczywistości, za brak dokumentacji, za brak dystansu, brak obiektywizmu, brak odniesienia do czasu i przestrzeni, klimatu itd.

• zarzucanie konstruowania wyobrażeń antropologicznych

• skrajny etnocentryzm (stawianie własnego narodu lub grupy etnicznej w centrum zainteresowania i wywyższanie go ponad inne)

1

---