TEORETYCZNE PODSTAWY PRACY KULTURALNO - OŚWIATOWEJ

1. Pojęcie instytucje upowszechniania kultury

Zinstytucjonalizowana działalność na polu upowszechniania kultury określa się krótko „praca w kulturze”. Obejmuje ona takie pojęcia, jak:

- upowszechnianie kultury,

- instytucje upowszechniania kultury,

- praca lub działalność kulturalno-oświatowa,

- placówki kulturalno-oświatowe.

Trudności definicyjne wyłaniają się przy pojęciu kultura:

- w rozumieniu potocznym może to być poziom wykształcenia, poziom umysłowy, moralność czy dobre wychowanie;

- rzadziej wiąże się z takimi instytucjami, jak kino, radio, telewizja, a także teatr, muzyka, czy w ogóle sztuka.

W naukach społecznych panuje większa zgoda: kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej i wzorów zachowań przekazywanych z pokolenia na pokolenie i z grupy do grupy w procesach rozwoju historycznego.

Jest to pojęcie szerokie, obejmujące np.:

- obyczaje i mody,

- sposoby zaspokajania potrzeb człowieka,

- wierzenia i przesądy,

- ideologię i wiedzę naukową,

- sztuki piękne,

- sposoby rozrywki i wypoczynku oraz

- wiele innych dziedzin działalności ludzkiej.

Wytworami kultury w tym rozumieniem są:

- powieść, obraz, utwór muzyczny, a także

- stół, sposób jego użytkowania i wytwarzania,

- każda fabryka i technologia produkcji w niej stosowana,

- szkoła podstawowa i uniwersytet oraz wiedza, która jest w tych instytucjach przekazywana.

Wytworem kultury jest zatem także instytucja zwana domem kultury (bądź ośrodkiem czy centrum kultury, a także świetlica, klub itp.) oraz to, co się w niej dzieje.

Upowszechnianie kultury (R.Wroczyński):

- to planowany proces rozpowszechniania i rozkrzewiania kultury;

- zmierza do tego:

= by dobra kultury uczynić dostępnymi dla wszystkich oraz

= by stanowiły one zbiorowy wytwór możliwie szerokiego kręgu osobników.

Wyróżniamy więc dwie funkcje procesu upowszechniania kultury:

1. rozprzestrzenianie (udostępnianie osiągnięć jak najszerszemu ogółowi), mające charakter ekstensywny;

2. rozkrzewianie (włączanie możliwie najszerszego kręgu osobników w tworzenie dóbr kulturalnych) - f. intensywna procesu upowszechniania kultury.

Pojęcia te nawiązują to stwierdzenia H. Radlińskiej, która dostrzegała rolę pedagogiki społecznej także w zajmowaniu się „zagadnieniami życia i odnowy kultury w związku z odnajdywaniem źródeł sił duchowych oraz najskuteczniejszych dróg pracy kulturalnej: sposobów uprawy gleby możliwości ludzkich, rozkrzewianiu wartości, wytwarzanie narzędzi”.

Aleksander Kamiński twierdził, że pedagogice niezbędne jest zawężenie kultury do wartości, które chcemy w społeczeństwie krzewić w dążeniu do realizacji ideału wychowawczego.

Krzewieniem wartości sprzyjający osiąganiu ideału wychowawczego zajmują się w każdym społeczeństwie, w mniejszym lub większym zakresie: rodzina, szkoła, grupy towarzyskie, różnego rodzaju fundacje celowe i stowarzyszenia, środki masowego przekazu i instytucje wydawnicze oraz instytucje specjalnie do tego powołane. I dopiero te ostatnie - wynika to z organizacji życia społecznego i społecznego podziału pracy - nazywamy instytucjami upowszechniania kultury.

Instytucje te są wyraźnie zróżnicowane i można wyróżnić 3 ich rodzaje:

1) takie instytucje, jak domy kultury, ośrodki kultury oraz

- podobne do nich w swoich działaniach, ale skromniejsze w zasięgu społecznym i możliwościach działania, kluby i świetlice.

2) instytucje wyspecjalizowane: teatry, kina, galerie, filharmonie, muzea, biblioteki, przedsiębiorstwa estradowe i rozrywkowe.

3) fundacje i stowarzyszenia społeczno-kulturalne, generalnie nastawione na upowszechnianie kultury, ale:

- działające w najrozmaitszych zakresach (lokalnych, regionalnych, ogólnokrajowych) i

- uprawiające najróżniejsze dziedziny kultury w zależności od zainteresowań swoich członków.

Charakteryzując działanie wymienionych instytucji mówimy więc, że organizują one uczestnictwo w kulturze.

Wg A. Tyszki, uczestnictwo w kulturze:

1. umożliwia człowiekowi poszerzenie i podporządkowanie informacji dających pełniejszą orientację w świecie, przydatną do uświadomienia sobie własnej sytuacji;

2. wzbogaca dopływ wartości, które czynią życie ciekawszym;

3. ułatwia określenie własnej pozycji społecznej.

Człowiek przez uczestnictwo w kulturze kształtuje zatem w swoją osobowość. Dzięki temu uczestnictwo w kulturze może być procesem wychowawczym, czyli celowym i świadomym kształtowaniem osobowości.

2. Społeczne zadania instytucji upowszechniania kultury (IUK)

W życiu społecznym IUK realizują następujące zadania szczegółowe:

- tworzą płaszczyznę kontaktów ze sztuką;

- stwarzają ramy dla amatorskiej twórczości artystycznej;

- aranżują zabawę i wypoczynek;

- uzupełniają działalność instytucji kształceniowych;

- pomagają w rozwijaniu i realizacji zainteresowań hobbystycznych różnego rodzaju;

- ułatwiają kontakty społeczne, adaptację jednostek w grupach, pobudzają aktywność społeczną.

W praktyce realizacja tych zadań często przebiega jednocześnie.

Specjalistyczne IUK koncentrują się na niewielu zadaniach:

- teatry dramatyczne i muzyczne, filharmonie, galerie, kina głównie stwarzają możliwości kontaktu ze sztuką, i to w różnych, właściwie sobie dziedzinach; uzupełniają także działalność instytucji kształceniowych, gdyż znajomość dramatu, muzyki, plastyki czy filmu wchodzi do kanonu wykształcenia;

- biblioteki, muzea, w zależności od profilu swoich zbiorów realizują oddzielnie lub łącznie także co najmniej 2 zadania:

= umożliwiają kontakty ze sztuką oraz

= uzupełniają działalność instytucji kształceniowych.

Inne zadania niektóre z tych instytucji realizują celowo w dążeniu do wzbogacenia i pogłębiania oddziaływań wychowawczych. Wszelkie koła i kluby widzów przy teatrach, dyskusyjne kluby filmowe, koła miłośników sztuki przy muzeach i galeriach, bibliotekach itp. pomagają w realizacji określonych zainteresowań, rozwijają kontakty społeczne, życie w grupach, aktywność społeczną.

Określenie zadań stowarzyszeń społeczno- kulturalnych jest trudniejsze. Każde z nich przede wszystkim ma:

- ułatwić kontakty społeczne,

- organizować grupy,

- pobudzać aktywność społeczną.

Pozostałe zadania wynikają z zainteresowań członków i potrzeb środowiska, w którym ono działa.

Istnieją stowarzyszenia:

1. „branżowe”, np. towarzystwa fotograficzne, śpiewacze, amatorskie zespoły tańca ludowego, towarzystwa zajmujące się krzewieniem wiedzy itp.;

2. o szerszych zainteresowaniach, np. regionalne stowarzyszenia kulturalno - społeczne, towarzystwa łączności lub współpracy z innymi narodami itp.

Stowarzyszenia te realizują szerszy zakres zadań, a ich ogól jest zwykle określony przyjętym statutem.

Domy i ośrodki kultury wszelkiego rodzaju oraz kluby i świetlice - to trzeci rodzaj IUK.

Instytucje te są powołane do realizacji wszystkich lub przynajmniej większości wymienionych wyżej zadań działalności kulturalno-oświatowej. Jednocześnie państwo, a także samorządy lokalne właśnie na nie w pierwszej kolejności nakładają obowiązek oddziaływania wychowawczego, a ich statuty i dokumenty programowe ten obowiązek akcentują najmocniej. Dlatego też, a także na mocy tradycji językowej, ten rodzaj IUK nazywamy placówkami kulturalno-oświatowymi.

Czy zawsze placówki K-O są z założenia wielozadaniowe, tzn. czy realizują cały zestaw zadań, które wcześniej wymieniliśmy?

Nie zawsze, i nie w pełni.

Są to placówki:

- które nastawiają się przede wszystkim na upowszechnianie muzyki,

- inne są głównie zespołami hobbystycznych pracowni,

- inne w centrum uwagi stawiają rozwijanie życia społecznego (np. placówki w osiedlach mieszkaniowych),

- których głównym zadaniem jest krzewienie wiedzy.

Przyczyny powodujące specjalizowanie się placówek K-O:

a) często wynika to z potrzeb środowiska:

- w wielkomiejskich, gdzie istnieje wiele różnorodnych IUK, taka specjalizacja bywa możliwa i pożądana;

- w mniejszych może ona wypływać z lokalnych tradycji albo np. z kwalifikacji i zainteresowań personelu zatrudnionego w placówkach.

Ale i takie placówki z założenia realizują również inne zadania:

- pomagają w rozwijaniu określonych zainteresowań hobbystycznych związanych z głównym kierunkiem ich pracy;

- kultywują życie grupowe i

- pobudzają aktywność społeczną.

Wielozadaniowość placówek K-O realizowana jest ze zmiennym powodzeniem, które zależy m.in. od:

- wielokości i „rangi” placówki;

- rezonansu społecznego (inaczej w wielkim mieście, inaczej w małym, gdzie trudniejsze bywa znalezienie osób zainteresowanych danym profilem działalności);

- liczby wykwalifikowanych pracowników;

- możliwości zdobywania środków materialnych.

Typowe zakresy zadań dla IUK

Zadania IUK	Rodzaje IUK
		A			B			C
		1	2	3	1	2	3
Tworzenie płaszczyzny kontaktów ze sztuką	+	+	+	+	+	+	+
Tworzenie ram dla amatorskiej twórczości artystycznej	-	-	-	+	+	-	+
Uzupełnianie działalności instytucji kształceniowych	+	+	-	-	-	+	+
Pomoc w rozwijaniu i realizacji zainteresowań hobbystycznych różnego rodzaju	-	-	-	+	-	+	+
Aranżacja zabawy i wypoczynku	-	-	+	-	-	-	+
Ułatwianie kontaktów społecznych, adaptacji jednostek w grupach, stworzenie pola aktywności społecznej	-	+	-	+	+	+	+

Legenda:

A. Specjalistyczne IUK:

1. teatry dramatyczne, teatry muzyczne, filharmonie, kina, muzea, biblioteki;

2. koła, kluby itp. grupy skupiające przy ww. instytucjach ich stałych uczestników;

3. przedsiębiorstwa estradowe i rozrywkowe.

B. Stowarzyszenia społeczno-kulturalne:

1. regionalne towarzystwa fotograficzne;

2. amatorskie zespoły artystyczne;

3. towarzystwa miłośników regionu.

C. Placówki K-O: domy kultury, ośrodki kultury, kluby, świetlice.

Problemy, których rozwiązanie różnicuje ww. trzy rodzaje IUK:

1. Stowarzyszenia:

- każde z nich musi sobie wypracować odrębne treści i metody (stowarzyszenia skupiają się na określonym przedmiocie zainteresowań, wspólnym dla wszystkich członków, a motorem napędowym działalności jest aktywność społeczna ich członków);

- są one oparte na zasadzie całkowicie dobrowolnego uczestnictwa;

- oprócz nielicznego personelu administracji (nisko opłacanego) nie ma tam pracowników płatnych; motywacja członków jest głównie wewnętrzna;

- aktyw wnosi do pracy wiedzę i umiejętności zdobyte w wyniku kształcenia i praktyki zawodowej bądź samouctwa.

2. Specjalistyczne IUK:

- mają własne ustalone treści i metody pracy; nie oznacza to możliwości poszukiwania doskonalszych środków oddziaływania społecznego;

- czerpią inspirację z tradycji i wiedzy, narastających wokół przedmiotu ich pracy;

- dla nich kształci się odpowiednią kadrę w wyspecjalizowanych szkołach, głównie wyższych.

3. Placówki K-O:

- w nich sytuacja relatywnie najtrudniejsza, bowiem nakłada się na nie najwięcej obowiązków, mimo że dysponują najskromniejszą bazą lokalową i materialną;

- mają najkrótszą tradycję, a dodatku tradycja ta nie jest w stanie sprostać współczesnym wymogom:

= np. współczesny dom kultury ma swoją genezę w domach ludowych z końca XIX wieku i początku XX wieku, a klub w XIX-wiecznych, a nawet wcześniejszych salonach artystyczno-literackich i elitarnych klubach arystokracji lub bogatego mieszczaństwa;

= ale i z nowszej historii tych placówek zużyło się wiele treści i form;

- szczególnie kłopotliwa jest sytuacja kadrowa placówek (można się wprawdzie oprzeć na kadrze kształconej w uczelniach artystycznych, ale profesjonaliści nie są z kolei przygotowani do pracy wychowawczej; ponadto status pracownika takiej placówki nie zachęca specjalistów do podjęcia tego rodzaju pracy.

1. Metody i formy realizacji celów działalności kulturalno-oświatowej

Metoda (w znaczeniu ogólnym): świadomie i konsekwentnie stosowany oraz dający się powtarzać sposób postępowania, prowadzący do założonego celu.

PS wyróżnia 3 metody pracy środowiskowej i rozróżnienie to jest aktualne również na gruncie działalności K-O:

1) indywidualnych przypadków;

2) pracy grupowej;

3) organizowania społeczności lokalnej.

W pracy k-o metoda indywidualnych przypadków wyraża się w opiece i kierowaniu rozwojem kulturalnym i wychowawczym poszczególnych jednostek. Może być stosowana:

- zarówno wobec uczestników objawiających szczególne zainteresowania czy talenty;

- jak i wobec osób sprawiających szczególne trudności wychowawcze, wymagających rozbudzenia zainteresowań, zaspokojenia dominujących potrzeb.

Sens i swoistość metody tkwi w:

- osobistym, zindywidualizowanym kontakcie pracownika k-o z każdym takim uczestnikiem z osobna,

- dobieraniu oddziaływań najwłaściwszych dla osobowości danej jednostki.

Praca wychowawcy przy tej metodzie polega także na:

- mediacji między jednostką a jej środowiskiem,

- ułatwianiu zrozumienia jej problemów przez otoczenie,

- organizowaniu w środowisku poza placówką warunków sprzyjających rozwojowi tej jednostki.

Metoda pracy grupowej polega na kierowaniu zbiorem osób zespolonych wspólnymi celami, zadaniami. Podobnie jak poprzednia, metoda ta służy do pracy z:

- uczestnikami o określonych zainteresowaniach kulturalnych oraz

- uczestnikami nie mającymi takich zainteresowań (A. Kamiński nazywa takie grupy rozwojowo-wychowawczymi);

- często przed placówką k-o staje konieczność pracy z młodzieżą sprawiająca trudności wychowawcze (nazywamy je za A. Kamińskim rewalidacyjnymi);

- niektóre placówki podejmują grupowe oddziaływania psychoterapeutyczne (podobnie zresztą jak indywidualne, ale na podstawie dotychczasowych doświadczeń trudno mówić o szerszej użyteczności działań na tym polu).

Metoda organizowania społeczności lokalnej do zadań kulturalno-oświatowych polega na integrowaniu środków działań instytucji i aktywu społecznego funkcjonującego w środowisku w realizacji wspólnych planów.

W pracy k-o funkcjonują ponadto dwa sposoby działania, które (zwyczajowo) przyjęło się nazywać je metodami:

a) metoda otwartego uczestnictwa (kiedy placówka stwarza sytuacje - np. imprezy jednorazowe i cykliczne, miejsca i akcesoria wypełniania czasu wolnego - spontanicznego i nie wiążącego na przyszłość przebywania w placówce);

b) metody poprzednio wymienione, które zakładają mniej lub bardziej sformalizowaną, długofalową więź uczestników z placówką.

Ostatnio uzupełnia się ww. metody jeszcze metodą pracy z rodziną (w praktyce coraz częściej widzi się ją jako wyraźnie ukierunkowany i wyodrębniony nurt w poczynaniach społeczno-wychowawczych, edukacyjnych czy w pracy socjalnej).

Przykłady:

1. MIP - praca instruktorów z utalentowanym recytatorem czy plastykiem amatorem, pozyskiwanie do współpracy stałych bywalców „stojących na uboczu” lub negatywnie nastawionych;

2. MPG - prowadzenie zespołów i kół zainteresowań;

3. MOU - organizacja zabaw tanecznych, widowisk, festynów, występów artystycznych, prowadzenie kawiarni z grami stolikowymi i czasopismami;

4. MOŚL - organizowanie współpracy z instytucjami, gromadzenie środków (zajęcia głównie kierowników).

Formy to organizacyjne ramy wdrażania metod.

Jest ich wiele i uporządkować można je w kilku grupach:

1. formy usługowe - działalność polegająca na udostępnianiu pomieszczeń i urządzeń placówki do dosyć swobodnego wykorzystania;

2. audytoryjne - działalność, w której uczestnicy są w zasadzie słuchaczami lub widzami, ewentualnie mogą zabierać głos w dyskusjach.

Przybierają one charakter:

= cykliczny (tzn. spotkania uczestników odbywają się wielokrotnie i są powiązane wspólnym tematem lub osobami wykonawców), lub

= sporadyczny (tzn. występują jednorazowo, okazjonalnie);

3. aktywizujące - działalność polegająca na uczestnictwie w grupowym lub indywidualnym tworzeniu dóbr kultury albo na kontaktach z wiedzą.

W tej formie mieszczą się również zajęcia kolekcjonerskie i kształcenie umiejętności. Formy te mogą przybierać charakter:

= stały, kiedy prowadzone są z tą samą grupą osób w trakcie regularnych spotkań, lub

= sporadyczny.

Formy i metody pracy kulturalno - oświatowej

Formy	Metody
		otwartego uczestnictwa	pracy grupowej	indywidualnych przypadków
Usługowe	- kawiarnie, kluby, czytelnie; - wypożyczalnie sprzętu; - zabawy taneczne; - dyskoteki; - gry stolikowe; - udostępnianie TV; - udostępnianie aparatury; - wypożyczanie książek;	- wypożyczalnie sprzętu; - udostępnianie pracowni i innych pomieszczeń; - gry stolikowe;	- wypożyczalnie sprzętu; - udostępnianie pracowni; - udostępnianie aparatury;
Audytoryjne	-odczyty; - wystawy; - koncerty; - spektakle; - projekcje filmowe; - spotkania z ciekawymi ludźmi; - zorganizowane oglądanie TV;	- kursy; - szkolenia; - wykłady; - pokazy umiejętności dla grup;	- przekazywanie wiadomości i umiejętności;
Aktywizujące	- konkursy wiedzy; - konkursy umiejętności; - kiermasze i wystawy zbiorów hobbystycznych; - udzielanie informacji bibliotecznych;	- ćwiczenie umiejętności/próby, zajęcia praktyczne; - pokazy umiejętności i wytworów grup; - narady problemowe; - tworzenie (plenery, warsztaty);	- ćwiczenie umiejętności; - pokazy umiejętności i wytworów jednostek; - działalność twórcza; - samokształcenie jednostek; - uczestnictwo jednostek w kształtowaniu polityki programowej jednostki;

3. Od pracy oświatowej do animacji społeczno - kulturalnej

W dziedzinie pracy kulturalno - oświatowej nie zdołano wypracować spójnych podstaw teoretyczno-metodologicznych.

1) Założenia pracy oświatowej - także kulturalnej - akcentowały idee poszukiwania tożsamości jednostkowej, grupowej i narodowej upatrując w tym najbardziej efektywną drogę do minimalizowania deficytów ekonomicznych (materialnych) i edukacyjnych (duchowych). H. Radlińska konstatowała, że „największą trudność stanowi ukazanie człowiekowi z „nizin”, że jest dziedzicem kultury, ma być jej uczestnikiem czynnym, współtwórcą nie tylko dóbr materialnych, lecz także duchowych”.

2) Potrzebę modyfikacji pojęcia praca kulturalna postulował K.Korniłowicz (Pomoc w tworzeniu jako zadanie pracy kulturalnej): „Nie chodzi już tylko o szerzenie wartości kulturalnych , o ułatwianie dostępu do nich jednostkom i grupom - linią przewodnią staje się pomoc w tworzeniu”.

3) Idee te nabrały swoistej mocy w okresie powojennym, gdy w pracy kulturalno-oświatowej upatrywano możliwość osiągnięcia zmian w świadomości społecznej zgodnych z obowiązującą wówczas ideologią.

4) Od 1956 roku następuje powolny okres powrotu do źródeł, który w różnych swoich odmianach trwał aż do końca lat 80-tych. Coraz powszechniejsze w środowisku

---