10. Wykład z teorii literatury - 12.01.2015

1. Język - jako tworzywo dzieła literackiego

• Czego nie ma w języku, tego nie ma w dziele literackim.

• Stylistyka - zajmuje się językowym ukształtowaniem

* Konwicki: „oddech autora, linie papilarne palców, ślady jego chorób, nastrojów, rozpaczy - to wszystko jest zawarte w 28 lub 32 znakach alfabetu, w składni zdań […]”

* Jakobson sądził, że poetyka jest częścią językoznawstwa.

• Język jest tworzywem literatury i nie odgrodzimy się od językoznawstwa.

Ale z drugiej strony żadne wypowiedzi nie są dla językoznawstwa tak ciekawe jak fragmenty z literatury.

• Język - system znaków wzajemnie ze sobą powiązanych

• Język ma dwie sfery:

• plan wyrażenia i plan treści (signifiant i signifie)

• Językiem rządzi arbitralność, dowolność

2. I językoznawstwo i literaturoznawstwo posługują się pojęciem tekstu

• spójność tekstu (dzieło literackie to językowy twór sensowny, czyli spójny)

• spójność tekstu jest zarówno strukturalna, ale również znaczeniowa (na poziomie semantycznym)

• mechanizmy spójności tekstu

• Tekst to całość w jakiś sposób delimitowana

• Spójność komunikacyjna

• Spójność modalna - całościowy stosunek wypowiedzi do jej tematu

• Spójność o charakterze aksjologicznym

• Spójność intertekstualna - jednolita filozofia nawiązywania do tradycji, do konkretnych tekstów, o konkretnych stylów

• Spójność o charakterze pragmatycznym - związana z celem wypowiedzi

3. Kategoria stylu

• indywidualny styl autorski

• zespół zjawisk formalnych, semantycznych, składają się na całość jaką jest dzieło, jaką jest twórczość; to także pewien sposób reagowania na świat, styl jako autorskie wyrażanie doświadczenia świata

• style typowe - style gatunków, style epok

• Rodzaje stylów!!!

• Religijny, dziennikarski, potoczny, urzędowy, naukowy…

• Wszystkie odmiany języka mają prawo pojawić się w literaturze

4. Podziały w obrębie różnych zabiegów językowych (sposobów operowania językiem w celu przekazywania treści, cieniowania sensów):

• Figury myśli - zabiegi dotyczące tematu, organizujące odwołanie do słuchacza

• Figury słów, figury języka

• Tropy poetyckie - zabiegi semantyczne przekształcające znaczenia

• Figury słów

• Poeci sięgają w zakresie fonetyki (zabiegi fonetyczne) - są kwintesencją poetyckości (słowo ma się dziwić swojemu sąsiedztwu)

• Żeby naśladować świat z jego brzmieniowym bogactwem, wywołać efekt melodyjności (a nie tylko, żeby przyciągnąć uwagę, zaskoczyć)

• Mają na celu stworzyć harmonię dźwiękową albo dysharmonię - służy osiągnięciu muzyczności tekstu

• Kakofonia - niemiła??? (efekt odwrotny do muzyczności tekstu)

• Instrumentacja samogłoskowa/ spółgłoskowa

• Instrumentalizacja w inicjalnych fragmentach - aliteracja głoskowa

• Onomatopeja - może tworzyć dominantę stylistyczną (mogą być powtarzające się efekty dźwiękonaśladowcze, które z całej wypowiedzi tworzą dźwiękonaśladowczą całość - np. Bruno Jasieński, Na rzece)

• Paronomazja - zabieg oparty na żarcie, gra słów, zestawianie ze sobą brzmieniowo podobnych, a nie znaczeniowo słów (rodzaj kalamburu- gry na brzmieniach)

• Kalamburowe zestawienia (w grę wchodzi fonetyka, semantyka i etymologia)

• Metagram - prosty zabieg wymiany pierwszych liter, np.

• Echolalia - (jak Urszula Dudziak)

• Glosolalia - próbka oddania nowego języka, stworzenia z pomocą zabiegów językowych, np. Słopiewnie - Tuwim, wiersz Słowisień (sporo neologizmów fonetycznych, zbudowane w oparciu o skojarzenia brzmieniowe) - cały cykl dedykowany Karolowi Szymanowskiemu (także zabiegi, które naśladują melodie innych języków, np. oko trę, że mam ból (francuski)

• Rym (konsonanse i asonanse - rymy samogłoskowe i spółgłoskowe, rymy klauzulowe - rymy końcowe, rymy średniówkowe, najrzadszy jest rym inicjalny)

* średniówka - międzywersowy przedział, konieczny jest stały akcent paroksytoniczny, konieczna jest pewna powtarzalność

Rozmieszczenie rymów: parzyste, okalające

• Rytm (wiersze toniczne, sylabotoniczne…)

Wiersz średniowieczny - podporządkowany składni

* Konstanty wiersza sylabicznego:

• równozgłoskowy - taka sama liczba głosek w wersie

• Kochanowski

• wiersz bohatyrski

• rozróżnienie między zestrojem akcentowym a stopą

• granica stopy może padać wewnątrz wyrazu, sformalizowany porządek brzmieniowy

• diereza - tok dierez owy

• cezura

• zestrój - całostka znaczeniowa podporządkowana akcentowi głównemu

• Stopę może stworzyć też akcent poboczny

* mistrz tonizmu: Władysław Broniewski

* kadencja (intonacja opadająca) i antykadencja (intonacja wznosząca)

* Wyjątki od paroksytonicznego akcentowania:

- czasowniki w trybie przypuszczającym

- formy na -ika, -yka, np. muzyka, matematyka, fizyka

- proklityki i e… - nie mają samodzielnego akcentu

* Jarosiński (co się dzieje w wierszu wolnym)

* Wiersz wolny

2 typy

a) ten, który licz się ze składnią, podział na wersji pokrywa się ze zdaniami/ grupami składniowymi - wiersz wolny składniowy/ zdaniowy

b) intonacyjny/emocyjny - liczy się tylko z semantyką, emocjami

* wers jako jednostka kompozycyjna dzieli się na cz. przedśredniówkową i pośredniówkową

• Słowotwórcze:

• Leśmian - zasłynął jako twórca wyrazistego stylu opartego na neologizmach (mówi się osobno o leśmianizmach - specyficzne neologizmy, np. najdaszość, bezżałoba, bezdeń

• Zdrobnienia i spieszczenia

• zrosty i kontaminacje

• Neologizmy leksykalne

• zapożyczenia

• wulgaryzmy

• Środki składniowe

• paralelizmy składniowe

• parataksy, hipotaksy

• inwersja

• przerzutnia (najczęstszy zabieg w wierszu wolnym składniowym)

• przerzutnia - przeniesienie zakłócający porządek składniowy

• anakolut - celowa błędna konstrukcja

• pytanie retoryczne

• powtórzenie

• konkatenacja (łańcuch)

• elipsa