Rozwój fizyczny i motoryczny

Okres poniemowlęcy obejmuje dzieci od 13 do 36 miesiąca życia i charakteryzuje się wolniejszym w porównaniu do wieku niemowlęcego tempem wzrastania. Intensywność wzrastania zarówno wysokości, jak i masy ciała zmniejsza się. Od 13 do 24 miesiąca życia przyrost wysokości ciała wynosi ok. 12cm, a masy ciała 2 - 3kg. Od 2 do 3 roku życia średni przyrost roczny wynosi 6 - 8cm wysokości ciała (mniej w stosunku do poprzedniego okresu), zachowując przyrost 2 - 3kg masy ciała. W wyniku wzrastania, szczególnie długości kończyn i zmniejszania się tkanki tłuszczowej stopniowo ulegają zmianie proporcje ciała z wyraźną tendencją do smuklenia sylwetki. Jest to okres dalszego doskonalenia morfologicznego i czynnościowego wszystkich narządów wewnętrznych. Dokonuje się dalszy postęp w procesach kostnienia. Obwód klatki piersiowej staje się wyraźnie większy od obwodu głowy, zarasta ciemię duże (ok. 18 miesiąca), pod koniec 3 roku życia dziecko ma 20 zębów czyli pełne uzębienie mleczne.

W okresie tym doskonali się aparat mięśniowo-ruchowy dziecka w wyniku zmiany zasadniczej pozycji ciała z leżącej na stojącą, opanowanie umiejętności chodzenia, biegania, chwytania. Duża aktywność dziecka w wieku poniemowlęcym umożliwia mu ćwiczenie nawyków ruchowych, naukę biegania (6-18 miesiąc) wchodzenie po schodach trzymając się poręczy i dostawiając nogę (19-21 miesiąc) jazdy na trzykołowym rowerku(36 miesiąc). Na drugi rok życia dziecka przypada okres rozwoju manipulacji specyficznej. Dziecko uczy się dostrajając swoje ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości, oddalenia. Ruchy dziecka nabierają precyzji

w pierwszej połowie drugiego roku życia zaczyna się rozwój praksji, czyli czynności związanych z posługiwaniem się różnymi przedmiotami codziennego użytku jak na przykład łyżeczka, kubek czy grzebień oraz czynności związanych z samoobsługą: mycie, jedzenie, ubieranie się. Czynności te są doskonalone przez cały okres poniemowlęcy.

Rozwój czynności poznawczych

Rozwój intelektualny dziecka rozpoczyna się od okresu inteligencji sensoryczno - motorycznej. Jakkolwiek okres ten trwa tylko 2 lata, to przynosi wiele istotnych zmian w aktywności poznawczej małego dziecka. Zdaniem Piageta zmiany pojawiają się w stałej kolejności. Rozpoczynają się od przekształcenia reakcji odruchowych w czynności psychiczne w toku procesu adaptacyjnego, opartego na trzech podstawowych formach asymilacji. To właśnie dzięki asymilacji funkcjonalnej(powtarzanie reakcji), uogólniającej(wykonywanie takiej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce) i różnicującej(różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu) następuje utrwalenie, poszerzenie i różnicowanie reakcji dziecka, w efekcie czego powstaje czynność psychiczna, której wręcz modelem jest schemat.

Schematy czynnościowe różnicują się w okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej. Pierwsze schematy wywodzą się z czynności odruchowej organizmu (stadium I) i noszą nazwę schematów czynnościowych pierwotnych (np. schemat ssania). Połączenie tego rodzaju schematu z elementami sensomotorycznymi prowadzi do powstania pierwszych przystosowań nabytych (stadium II). Skierowana aktywność dziecka ku światu przedmiotów przynosi w stadium III (4-8 miesiąc) wypracowanie nowego rodzaju schematów czynnościowych wtórnych(schemat potrząsania, pociągania). Kolejna zmiana polega na łączeniu schematów czynnościowych wtórnych w działaniu dziecka(stadium IV 8-12 miesiąc). Dzięki temu jeden schemat może być wykorzystany w funkcji celu, zaś inny w funkcji środka połączenia schematów są typowe i plastyczne. Oznacza to, że dziecko może stosować raz wypracowane połączenie w nowych sytuacjach, ale także może każdy schemat dowolnie łączyć z innymi i używać go w innej funkcji. W kolejnym stadium V(12-18 miesiąc) dziecko wykonuje wiele różnych schematów w kontekście z jednym przedmiotem. Zaś w VI stadium (18-24 miesiąc) dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi, co wiąże się z przekształceniem schematów czynnościowych w schematy umysłowe.

W VI stadium dziecko potrafi odszukiwać przedmioty w miejscach przewidywanych na podstawie ubiegłych doświadczeń. Zdaniem Piageta w VI stadium inteligencji sesoryczno - motorycznej pojawia się funkcja symboliczna. Jest to zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. Pierwsze jej przejawy to: przyswojenie mowy, pojawienie się zabawy symbolicznej, naśladownictwo odróżnicowane oraz pierwsze przejawy wyobrażeń. Za najważniejsze uważa Piaget naśladownictwo odróżnicowanie, które poprzedzone jest przez naśladownictwo bezpośrednie. Kiedy w naśladowaniu następuje odróżnicowanie od wzoru dokonuje się przejście na wyższy poziom rozwoju.

W ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym, zna około 2 tysięcy słów i podstawowe reguły gramatyczne, co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych, a nawet rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach, w których uczestniczyło. Obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak : muzyka, rysunek, gesty czy liczby. Intensywny rozwój funkcji symbolicznej, a zwłaszcza zabawy symbolicznej rysunku przypada na średnie dzieciństwo.

Połowa 2 roku życia jest to ważny moment w nabywaniu przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych czy dziecięcej teorii umysłu. Dziecko staje się wtedy zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych i możliwych wyobrażonych zdarzeniach. Mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia i niezadowolenia, rozczarowania, dowodzą, że dzieci myślą o nieobecnych i hipotetycznych sytuacjach.

W okresie poniemowlęcym obserwujemy kilka rodzajów zabaw, z których najważniejsze to :

• manipulacyjne- są podstawą zabaw konstrukcyjnych, wywodzą się z zabaw funkcjonalnych; polegają na swobodnych działaniach dziecka na przedmiocie wywołujących przyjemne doznania; przykłady: potrząsanie grzechotką, wkładanie klocków do pojemnika, przenoszenie i przewożenie klocków;

• konstrukcyjne - polegają na dążeniach dziecka do wytworzenia dostrzegalnego rezultatu swoich działań, na przykład wieży z klocków, rysunku, zamku z piasku, ale bardziej niż rezultatem dziecko jest zainteresowane samą czynnością tworzenia;

• symboliczne - są podstawą zabaw tematycznych,

Zdolność do udawania wyraża się w tym, że dzieci nie tylko same zaczynają odgrywać sytuacje na niby, lecz również rozumieją zachowanie innych osób. Zabawa w udawanie to istotny dowód prawidłowego rozwoju dziecięcej teorii umysłu. Wczesne formy pojawiają się w wieku 18 miesięcy i są związkiem trzech elementów:

• podmiotu czyli dziecka,

• podstawowej reprezentacji (przedmiot, którym bawi się dziecko - np. klocek)

• i reprezentacji rozkojarzonej - drugiego rzędu, dotyczącej udawanej treści (klocek to filiżanka).

Rozkojarzenie umożliwia traktowanie udawanej treści niezależnie od rzeczywistych właściwości przedmiotu. Między 18 i 24 miesiącem rozwija się umiejętność udawania - dzieci odgrywają sytuacje "na niby" i rozumieją, kiedy udają inni.

Rozwój emocjonalny i społeczny

Wiek poniemowlęcy jest dla dziecka nowym etapem zdobywania doświadczeń i coraz to nowych wyzwań. W miarę rozwijającej się sprawności lokomocyjnej zdobywa coraz większą swobodę w pokonywaniu przestrzeni, a utrwalona jeszcze w okresie niemowlęcym potrzeba więzi emocjonalno-uczuciowej z dorosłym skłania je do poszukiwania towarzystwa najbliższych, podchodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych miesiącach również i zagadywania.

W 2 roku życia dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie z osobami znanymi, które wzbudzają w nim pozytywne przeżycia. Chętnie uczestniczy w codziennych zajęciach: próbuje naśladować niektóre czynności dorosłych. Nie jest to wyłącznie naśladowanie zachowań. Z badań M. Bornsteina wynika, że dzieci powyżej 13 miesiąca przejawiają wyższy poziom zabawy symbolicznej jeśli w wieku 5 miesięcy zachęcano je do zabawy, a nie ograniczano się wyłącznie do kontaktu przez demonstrację. Dane wskazują na istotną rolę matki w rozwoju dziecka.

Porozumiewając się z dorosłymi dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby. Rozumie również pragnienia innych osób w różnych sytuacjach społecznych.

Uczucia dzieci w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne, szybko przechodzą w przeciwstawne. Ich reakcje są gwałtowne, nadal silnie związane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego, który podlega wtedy licznym zmianom funkcjonalnym i strukturalnym. Nadal procesy pobudzenia dominują nad procesami hamowania. Zjawisko to jest związane jednocześnie z różnicami indywidualnymi oraz wrodzonymi cechami temperamentalnymi.

Między 2 a 3 rokiem życia pojawiają się takie złożone uczucia jak zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotania. Wiąże się to z rozwojem poczucia własnego „Ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych. Dzieci w tym wieku są przekorne, nie zgadzają się z rodzicami, przeciwstawiają się im. Mówią o sobie, używając zaimków: ja, mnie, moje. Odkrywają że są odrębną istotą, próbują podejmować wiele działań, badają na co mogą sobie pozwolić. Jeżeli dziecku zbyt często uda się postawić na swoim, wówczas może sobie pomyśleć, że wszystko mu wolno. Jeśli natomiast będzie doznawało zbyt wielu porażek na drodze do osiągnięcia autonomii, to może się załamać i nie podejmować kolejnych prób. Rola rodziców jest w tym czasie bardzo istotna. Wyznaczają oni swej pociesze granice niezależności.

W okresie poniemowlęcym dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych. Jego możliwości komunikacyjne sprzyjają poszerzaniu i wzbogacaniu tych kontaktów. Obcowanie dziecka z rówieśnikami przyczynia się do rozszerzania repertuaru jego społecznych zachowań. Pierwsze kontakty z rówieśnikami ograniczają się do spojrzeń lub „zachowań zaczepnych” będących oznaką zainteresowania, zaś zabawy ze społecznego punktu widzenia to zabawy tematyczne - w coś lub w kogoś. Okres poniemowlęcy to również czas, w którym maluchy dostrzegają różnice płci. Wtedy tworzy się tzw. podstawowa tożsamość z płcią. Dzieci zwracają uwagę na to, jak ubierają je rodzice, jak do nich mówią, jakie zabawki im podają.

Pozytywny kontakt z otoczeniem jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy dziecka. Mowa kształtuje się w trakcie społecznych kontaktów dziecka z otoczeniem jak również je pogłębia, poszerza i wzbogaca. Mały człowiek potrafiący porozumieć się z otoczeniem za pomocą słów ma dużo większe możliwości utrwalenia więzi społecznej niż ten, który nie potrafi mówić.

Pierwsze 3 lata życia, to okres intensywnego rozwoju i kształtowania się relacji między maleństwem, a dorosłym. Bardzo ważna jest postawa matki. Kontakt pomiędzy rodzicielką a jej dzieckiem można nazwać aktywnym. Z jednej strony maluch wyznacza sposób zachowania dorosłego, a z drugiej dorosły swoim postępowaniem wymusza na dziecku określone zachowanie. Relacje te wzajemnie się dopełniają.

Dieta dziecka w okresie poniemowlęcym

Zmniejszona dynamika rozwoju somatycznego powoduje mniejsze potrzeby żywieniowe małych dzieci, co wyraża się niższym niż u niemowląt dziennym zapotrzebowaniem na energię i składniki pokarmowe.

Czynności związane z przyjmowaniem pożywienia stają się dla dzieci w tym okresie mniej ważne. Charakterystycznym zjawiskiem tego wieku są znaczne wahania apetytu. Liczba posiłków w ciągu doby zmienia się i może wynosić od 3-5 co często jest określane „błędnym apetytem”. Błędnym zachowaniem rodziców jest zmuszanie dziecka do przyjmowania nadmiernych ilości pokarmów - ponad potrzeby i możliwości metaboliczne. Wyrażana w ten sposób troska o ich dobro jest nieprawidłowym postępowaniem gdyż powoduje rozwój u małego dziecka wielu reakcji obronnych, wyrażających się gwałtowną odmową jedzenia.

Na okres wczesnego dzieciństwa przypada przejście od diety niemowlęcej z przewagą pokarmów mlecznych do tzw. diety domowej określanej również „rodzinnym stołem”. Prawidłowy przebieg okresu rozszerzania diety wymaga od rodziców okazywania dziecku dużo wyrozumiałości, cierpliwości i tolerancji a jednocześnie konsekwentnego postępowania.

Dieta małego dziecka powinna być dobrze zbilansowana pod względem energetycznym i w zakresie ilości i jakości składników pokarmowych. Zalecane dzienne spożycie energii określa się na 92-86 kcal/ kg masy ciała co daje ogółem 1100-1300 kcal/dobę.

Ilość białka w diecie małego dziecka powinna pokrywać 12% dobowego zapotrzebowania energetycznego. Białko zwierzęce powinno stanowić 60% ogólnej podaży tego składnika w diecie, a jego źródłem jest mleko, mięso zwierząt, drobiu, ryby i jaja. W diecie dwuletniego dziecka powinno codziennie znajdować się mięso najlepiej w formie gotowanej lub pieczonej. Białka roślinne ze względu na ich mniejszą wartość odżywczą powinny tylko uzupełniać ogólna pulę białkową w diecie dziecka. Źródłem białka roślinnego mogą być rośliny strączkowe(groch, fasola) lecz ze względu na ich właściwości wzdymające należy je podawać ostrożnie zwykle pod koniec 2 roku życia.

Ryby stanowią ważny składnik odżywczy diety. Ich mięso zawiera wysoko wartościowe białko, a także inne składniki niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka są to m.in.: jod, cynk, selen, żelazo.

Dieta powinna być nadal bogata w tłuszcze. Zaleca się podaż od 3,1-3,3g/kg masy ciała, co stanowi 32% dziennego zapotrzebowania energetycznego.

Kolejną grupę podstawowych składników pokarmowych stanowią węglowodany. Są one głównym źródłem energii i powinny dostarczać ok. 56% dobowego zapotrzebowania energetycznego. Zalecane dzienne spożycie węglowodanów dzieciom w wieku 2-3 lat wynosi 12-13g/kg masy ciała. Zbyt mała ich podaż wpływa niekorzystnie na ustrojowe procesy metaboliczne, prowadząc do zaburzeń przemiany tłuszczów i białek.

Podaż błonnika powinna wynosić 0,5g/kg masy ciała/ na dobę. Jednak duża jego zawartość w pożywieniu dziecka może zaburzać wchłanianie składników mineralnych tj. wapnia, żelaza, cynku a także zwiększać zapotrzebowanie na wodę.

Podstawowym dwucukrem powinna być laktoza. U małych dzieci należy ograniczać sacharozę (nie powinna przekraczać 10% ogólnej zawartości węglowodanów). Takie postępowanie pozwala kształtować i utrwalać zdrowe nawyki żywieniowe małego dziecka a przez to skutecznie zapobiegać wielu chorobom cywilizacyjnym jak np. próchnica, otyłość, cukrzyca, miażdżyca.

Glukoza i fruktoza stanowią bardzo ważny składnik gdyż są naturalnym źródłem witamin i soli mineralnych. Zakres podawanych owoców i warzyw powinien być stale rozszerzany i urozmaicany

Żelazo odgrywa ważną rolę w prawidłowym rozwoju psychosomatycznym dziecka i jego podaż powinna wynosić 10mg/dobę. Niedobór żelaza w ustroju małego dziecka może prowadzić do zaburzeń mielinizacji i opóźnienia rozwoju różnych funkcji psychomotorycznych, poznawczych, procesów uczenia się, pamięci, zaburzeń zachowania.

Oprócz składników odżywczych dieta dziecka powinna zawierać odpowiednią ilość i jakość wody. Jest to bardzo ważne ponieważ woda stanowi podstawowy element każdej komórki organizmu, jest nośnikiem substancji dostarczających energię i składniki budulcowe oraz jest ważnym regulatorem ciepłoty ciała. Zapotrzebowanie wynosi od 2- 2,5 l/ na dobę.

W okresie poniemowlęcym, oprócz prawidłowego składu diety, bardzo ważna jest konsystencja podawanych pokarmów, która zależy od sposobu przygotowywanych posiłków. Dzieciom w tym wieku nie jest wskazane nadmierne rozdrabnianie, przecieranie czy miksowanie produktów odżywczych. Chociaż może to ułatwiać i przyspieszać nakarmienie dziecka jednak z drugiej strony opóźnia rozwój ważnych funkcji pokarmowych tj. nabywania umiejętności gryzienia, żucia i połykania.

Reasumując omówione powyżej zagadnienia dotyczące zasad prawidłowego żywienia małych dzieci należy podkreślić że:

• dieta dziecka w okresie poniemowlęcym powinna być dobrze zbilansowana pod względem kalorycznym i wszystkich składników odżywczych;

• pełnowartościowość diety można osiągnąć poprzez jej urozmaicenie komponując produkty spożywcze z wszystkich grup pokarmów;

• posiłki powinny być podawane regularnie o stałej porze dnia w ilościach akceptowanych przez dziecko;

• przy karmieniu małego dziecka należy kierować się jego apetytem i aktywnością ruchową, pozwoli to uchronić go przed zaburzeniami odżywiania takimi jak: niedożywienie, nadwaga czy otyłość;

• podczas spożywania posiłków należy zapewnić małemu dziecku spokój, stworzyć serdeczną atmosferę, która spowoduje, że podawany mu pokarm będzie chętniej akceptowało i zjadało z radością.

8

---