SOCJOLOGIA JAKO NAUKA Termin „socjologia” po raz pierwszy użył August Comte w 4 tomie „Kursu filozofii pozytywnej” wydanym we Francji w 1837 r. Użył tego pojęcia dla określenia nauki o człowieku jako gatunku społecznym, a nie tylko biologicznym, nawiązując w ten sposób do zrodzonego już w starożytności nurtu myślowego traktującego człowieka jako istotę społeczną (Arystoteles). Etymologicznie rzecz biorąc pojęcie „socjologia” składa się z 2 słów: ocios-społeczeństwo i logos-nauka, czyli w dosłownym tłumaczeniu to tyle, co nauka o społeczeństwie. Współcześnie jednak na takim określeniu socjologii nie można poprzestać, ponieważ społeczeństwem zajmuje się nie jedna nauka, a wiele nauk zwanych naukami społecznymi lub naukami humanistycznymi (historia, prawo, ekonomia, psychologia, socjologia, kulturoznawstwo i inne). Wszystkie te nauki zajmują się badaniem człowieka w węższych lub szerszych zbiorowościach. Tak jak historia zajmuje się badaniem tego, co było wśród ludzi, prawo określa to, co być powinno między ludźmi, ekonomia zajmuje się racjonalnym gospodarowaniem, tak socjologia bada współżycie społeczne, funkcjonowanie węższych i szerszych zbiorowości ludzkich, bada człowieka wśród ludzi. Socjologia jest to nauka zajmująca się badaniem współżycia społecznego, jego materialnych i niematerialnych wytworów, czynników powodujących ich powstawanie, rozwój i zanika, badaniem osobników ludzkich, ale tylko o tyle, o ile są przez to współżycie są zdeterminowani (uwarunkowani). W ramach socjologii powstały 2 nurty: nurt kontraktualistyczny i nurt realistyczny. Kontraktualiści (Demokryt, J.J.Roussou) twierdzą, że współżycie społeczne jest wyrazem swoistej umowy społecznej. Realiści twierdzą, że współżycie społeczne jest faktem genetycznie pierwotnym, tzn. człowiek żył zawsze w szerszych lub węższych zbiorowościach ludzkich, w pojedynkę żyć bowiem nie można. Przemawiają za tym następujące fakty: *względy natury biologicznej, tzn. człowiek rodzi się niezdolny do samodzielnego życia *język *wszystkie cechy charakteryzujące człowieka, jednostkę ludzką są uwarunkowane kulturowo Wytworem materialnym i niematerialnym współżycia ludzi jest kultura. Z powyższego wynika, że przedmiot i zakres badań socjologii jest bardzo szeroki. Jest tak bogaty, jak bogate jest życie ludzi. W związku z tym w ramach socjologii ogólnej wyodrębniły się różne zakresy badawcze, które z czasem usamodzielniły się w odrębne dyscypliny socjologiczne, i tak powstały np. socjologia wsi, socjologia miasta, pracy, kultury, medycyny itp.
PODSTAWOWE POJĘCIA SOCJOLOGICZNE Współżycie społeczne oznacza, że każdy człowiek jest członkiem określonej zbiorowości społecznej. Pojęcie zbiorowości społecznej jest zatem najogólniejszym określeniem używanym w socjologii. Co prawda niektórzy socjologowie jako terminu ogólniejszego dla oznaczenia różnych trwałych form życia zbiorowego używają pojęcia społeczeństwo. Jednakże termin ten ma inne historyczne ustalenia i znaczenia, i posługiwanie się nim wywołuje czasami różnego rodzaju nieporozumienia. Pojęcie zbiorowość społeczna jest zatem określeniem bardziej neutralnie obejmującym różnorodne zbiory ludzi. Wśród zbiorowości społecznych możemy wyróżnić takie ich rodzaje jak: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność, klasa, warstwa społeczna itd. Zadaniem socjologii jest zatem dokonanie klasyfikacji tych różnych rodzajów zbiorowości, opisanie ich trwałych cech, struktur i procesów w nich zachodzących, bowiem chociaż zbiorowości społeczne są tworami historycznymi, tzn. powstają w określonym czasie na skutek warunków charakterystycznych dla tego okresu i noszą cechy charakterystyczne dla okresów dziejowych, w których powstały, to jednak niektóre cechy ich struktur i procesów w nich zachodzących są trwałe i powtarzalne. Analizując zatem zbiorowości społeczne należy wskazać na ich typy i struktury, czyli obiektywne strony ich istnienia i rozwoju oraz wzajemne podporządkowanie. Jednocześnie należy wskazać na rozróżnienie zbiorowości społecznych od prostych zbiorów ludzkich. Zbiór społeczny to zbiór ludzi wyodrębniony w praktyce współżycia społecznego, czyli jest to zbiór obejmujący ogół ludzi posiadających jakąś wspólną cechę wyodrębnioną przez obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzie ją sobie uświadamiają czy nie. Zbiór społeczny różni się od zbioru logicznego tym, że jest wydzielony nie na podstawie dowolnej cechy przyjętej przez badacza, lecz na podstawie cechy wydzielonej w nich na podstawie kryteriów wydzielonych przez członków zbioru. Podstawowe rodzaje zbiorów społecznych to zbiorowisko społeczne, społeczna kategoria członkostwa i indywidualne typy psychologiczno-społeczne. Zbiorowość społeczna to zbiór ludzi przebywających mniej lub więcej stale w pewnych określonych ramach przestrzennych takim skupieniu, że praktycznie możliwa jest styczność bezpośrednia członków tego zbioru ze sobą. Kategoria społeczna członkostwa to zbiór ludzi w rozumieniu dystrybutywnym wydzielonych w praktyce życia społecznego w obrębie danego zbioru ze względu na określone cechy, takie jak: płeć, wiek, miejsce pracy, stan cywilny, stan rodzinny, wykształcenie, zawód itd. Kategoria społeczna członkostwa ściśle wiąże się rolą i pozycją społeczną. Rola społeczna oznacza zespół działań, funkcji, które członek zbioru może wykonywać, inaczej mówiąc określa ogół obowiązków, które dany człowiek realizuje. Pozycja społeczna natomiast to ogół uprawnień, jakie z tytułu roli i pełnionej funkcji dana jednostka posiada. Zbiorowością społeczną nazywamy taki zbiór ludzi, między członkami którego występują jakieś powiązania ze względu na przynależność do nich. Podstawowe typy zbiorowości społecznych to: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność. Grupą społeczną jest wszelki taki zbiór ludzi, który obejmuje co najmniej 3 osoby wykazujące w swoim współżyciu organizację społeczną. Organizacja społeczna ujawnia się w następujących momentach: *w zróżnicowaniu działań, czyli w podziale pracy *w dopełnianiu się tych zróżnicowanych działań *w powtarzalności zróżnicowanych działań *interpersonalności działań *systemie sankcji w postaci nagród i kar Organizacja zbioru ludzi ujawnia się: *w normach społecznych określających każdemu jej członkowi co mu wolno, a czego nie przejawiać w swoich zachowaniach *zachowaniach sankcjach społecznych |
Wykonywać swoje obowiązki. Ten pogląd Davis'a i Moor'a poddał krytyce tumi, wskazując, że tzw. meritokracja, czyli związek między cechami jednostki a nagrodami, jakie ona otrzymuje nie odzwierciedla rzeczywistości, ponieważ sukces lub jego brak w zdobywaniu społecznych nagród w jednym pokoleniu jest przekazywany przez rodziny następnym pokoleniom, a to ogranicza swobodne dopasowywanie zdolności i nagród. Inaczej stratyfikację społeczną ujmuje się z punktu widzenia teorii konfliktu. Teorię tą najpełniej wyraził Karol Marks, wg którego w każdym społeczeństwie istnieją dwie podstawowe klasy: *klasa tych, którzy posiadają środki produkcji (klasa właścicieli) *klasa tych, którzy nie posiadają środków produkcji Zdaniem Marksa stratyfikacja nie jest ani nieuchronna, ani niezbędna, jeżeli tylko środki produkcji staną się własnością zbiorową, a nie własnością jednostek. Teoria ta była krytykowana z wielu punktów widzenia. Największy atak na teorie Marksa na temat stratyfikacji społecznej opartej na nierówności ekonomicznej jest zbyt sztywna. Wg Wezera stratyfikacja jest pojęciem wielowymiarowym. Istnieją trzy odrębne sfery różnicujące ludzi: *sfera ekonomiczna *sfera społeczna *sfera polityczna W opinii Wezera pozycję ekonomiczną należy rozważać jako kontinuum od pozycji wysokiej do niskiej. Natomiast sferę społeczną należy wiązać z różnym prestiżem i szacunkiem społecznym, jaki dana wielka grupa ludzi posiada. Natomiast sfera polityczna nazwana jest przez Webera partią, która może doprowadzić do sprawowania władzy. W świetle powyższych rozważań pewien stopień stratyfikacji społecznej jest nieunikniony, ponieważ umiejętności, zdolności, inteligencja i inne przymioty osobiste, a także dobra społeczne są nierówno rozdzielone. Jednak stopień stratyfikacji zależy w głównej mierze od natury danego społeczeństwa. Społeczeństwo wysokouprzemysłowione i postindustrialne jest silniej uwarstwione. Utrzymujący się w nim system stratyfikacji jest wynikiem oddziaływania instytucji i procesów społecznych, które służą wspieraniu istniejącego systemu stratyfikacji. Do tych instytucji społecznych utrwalających stratyfikację społeczną należy zaliczyć: *ekonomię, z której wynika nierówna dystrybucja dóbr i usług społecznych *rodzinę, dzięki której rozdział dóbr społecznych przekazywany jest z pokolenia na pokolenie *religię i ideologie *porządek polityczny, szczególnie wynikający z charakteru państwa, państwo jako aparat jest tym, co pozwala utrzymać system stratyfikacji *procesy społeczne, które stanowią wsparcie istniejącego systemu stratyfikacji, którym towarzyszy proces selekcji, kooptacji, tzn. włączania do systemu jednostek, które mogłyby zagrozić jego istnieniu i trwaniu *zasadę kumulatywności korzyści Istniejący system stratyfikacji społecznej wspomagają nie tylko instytucje społeczne, ale i pewne procesy społeczne takie, jak: *kooptacja, czyli dopuszczanie do systemu korzystania z korzyści tych, którzy są w opozycji do niego *zasada kumulatywności korzyści, którą Robert Merton nazwał strategią Mateusza, tzn. ci, którzy korzystają ze stratyfikacji potrafią pomnożyć to w taki sposób, by korzyści były jeszcze większe, w rezultacie pogłębia to dysproporcje w podziale społeczeństwa
MAKRO A MIKRO STRUKTURY SPOŁECZNE W strukturze każdego społeczeństwa można wyróżnić dwa poziomy jego organizacji: *makrostrukturalne *mikrostrukturalne Relacje między tymi poziomami należą do jednych z najciekawszych zagadnień teorii socjologicznych. Terminem makrostruktura określa się charakterystyczny dla danego typu społeczeństwa układ klas, warstw i kategorii społecznych w odpowiedni sposób ze sobą powiązanych. W szerszym znaczeniu makrostruktura obejmuje także układ instytucji, np. państwo i grup typu zrzeszeniowego, np. partie polityczne, grupy narodowe jakie w danym społeczeństwie występują. Pojęcie makrostruktury odnosi się do tych elementów systemu społecznego, które stanowią ogólny, ramowy i łatwodostrzegalny schemat organizacji społeczeństwa. Socjologia w początkowym okresie swojego istnienia interesowała się głównie zjawiskami i procesami społecznymi zachodzącymi na poziomie makrospołecznym. Podstawową kategorią analityczną było społeczeństwo, a przedmiotem zainteresowania jego części składowe, wzajemne relacje między nimi i czynniki decydujące o spójności społeczeństwa i przeciwdziałające tej spójności. Z czasem zauważono jednak, że o ile makrostruktura społeczna wyznacza ogólne normy życia społecznego, to zespół form wypełniających te ogólne ramy żywą i bardziej zindywidualizowaną treścią kształtuje się na poziomie mikrostrukturalnym. W praktyce okazało się bowiem, że społeczeństwa reprezentujące w wielu przypadkach bardzo zbliżony typ makrostrukturalny, a więc podobne do siebie zewnętrznie, przy dokładniejszej analizie wykazują głębokie różnice w sferze mikrostrukturalnej. We współczesnym świecie, w którym społeczeństwa upodabniają się do siebie pod wieloma względami, o indywidualnym obliczu zbiorowości ludzkich stanowi przede wszystkim mikrostruktura społeczna. Na mikrostrukturę społeczną składa się całość istniejących w danym społeczeństwie specyficznych dla niego wzorów wzajemnych oddziaływań i stosunków społecznych, układ grup formalnych i nieformalnych takich, jak np. rodzina, szkoła, grupy pracownicze, społeczności lokalne. Mikrostruktura wywiera decydujący wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego, ponieważ od niej zależą: *procesy socjalizacji i kształtowania się charakterystycznych dla danego społeczeństwa typów osobowości *procesy kształtowania się opinii członków społeczeństwa o rozmaitych sprawach (społecznych, ekonomicznych, religijnych, politycznych itd.) *procesy kształtowania sposobu widzenia świata i stosunek do niego, czyli nasz świat wartości, aspiracje, postawy itp. Bez odwołania się do mikrostruktur społecznych nie sposób zrozumieć zachowania jednostki ludzkiej oraz procesy zachodzące w zbiorowościach społecznych. Składnikiem mikrostruktury regulującym wzajemne oddziaływania ludzi na siebie są kulturowo Ludzie, którzy nie poddają się naciskom swoich kręgów, odrzucają obowiązujące w nich ideały osobowości i wprowadzają nowe, wg Znanieckiego są zboczeńcami. Typologie biologiczne uzależniły osobowość człowieka od elementów dziedzicznych, biologicznych. Typologie socjologiczne uzależniły osobowość człowieka od kręgów, w których on wzrastał, ulegał socjalizacji i wychowaniu. Mikro i makrospołeczne uwarunkowania osobowości. Aby określić osobowość człowieka, nie wystarczy poznać świat jego przeżyć, dążeń, umiejętności, wartości, ale trzeba odnieść się do zbiorowości, w której jednostka wzrastała. Tym, co kształtuje osobowość, jej indywidualność jest swoisty sposób, w jaki konkretna jednostka uczestniczy w życiu zbiorowym, w jaki działa i zachowuje się społecznie. Bogactwo kontaktów i relacji społecznych, różnorodność form uczestnictwa w życiu zbiorowym kształtują osobowość człowieka. Ponieważ w strukturze każdego człowieka można wyróżnić dwa poziomy jego analizy- makro i mikrospołecznej- zatem funkcjonowanie w tych strukturach makro i mikro określa osobowość człowieka.
POJĘCIE I RODZAJE PROCESÓW SPOŁECZNYCH Procesem społecznym nazywamy serię zjawisk, zdarzeń, faktów dotyczących osobowości grup społecznych, zbiorowości powiązanych ze sobą różnego rodzaju zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi, powodującymi określone skutki i przeobrażenia społeczne. Leopold von Wiese wszystkie procesy społeczne zachodzące między ludźmi podzielił na procesy: *zbliżające ludzi do siebie- asocjatyczne *oddalające ludzi od siebie Wyrazem procesów asocjatywnych jest koleżeństwo, przyjaźń, przystosowanie, zjednoczenie. Natomiast procesy rozłączające ludzi to współzawodnictwo, opozycja, konflikt, walka, wojna. Powyższa klasyfikacja procesów społecznych wzbudziła wątpliwości u Georgia Simmel'a, który wskazuje, że opozycja i walka najbardziej zbliża przeciwników, ponieważ do prowadzenia walki znajomość przeciwnika jest bardziej potrzebna niż znajomość przyjaciela w przypadku przyjaźni. We współczesnej socjologii procesem społecznym, w wąskim rozumieniu tego słowa, nazywa się serię zjawisk dotyczących osobowości grup społecznych i zbiorowości powiązanych ze sobą w taki sposób, że są one tylko zjawiskami społecznymi, np. proces adaptacji polega na przystosowaniu osobowości do nowych warunków kultury i struktury osobowości po przeniesieniu do nowego środowiska. W szerokim tego słowa znaczeniu procesem społecznym nazywa się wszystkie serie zjawisk technicznych, technologicznych, ekonomicznych, etycznych, religijnych. Procesy w tym sensie stanowią całość zjawisk występujących w danym społeczeństwie, np. proces ruchliwości społecznej, urbanizacji, globalizacji, integracji itd. W życiu społecznym występuje nieskończenie wiele rozmaitych procesów społecznych. Ich klasyfikacja może być sporządzona ze względu na: *układ, w którym procesy te przebiegają *dążenia i aspiracje jednostki i grup społecznych *zmiany w strukturze organizacji społecznej i zbiorowości *zmiany miejsca w strukturze lub przestrzeni społecznej *reperkusje (konsekwencje) w stosunkach międzyludzkich Ze względu na układ, w którym procesy przebiegają możemy podzielić je na: *procesy intrapersonalne- zachodzące wewnątrz osobowości człowieka, np. proces samokształcenia, samorozwój, samokontrola, samodoskonalenie *procesy zachodzące między jednostkami tzw. procesy ekstrapersonalne, np. proces współpracy, przyjaźni, wrogości, konfliktu *zachodzące między jednostką a grupą społeczną, np. proces identyfikacji, sprzeczności, buntu, dążenia do dominacji, oderwanie się *procesy zachodzące między grupami społecznymi, np. proces współpracy, współistnienia, wzajemnej pomocy, tolerowania się, wrogości, konfliktu, niechęci, konkurencji, walki, wojny Ze względu na dążenia jednostek i grup społecznych procesy dzielimy na: *procesy przystosowania się- zachodzące wówczas, gdy jednostka lub grupa społeczna znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej, w której dotychczas uznane i stosowane wzory działań nie prowadzą do zaspokojenia potrzeb i nie dają możliwości utrzymania się w życiu zbiorowym *procesy współdziałania lub współpracy- polegające na uzgodnionym działaniu i wykonywaniu zadań dla osiągnięcia wspólnego celu politycznego, ekonomicznego, towarzyskiego itp. *procesy współzawodnictwa lub konkurencji- powstające na gruncie rozbieżności interesów *procesy konfliktowe- gdy jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie lub podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy dążącej do osiągnięcia podobnych celów Ze względu na zmiany w organizacji społecznej zbiorowości procesy dzielimy na: *procesy rozwoju- ukierunkowane na zmiany oceniane pozytywnie *procesy postępu- dzielą się na: -procesy dekadencji, tzn. upadku systemu wartości, braku realizacji norm społecznych obowiązujących w danej zbiorowości -procesy reorganizacji społecznej- polegające na nowym układaniu i integrowaniu systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen -procesy dezorganizacji społecznej- oznaczające pojawienie się zjawisk odchylających się od obowiązujących norm społecznych, naruszenie obowiązującego porządku społecznego, np. alkoholizm, przestępczość, korupcja, narkomania Ze względu na reperkusje w stosunkach międzyludzkich procesy społeczne dzielimy na: *procesy zmieniające ideologię, przebudowujące świadomość społeczną, np. proces sekularyzacji (zmiana religii), proces scjentyzmu (zmiana nauki), proces informatyzacji, robotyzacji (zmiana techniki) *procesy zmieniające społeczności lokalne -urbanizacja- upowszechnianie się miejskiego stylu życia na wsi *ruralizacja- upowszechnianie się wiejskiego stylu życia w mieście *procesy zmieniające miejsce jednostki lub grupy społecznej w przestrzeni społecznej, np. procesy ruchliwości społecznej, przybierające postać awansu lub degradacji |