Pojęcie pedagogiki jako nauki
Poznanie pedagogiki jako nauki o wychowaniu wymaga najpierw podejścia metodologicznego, które wyjaśnia co to jest za nauka, jaki jest jej charakter naukowy, zanim określi się dokładniej jej przedmiot, a więc wychowanie, którym się pedagogika zajmuje. Dlatego w metodologicznym poznaniu pedagogiki jako nauki należy zacząć od jej podstawowego narzędzia jakim jest terminologia oraz próby określenia jej charakteru naukowego.
W ujęciu naukowym wychowania stosujemy dwa podstawowe terminy:
- pedagogia i pedagogika. Obydwa terminy pochodzą od wyrazu greckiego paidagogos, co oznacza niewolnika w Grecji starożytnej. Jego zadaniem było odprowadzanie chłopców wolnych obywateli greckich na miejsce ćwiczeń fizycznych, zwane palestrą. Paidagogos etymologicznie oznacza prowadzący chłopca początkowo właśnie fizycznie, a potem już prowadzący go moralnie i duchowo.
Wraz z rozwojem kultury szczególnie w Atenach, zadaniem paidagogosa stało się nauczanie początków pisania i czytania, recytowania wyjątków z epopei narodowych Homera Iliady i Odysei, wpojenie chłopcu zasad moralnych. Paidagogos z opiekuna na boisku przeradzał się w nauczyciela, wychowawcę, jego czynności obejmowały już nie tylko opiekę fizyczną, ale kształcenie umysłowe i prowadzenie duchowo-moralne, czyli wychowanie. Całość tych zabiegów wokół chłopców zaczęto nazywać paidagogija. Stąd właśnie podstawowy termin pedagogia oznaczający samo dzieło wychowania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych, np. pedagogia domowa, szkolna, Kościoła. Dlatego też pedagogia może być twórczym działaniem na dzieci i młodzież płynącym z talentu wychowawcy, jak i rzemieślniczym naśladowaniem wzorów postępowania, zależnym od nabytej wprawy i rutyny. W pierwszym przypadku praktyczne wychowanie graniczy ze sztuką, zaś w drugim, jest techniką postępowania z dziećmi lub młodzieżą, techniką pedagogiczną, którą można pokazać innym w kształceniu kandydatów na wychowawców.
Podstawową wiedzę o wychowaniu nazywano wyrażeniem paidagogike techne. Od tego wyrażenia pochodzi w językach europejskich nazwa pedagogika na oznaczenie teoretycznej wiedzy i nauki o wychowaniu. W rozumieniu greckim pedagogika nie była nauką jako zbiór poglądów, jak mitologia, teologia, nie była również nauką opisującą, jak geografia, historiografia, ale stała w rzędzie takich nauk, jak matematyka, logika. W związku z tym w pedagogice jako nauce zachodzi ścisły związek między teorią i praktyką. Teoria rozwiązuje problemy dostarczone przez praktykę, ale skuteczność rozwiązań teoretycznych wykazuje ostatecznie praktyka.
Pedagogika jest więc nauką, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogiki wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowania), czyli wychowawczego prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi dorosłych.
Pedagogika współczesna zatrzymuje swą historyczną nazwę, chociaż etymologicznie odnosi się właśnie do wychowania dzieci dlatego też obok pedagogiki jako działu dziecięcego, należy wymienić habagogikę jako dział o wychowaniu młodzieży oraz andragogikę obejmującą oświatę i wychowanie dorosłych, a także gerontagogikę czyli pedagogikę starszego wieku.
Obecnie pedagogika bardzo się rozrosła, obejmując wszechstronny rozwój człowieka i jego życia od dzieciństwa i młodości po dojrzałość i starość.
Dlatego też dla ścisłego określenia nauki o całkowitym rozwoju człowieka można używać terminu antropagogia i antropagogika.
Również występuje podstawowa terminologia posługująca się wyrazami przejętymi z języka potocznego, jak wychowanie, nauczanie i kształcenie, jest ono łatwe w użyciu praktycznym, ale trudne do zdefiniowania, ponieważ między nimi występują liczne stosunki między zakresowe czyli częściowe zachodzenie na siebie wychowania i nauczania oraz stosunek krzyżowania, gdyż kształcenie jest niezależne od wychowania i nauczania, chociaż w nich zachodzi. Pojęcia te nie dadzą się uściślić jako terminy naukowe i trzeba je osobno analizować jako przedmiot pedagogiki w ramach praktycznych działań wychowawczych koniecznych dla prawidłowego rozwoju wychowanka.
Charakter naukowy pedagogiki
Złożony charakter pedagogiki powoduje trudności w określeniu jej naukowego charakteru. Dotychczasowe stwierdzenie, że pedagogika jest nauką o wychowaniu, niewiele mówi, ponieważ wszystko zależy od zrozumienia podstawowego dla danej nauki pojęcia. Najpierw należy scharakteryzować rodzaje nauki, jaki tworzy pedagogika, zanim dojdzie się do charakterystyki pojęcia wychowanie. Ale i tutaj istnieje rozbieżność zdań wśród naukowców. Spór rozpoczął socjolog francuski Emile Durkheim, który pierwszy stwierdził, że każde społeczeństwo ma własny system wychowawczy, złożony ze zwyczajów i praktyk obowiązujący przy postępowaniu rodziców z dziećmi. Stąd Durkheim stwarza nową naukę o wychowaniu, opisującą socjologicznie narodowe systemy wychowawcze. Podobieństwa zaś ideałów wychowania pochodzących z tradycji kultury chrześcijańskiej, miała badać stara pedagogika jako nauka normatywna. Przeciwstawiając się temu ujęciu pedagogiki jako teorii normatywnej, pedagog polski Józef Mirski określał pedagogikę jako naukowy system wychowania umiejętnego. Widział w niej naukę wyłącznie praktyczną o zawodowym wychowawstwie w szkole czy przedszkolu, wykluczając z przedmiotu pedagogiki wychowanie nieumiejętne w domu lub w społeczeństwie.
Przytoczne określenia pedagogiki jako nauki normatywnej czy opisowej, praktycznej lub filozoficznej są zawsze cząstkowe i jednostronne, jednakże nie wykluczają się wzajemnie, dążą do syntezy, ponieważ współczesne wychowanie znacznie rozszerzyło swój zakres. W przedmiocie badań pedagogiki znalazły się wszelkie zjawiska związane z rozwojem człowieka i z pomocą wychowawczą w tej dziedzinie. Stąd też pedagogika naukowo interesuje się wszystkimi rodzajami wychowania, mianowicie:
1. wychowanie naturalne, czyli uczestniczące w życiu rodzinnym, społecznym, w zbiorowej pracy lub w sytuacji kulturowej wolnego czasu,
2. wychowanie celowo zamierzone, czyli przygotowujące dziecko młodzieńca do przyszłego zawodu, stanu, pracy czy walki,
3. wychowanie organizowane programowo w specjalnych instytucjach wychowawczych, jak szkoła, uniwersytet, seminarium duchowne.
Współczesna pedagogika jest wszechstronną nauką o całej rzeczywistości wychowawczej. Jest to nauka skonstruowana z czterech działów należących do innych nauk, obejmuje bowiem pewien dział filozofii, socjologii, psychologii i historii. Inni naukowcy dodają jeszcze, że pedagogika jest częścią etyki, socjologii, biologii, z czego wynika, że wychowanie jest równocześnie zjawiskiem moralnym, społecznym, biologicznym, psychicznym i kulturalnym.