Przestrzeganie i stosowanie prawa

Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa

• Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w hipotezie; motywacje wew. nie są ważne; stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie w przypadku ustalania winy czy oceny doniosłości nieprzestrzegania prawa; obowiązuje zarówno pierwotnych, jaki wtórnych adresatów norm

• Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:

• Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) - polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą; np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą

• Obywatelskie nieposłuszeństwo - wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy publicznej treści norm, które uważa się za niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się; zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę pozytywistyczną, tolerowane przez doktrynę prawnonaturalną i realistyczną

• Zachowaniu obok prawa (praeter legem)

• Nadużycie prawa podmiotowego - działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale jednocześnie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub tzw. społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy

• Omijanie prawa - osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj określona nie w przepisach, lecz przez doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja prawa”?)

• Stosowanie prawa - sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów stosowani prawa jest czynnościami konwencjonalnymi; organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać, inaczej jest podstawa do uchylenia decyzji/wyroku

• Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z przyznanych im uprawnień nie jest stosowaniem prawa

Ideologie stosowania prawa

• Ideologia decyzji związanej - decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy [wyższość lex]

• Ideologia decyzji swobodnej - wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem sądowym, prawo jest tworzone przez sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne [wyższość ius]

• Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania pośredniego) - ścisłe przestrzeganie prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen norm prawa (bez możliwości orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i ideały, nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym

• Tak na marginesie - Spór o ius i lex:

• Ius - prawo sprawiedliwe, słuszne, choć nieobowiązujące w formalnym znaczeniu terminu „obowiązywanie”; utożsamiane z prawem natury

• Lex - ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne

Proces stosowania prawa i jego etapy - stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem decyzyjnym; jego etapy:

• Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne - inicjuje proces stosowania prawa; na życzenie „strony” lub z urzędu

• Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne - dwie drogi:

• Udowodnienie faktu - dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:

• Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu - co do zasady, udowodnienie przed organami władzy zaistnienia faktu i przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada domniemania niewinności oskarżonego w KK

• Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu - zależą od dziedziny prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod warunkiem, że nie są sprzeczne z prawem

• Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo (bo mogą być nieprawdziwe) - dwie teorie dowodowe:

• Teoria swobodnej oceny dowodów - uznanie dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej spotykana)

• Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) - z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a także takie, których nie należy uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach, dowody „gorsze” muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w procesie karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym

• Cele postępowania dowodowego - zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej (obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym przebiegiem - prawo karne i administracyjne), rzadziej prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami władzy publicznej - prawo cywilne)

• Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł; źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione odkształcenia

• Przyjęcie określonych domniemań prawnych - domniemanie (praesumptio) jest wnioskowaniem, które wykorzystuje następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje domniemań:

• Domniemania faktyczne - organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów

• Domniemania prawne - nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz wprost do norm prawnych: prawo nakazuje uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje; domniemanie prawne musi wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też domniemania prawne niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez podmiot w przyznanym mu na to czasie)

• Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych, określających skutki prawne zaistnienia faktu - etapy:

• Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ stosujący prawo podejmuje decyzję walidacyjną)

• Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni

• Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji - ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie ; skutkiem stosowania prawa nie zawsze są sankcje

• Wykonanie decyzji - może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznym

Stanowienie a stosowanie prawa - w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie prawa są oddzielane, można jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej); podstawowa różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a stosowania prawa sensu stricte - indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i stanowienia prawa oddzielić się w zasadzie nie da.

Znajomość prawa a jego przestrzeganie

• Aby prawo było przestrzegane, musi być znane - ignorantia iuris nocet nie tylko obywatelom

• Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym

• Generalnie obywatele słabo znają prawo - powody:

• Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnych

• Nieustanne modyfikacje prawa stanowionego

• Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiem

• Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena

• Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie:

• Informacji w mediach

• Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawo

• Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształcenia

• Informacji uzyskanych od zawodowych prawników

Skuteczność prawa

• Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby:

• Skuteczność finistyczna - prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa oznacza, iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez niego prawo („przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności”)

• Skuteczność behawioralna - skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z normą może być efektem przypadku bądź konformizmu lub oportunizmu

• Skuteczność aksjologiczna - adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną

1