„Bezrobocie jest w każdym wypadku jakimś złem, a przy pewnych rozmiarach może stać się prawdziwą klęską społeczną”.
Jan Paweł II (Laborem exercens)
Bezrobocie jest faktem społecznym, bowiem odnosi się do ludzi pozbawionych pracy. Więcej nawet, bezrobocie przekracza ramy jednej formacji ekonomiczno-społecznej i zawiera się w różnych grupach i kategoriach społecznych spełniając określone funkcje wewnątrz formacji i między różnymi systemami. Ma zatem wymiar społeczno-historyczny i ustrojowy. Występuje w różnych postaciach i na różnych etapach rozwoju cywilizacyjnego, w zmieniającym się natężeniu i następstwach działania. „Bezrobocie w krajach demokratycznych o utrwalonej gospodarce rynkowej uważane jest za problem społeczny. Oznacza to, iż zjawisko jako takie, definiowane jest jako powszechnie zauważona społeczna dolegliwość, z czego wynika także, iż władza publiczna zobowiązana jest do działań w kierunku jego minimalizacji”.
Jak podaje Leksykon Rynku Pracy:
,,bezrobocie to zjawisko polegające na tym , że pewna liczba pracowników zwalnianych z pracy oraz gotowych do jej podjęcia nie znajduje zatrudnienia. Najogólniej mówiąc, bezrobocie oznacza brak równowagi pomiędzy stroną podażową a stroną popytową rynku pracy, brak ten wyraża (sprecyzowana co do miejsca i czasu) nadwyżka realnych zasobów pracy nad efektywnym popytem na pracę. Wielkość bezrobocia zależy od aktywności zawodowej i liczby ludzi w wieku produkcyjnym oraz od liczby pracujących (w tym zwłaszcza zatrudnionych). Bezrobocie przedstawione jest procentowo w postaci stopy procentowej. Bezrobocie powoduje stratę produktu narodowego brutto, wywołuje określone obciążenia dla budżetu państwa, obniża standard życiowy bezrobotnych oraz przynosi negatywne skutki pozaekonomiczne. Bezrobocie jest problemem nie tylko indywidualnego bezrobotnego i jego rodziny, ale poważnym problemem społecznym i ekonomicznym”.
Jedną z najważniejszych informacji o stanie rynku pracy jest stopa bezrobocia. Wyraża ona stosunek liczby bezrobotnych do liczby aktywnych zawodowo, szacowanych w badaniach BAEL. Stopa bezrobocia rejestrowanego jest to stosunek liczby zarejestrowanych bezrobotnych do cywilnej ludności aktywnej zawodowo, która nie obejmuje osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych resortów obrony narodowej i spraw wewnętrznych. Stopa bezrobocia zarejestrowanego jest w związku z tym wyższa od stopy baelowskiej.
Rozmiary bezrobocia zależą od trzech czynników:
współczynnika aktywności zawodowej,
liczby ludności w wieku produkcyjnym,
rozmiarów zatrudnienia.
Za bezrobotne uznaje się osoby, które nie pracowały w ciągu ostatniego tygodnia, lecz przynajmniej przez 4 tygodnie aktywnie poszukiwały pracy oraz były gotowe i mogły podjąć pracę. Zgodnie z ustawą z 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu bezrobotnym jest ktoś niezatrudniony i nie wykonujący pracy zarobkowej, zdolny i gotowy do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie uczący się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowany we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzędzie pracy.„Za bezrobotnego uznaje się człowieka niepracującego, który chce, ale nie może jej otrzymać. Nie jest zatem bezrobotnym człowiek nie pracujący z wyboru, jak dla przykładu kobieta-żona prowadząca gospodarstwo domowe, jak również człowiek zatrudniony w jakimś zakładzie, ale źle wykonujący swoje obowiązki".
Przyczyny bezrobocia są różnorodne. Możemy wymienić następujące:
likwidacja niektórych gałęzi przemysłu, np. górnictwa
zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi
ograniczanie produkcji
brak informacji o miejscach pracy
brak mobilności
przeniesienie zakładu do innego regionu
niedostosowanie do potrzeb rynku wykształcenia pracowników
zmiany w technologii
wysokie obciążenia fiskalne.
W zależności od trwania okresu poszukiwania pracy wyróżnia się bezrobocie długookresowe (dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy), średniookresowe (od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia) i krótkookresowe (do 3 miesięcy bez zatrudnienia). Bezrobocie różnicować można także ze względu na kryteria społeczno-zawodowe: bezrobocie mężczyzn, kobiet, młodzieży, osób w podeszłym wieku, bezrobocie w mieście i na wsi.
Bezrobocie może przybierać też różne formy: bezrobocia jawnego, ukrytego lub fikcyjnego. Bezrobocie jawne ustalane jest, jak wcześniej wspomniałam, na podstawie badań BAEL lub też ewidencji urzędów pracy. Bezrobocie ukryte zaś oznacza, że istnieje grupa osób pozbawionych pracy, lecz z różnych przyczyn nie zarejestrowanych jako bezrobotne (np. osoby, które zaprzestały poszukiwań pracy). O bezrobociu fikcyjnym zaś mówimy, gdy część zarejestrowanych bezrobotnych w rzeczywistości wcale nie chce podjąć pracy (np. rejestruje się jedynie ze względu na możliwość otrzymania zasiłku).
Ze względu na powody, które sprawiają że ludzie pozostają bez pracy można wyróżnić kilka rodzajów bezrobocia:
naturalne (dobrowolne) - obejmuje bezrobotnych, którzy należą do zasobu pracy, lecz za ustaloną na rynku płace nie chcą podjąć pracy; udział bezrobocia dobrowolnego w całości zasobów pracy to naturalna stopa bezrobocia.
przymusowe - dotyczy bezrobotnych, którzy nie mogą znaleźć pracy za obowiązującą na rynku płacę.
frykcyjne - zwykle jest ono krótkookresowe, związane z mobilnością pracowników, którzy szukają jak najlepszej pracy (odmiana b. naturalnego).
strukturalne - powstaje, gdy struktura zapotrzebowania przedsiębiorstw na pracę nie odpowiada jej podaży; dotyczy najczęściej jednej konkretnej gałęzi przemysłu (np. hutnictwa; odmiana b. naturalnego).
cykliczne (przymusowe) - koniunkturalne, keynesowskie - pojawia się, gdy popyt w całej gospodarce się zmniejsza, związane jest z cyklicznymi zmianami koniunktury gospodarczej, w okresie recesji wraz z malejącą produkcją maleje zapotrzebowanie na pracę.
sezonowe - jest formą b. strukturalnego, wynika z sezonowości zapotrzebowania na określony rodzaj pracy.
technologiczne - odmiana b. strukturalnego, związane jest z postępem technologicznym, towarzyszy wprowadzaniu innowacji technicznych dających znaczne oszczędności pracy żywej.
Koszty i skutki bezrobocia dzieli się na:
bezpośrednie - wydatki z funduszu pracy, pomocy społecznej; koszty te odczuwa całe społeczeństwo, wiąże się to z ponoszonymi przezeń dużymi kosztami świadczeń socjalnych, ograniczeniem dochodów z podatków i składek ubezpieczeniowych, szerzeniem się zjawisk patologicznych, wzrostem napięć społecznych;
pośrednie - ulgi i zwolnienia fiskalne w rejonach zagrożonych bezrobociem, luka czynników wytwórczych, koszty związane z ewentualnym zatrudnieniem w szarej strefie gospodarki;
pozytywne aspekty społeczno-ekonomiczne - zmiany postaw wobec pracy, racjonalizacja zatrudnienia, wspomaganie procesów restrukturyzacji, racjonalizacja wyboru kwalifikacji i zawodu;
negatywne skutki społeczno-psychologiczne i moralne - pogorszenie standardu życia, zagrożenie egzystencji, zagrożenia w sferze psychologicznej człowieka.
Polskie bezrobocie ma swoją specyfikę związaną z poprzednim okresem politycznym i strukturą gospodarki narodowej, współczesną strategią przemian, mentalnością samych bezrobotnych oraz osób, które zostały powołane do instytucji wspomagających walkę z tym zjawiskiem. Jednak dominującym czynnikiem jest recesja w wielu branżach i regionach co przy braku rodzimego kapitału utrudnia przeciwdziałanie zjawisku bezrobocia.
Bezrobocie w Polsce cechuje się:
gwałtownym wzrostem - mimo, że dzisiaj nie ma już takich gwałtownych wzrostów bezrobocia, jak w pierwszych latach zmian spowodowanych masowymi zwolnieniami grupowymi, to jego stopa nieustannie wzrasta, a nowe zwolnienia grupowe są ciągle aktualne;
wyraźną selektywnością - jest to głównie problem ludzi młodych (przed 35 rokiem życia), kobiet oraz relatywnie nisko wykształconych;
zróżnicowaniem geograficznym - najwyższe stopy bezrobocia występują w regionach zdominowanych przez rolnictwo, tradycyjne branże przemysłu ciężkiego i wydobywczego lub o jednej, dominującej branży przemysłowej;
charakterem recesyjnym niektórych gałęzi przemysłu - rodzime bezrobocie jest związane głównie z kryzysem produkcji, a zwolnienia masowe, system podatkowy i upadek eksportu ten kryzys pogłębia;
starzeniem się bezrobocia - bezrobocie naszego kraju ma wymiar strukturalny i długookresowy - powyżej 12 miesięcy - co prowadzi do negatywnych skutków we wszystkich sferach życia, łącznie z pogorszeniem sytuacji materialnej i zdrowotnej wielkich grup społecznych.
„Poszukiwanie rozwiązań czy to na szczeblu jednego narodu, czy też całej wspólnoty światowej, musi się opierać o kryterium pracy ludzkiej, rozumianej jako prawo i obowiązek dla wszystkich, pracy ludzkiej, która wyraża godność osoby ludzkiej, a nawet ją wzmacnia. Ponadto poszukiwanie rozwiązań powinno być oparte o powszechną solidarność. Tak i tu solidarność jest kluczem do problemu zatrudnienia. Podkreślam z naciskiem, tak na szczeblu narodowym jak międzynarodowym, pozytywne rozwiązanie problemu zatrudnienia, a w szczególności problemu zatrudnienia młodzieży, zakładać musi bardzo silną solidarność całej ludzkości i wszystkich narodów, każdy powinien być gotów ponieść konieczne ofiary, każdy winien współpracować w ustaleniu programów i porozumień, przez które polityka ekonomiczna i społeczna stałaby się namacalnym wyrazem solidarności”.
„Pomagając człowiekowi dotkniętemu dramatem bezrobocia, przyczyniamy się do tworzenia cywilizacji pracy ludzkiej, cywilizacji solidarności, i co najważniejsze - do tworzenia cywilizacji miłości człowieka”.
Jan Paweł II
Specjaliści uważają, że warunkami niezbędnymi dla powstrzymania fali bezrobocia są:
zwiększenie inwestycji i tempa wzrostu gospodarczego,
zmniejszenie podatków i świadczeń socjalnych obciążających pracodawców
liberalizacja kodeksu pracy.
Jednym ze sposobów walki z bezrobociem może być także podejmowanie pracy za granicą w ramach umów międzynarodowych. Każdy kraj broni swego rynku pracy i ściga tych, którzy przyjeżdżają pracować na czarno. Legalną pracę za granicą można podejmować tylko według zasad określanych przez państwo, do którego chce się wyjechać. Źródłem informacji na ten temat są przedstawicielstwa zagranicznych placówek, a także departament migracji zarobkowej Krajowego Urzędu Pracy (KUP), który jest największym pośrednikiem, a zarazem koordynatorem wyjazdów do zagranicznych pracodawców. Po to, by legalnie pracować za granicą, trzeba przede wszystkimi wyszukać pracodawcę, któremu zależy na zatrudnieniu cudzoziemca i oczywiście uzgodnić z nim warunki pracy i płacy. Następnie należy uzyskać stosowne zezwolenie na pracę w urzędzie analogicznym do naszych urzędów pracy. Pracę za granicą znaleźć też mogą pośrednicy działający w Polsce, którzy mają upoważnienie Krajowego Urzędu Pracy. Ich wykaz znajduje się w każdym Wojewódzkim Urzędzie Pracy. Najwięcej ofert pośredników związanych jest z pracą marynarzy, na drugim miejscu znajdują się zawody budowlane.
W celu likwidacji bezrobocia w Polsce podejmowane powinny być następujące działania:
Wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy poprzez rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności - wspieranie powstawania nowych firm, pomoc przedsiębiorstwom w dostępie do wiedzy doradztwa, a także sprzyjanie tworzeniu miejsc pracy, wymagających wysokich kwalifikacji i wysoko wynagradzanych; wspieranie też takich sektorów gospodarki, jak budownictwo, usługi osobiste, infrastruktura komunikacyjna.
Rozwój kształcenia ustawicznego i poprawa jakości edukacji - wyrównanie szans edukacyjnych uczniów z różnych regionów, co przekładałoby się na ich większe możliwości zatrudnienia; zaangażowanie społeczeństwa w edukację powinno być jak najszersze - począwszy od wczesnej edukacji dzieci, a na programach wspierających edukację dorosłych kończąc; chodzi nie tylko o polepszenie jakości kształcenia, lecz także lepsze przygotowanie uczniów do sytuacji na ryku pracy, tworzenie Szkolnych Ośrodków Kariery, które mają ukierunkować młodzież na wybór odpowiedniego zawodu.
Dużą rolę w zatrudnieniu odgrywa wykształcenie; wśród osób z wykształceniem podstawowym pracuje jedynie nieco więcej ni jedna czwarta, natomiast z wykształceniem zasadniczym zawodowym i średnim ponad połowa ma zatrudnienie, a wśród najlepiej wykształconych - ponad osiem dziesiątych. We wszystkich kategoriach wykształcenia, z wyjątkiem wyższego mężczyźni pracują częściej niż kobiety; kobiety i mężczyźni z ukończoną szkołą wyższą są jednakowo często aktywni zawodowo; zdobycie wyższego wykształcenia poprawia więc szanse na znalezienie pracy.
Poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw oraz elastyczności rynku pracy - polega ma na redukcji podatkowych kosztów pracy oraz kształtowaniu relacji dotyczących indywidualnego prawa pracy zgodnie ze standardami UE; promowanie nietypowych form zatrudnienia, w tym samozatrudnienie, telepraca oraz outsoursing; również rozwój dialogu społecznego oraz konsultowanie spraw pracowniczych przez wdrażanie i umacnianie rad pracowniczych.
Aktywizacja bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym - poprzez zwiększenie dostępności i wzbogacenie form i metod pośrednictwa pracy, a także większa dostępność do poradnictwa zawodowego; głównie aktywizacja osób powyżej 50 roku życia, młodzieży do 25 lat, niepełnosprawnych, osób długotrwale bezrobotnych oraz kobiet.
Poradnictwo zawodowe - polega na pomocy w udzielaniu bezrobotnym i poszukującym pracy w wyborze odpowiedniego zawodu miejsca zatrudnienia, a pracodawcom pomaga dobrze kandydatów do pracy na stanowiska wymagające szczególnych predyspozycji psychofizycznych.
Doskonalenie instytucjonalnej obsługi rynku pracy - poprawa sytuacji na rynku pracy jest związana podwyższeniem jakości usług pośrednictwa pracy, pośrednictwa zawodowego oraz usług świadczonych w ramach sieci EURES, a także jakości organizacji usług szkoleniowych; prowadzenie badań sprawdzających, które zawody są deficytowe, a które zapewniają wielu specjalistów na ryku; badania te pozwolą na bieżącą koordynację kierunków kształcenia i szkolenia bezrobotnych z potrzebami rynku pracy.
W Polsce pomocne w poszukiwaniu pracy są poniższe instytucje :
Powiatowy Urząd Pracy - zajmuje się udzielaniem pomocy osobom poszukującym pracy w podjęciu zatrudnienia, dzięki stosowaniu różnych form przeciwdziałania bezrobociu (np. pośrednictwo pracy, szkolenia, poradnictwo zawodowe, staże dla absolwentów)
Centrum Informacji Planowania Kariery Zawodowej - gromadzi i udziela informacji z zakresu rynku pracy, organizuje i prowadzi warsztaty i treningi związane z aktywnym poszukiwaniem pracy.
Jednostki upoważnione do prowadzenia pośrednictwa pracy, np. OHP, Związkowe Biura Pracy - pomagają nawiązywać kontakty z pracodawcami oferującymi wolne miejsca pracy, posiadają informacje o lokalnym rynku pracy.
Firmy szkoleniowe - dają możliwość podniesienia, zmiany kalifikacji (zawodu); informacje o zawodach „chodliwych” na lokalnym rynku pracy .
Organizacje pracodawców (np. Izby handlowe, Rzemieślnicze) - posiadają informacje o rynku pracy, pracodawcach i tendencjach przyszłych zmian, potrzebach zatrudnieniowych, wymaganiach w stosunku do pracowników.
Prywatne agencje doradztwa personalnego - pomagają w określeniu kariery zawodowej, gromadzą dane o poszukujących pracy pracodawcach, ułatwiają nawiązywanie kontaktów z pracodawcami oferującymi wolne miejsca pracy.
Organizacje pozarządowe (np. Fundacje, Stowarzyszenia) - posiadają informacje o rynku pracy, jego specyfice, zmianach i potrzebach, często realizują programy aktywizujące osoby poszukujące pracy i udzielają im pomocy w jej znalezieniu.
W ramach działania tych instytucji powinny być i są tworzone programy, projekty i plany, które mają prowadzić do wychodzenia z bezrobocia, są to na przykład:
Programy walki z bezrobociem, np. Program rządowy„Pierwsza Praca” - jego celem jest pomoc merytoryczna i finansowa dla młodych osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy, które myślą o założeniu własnej firmy. Program ten składa się z trzech głównych elementów: szkoleń teoretycznych, doradztwa praktycznego, dotacji i pożyczek na założenie własnego biznesu.
Indywidualny Plan Działania (IPD) - to pomoc świadczona klientowi w ramach procesu doradczego, ułatwiającego podejmowanie konkretnych przedsięwzięć w celu rozwiązania problemu zawodowego. Efektem pracy doradcy zawodowego i klienta jest dokument zawierający: cele i alternatywy zawodowe oraz działania i terminy ich realizacji; stanowi podstawę do podjęcia aktywnych kroków prowadzących do znalezienia pierwszej pracy, daje możliwość pozyskania nowych kwalifikacji i umiejętności oraz doświadczeń zawodowych.
Niwelowanie różnic regionalnych oraz przeciwdziałanie praktykom dyskryminacyjnym na rynku pracy - tworzenie równych szans w dostępie do edukacji, a w konsekwencji do zatrudnienia tak dla młodzieży z miast jak i ze wsi; rozwój zasobów ludzkich ma prowadzić do zwiększenia konkurencyjności regionów; na terenach zagrożonych bezrobociem strukturalnym prowadzone intensywne działania dotyczące aktywizacji zawodowej; promowanie równości szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy.
Prowadzenie efektywnej polityki migracyjnej - wdrażanie prawa wspólnotowego, sprzyjającego mobilności zawodowej i uznawaniu kwalifikacji, a także realizacji polityki migracyjnej w kontekście rynku pracy - celem jest ochrona polskiego rynku pracy oraz Polaków pracujących za granicą.
W ramach rozwoju aktywnych polityk rynku pracy Polska powinna przyspieszyć tworzenie nowych publicznych służb rynku pracy, wyposażonych w wystarczające środki finansowe, wystarczającą liczbę pracowników, a także w możliwości szkolenia i wyposażenie. Ważna jest także kontynuacja reformy różnych systemów świadczeń, w tym świadczeń z tytułu niezdolności do pracy i z pomocy społecznej, koncentrująca się na promocji aktywnego poszukiwania pracy. Szczególnej uwagi wymagają bezrobotni młodzi ludzie będący w niekorzystnej sytuacji. Wysiłki na rzecz likwidacji przeszkód w rozwoju zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin przyczyniłby się do utrwalenia możliwości pracy dla kobiet i starszych pracowników. To czyni z pracy rzeczywistą możliwość dla wszystkich.
ZRÓDŁA:
Departament Statystyki, Badań i Analiz Krajowego Urzędu Pracy; Leksykon Rynku Pracy. Wyd. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1998
Duda M.: Bezrobocie specyfika polska
Dzięcielska-Machnikowska S.: Społeczne problemy bezrobocia w badaniach socjologicznych [w]: Bezrobocie nr1-2/1992
Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Rynek Pracy nr specjalny, grudzień 2004
Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Rynek Pracy nr specjalny, lipiec 2005
Polityka nr 46/2002
Prebenda A., Wódz J.: Życie codzienne bezrobotnych w regionie Górnego Śląska, Warszawa 1992
Rzeczpospolita nr 56 z dn.07.03.2001
Woźniak R. B.: Społeczność lokalna bezrobotnych, Szczecin - Koszalin 2005
A.Hrebenda, J.Wódz: Życie codzienne bezrobotnych w regionie Górnego Śląska, Warszawa 1992, s.42
Departament Statystyki, Badań i Analiz Krajowego Urzędu Pracy; Leksykon Rynku Pracy . Wyd. Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1998
S. Dzięcielska-Machnikowska: Społeczne problemy bezrobocia w badaniach socjologicznych, Humanizacja Pracy[w]: Bezrobocie nr1-2/1992
M. Duda: Bezrobocie specyfika polska
Polityka nr 46/2002
G. Raszkowska: Łagodzenie bezrobocia [w]: Rzeczpospolita nr 56 z dn.07.03.2001