Kultura Mezopotamii
Odkrycia
- w 1843 odkryto palac Sargona II w Chorsabad (Pawel Emil Botta)
- Anglik Layard - Niniwa (rownolegle także Kalach i Aszur)
- klucz do odszyfrowania pisma klinowego dal napis znaleziony w Behistunie w Persji, który był w 3 jezykach. Zasluge ta przypisuje się Grotefendowi
- Francuz Andre Parrot odkryl Mari (+ 20 000 tabliczek klinowych)
- Malzenstwo Braidwood odkrywa w Dzarmo najstarsze osiedle
Dzieje
- Semici przybyli z Pustyni Arabskiej
- idealy sumerow to uporzadkowana praca i wiara
- Krol Umma - Lugalzagessi najezdza na sasiednie miasta-panstwa (S)
- ok. 2350 pne wladze zdobywa Sargon Wielki (SA), porownanie do Mojzesza (koszyk wiklinowy i wyratowanie z wody)
- potem wladze przejmuja Gutowie (przewijaja się również Amorejczycy)
- Hammurabi ok. 1700 pne odbudowuje wladze Sargona (B)
- Babilonia pada pod uderzeniem ludzi z gor (z Anatolii i Iranu) - Hetyci, Hurryci, Kasyci; przewaga - konie i szybkie wozy
- w tym czasie umacnia się Asyria
- Sargon II obalil krolestwo Izraela w 671, podbil Egipt
- Medowie w sojuszu z Babilonia zwyciezaja Asyrie w 612 podbijaja Niniwe
- Babilonia pod moca Nebukadnezar'a podbija Jerozolime
- Perski krol Cyrus Wielki podbija Babilonie w 528 pne (panuje tam wtedy krol Nabonid)
Wierzenia
- bogowie maja rysy ludzkie, kochaja i nienawidza, zawieraja sojusze; sa potezniejsze od ludzi, jednak niekoniecznie lepsze
- Adad - bog burzy i piorunu to bog zachodni
- zakwitanie i przekwitanie roslinnosci kojarzone jest z mitem o smierci boga Dumuzi i o jego zmartwychstaniu dzieki Isztar
- swiat podziemny - Ereszkigal i Nergal
- demony wybieraja ciemne mroczne miejsca, objawiaja się w szumie wiatru, grzmocie, w glosach zwierzat; demony opetuja ludzi, glownie za sprawa grzechu; jeżeli chory jest winien wyzdrowienie zalezy od rozpoznania winy, czasem wymieniajac wszystkie możliwe grzechy; demony zwalczaja kaplani-zaklinacze za pomoca kamieni, wody, roslin, ognia najczesciej w lozu chorego + modlitwa; rozne (magiczne) sposoby leczenia - kolo magiczna, substytucja przez zwierze
- wrozbiarstwo - wklad semitow (nie S), badanie watraby zwierzat, lot ptakow, zachowanie ludzi i zwierzat (np. mrowek); wyjasnianie snow - wrozbiarstwo; wyrocznie - badanie cial niebieskich
- dusza - czyli wdlg semitow oddech, objaw znamionujacy zycie
- afirmacja rozkoszy chwili terazniejszej przez pesymistyczny obraz zycia pozagrobowego
- swiat pozagrobowy - Arallu, wielkie miasto spowite popiolem i spowite w ciemnosci, zmarli jedza popiol i pija brudna ziemie; ofiary krewnych i przyjaciol w celu ulgi
- kasta kaplanska (kaplani-zaklinacze, wroze, placzkowie, spiewacy, niewolne sluzki, prostytutki sakralne) prowadzila administracje i zajmowala się nauka i kultura
- ofiary skladano u stop posagu na oltarzach, czesc zywnosci palono, reszte zjadali kaplani
- swieto nowego roku Marduka (scenka w ktorej Marduk pokonuje chaotyczne sily wszechswiata - w poemacie Enuma Elisz
- kult plodnosci, ladu, boskiej predestynacji
Pismiennictwo
- kult tradycji, anonimowosc
- paralelizm czlonow (powtarzenie)
- Enuma Elisz („Gdy na wysokosciach) - poemat o pokonaniu przez Marduka meskiego pierwiastka - Apsu i zenskiego - Tiamat (wcielenie pierwotnych wod), z krwi Kingu zmieszanej z ziemia stworzono ludzi
- mit zstapienia Isztar do podziemi po swego ukochanego Dumuzi, tam Ereszkigal ja zatrzymuje; jednak bogowie kaza jej przywrocic pozadek
- mit o Nergalu i Namtarze, ministrze, przed którym Nergal nie sklada holdu, przez co ten porywa go do podziemi, gdzie Nergal robi porządek i zeni się z Ereszkigal
- poemat o Adapie (niesmiertelnosc), rybak którego ojcem jest Ea
- legenda o krolu Etanie, krolu Kisz (porownanie to Ikara - lot na orle po „ziele zycia” - niesmiertelnosc)
- hymny, modlitwy, psalmy, listy
- literatura aforystyczna (rady madrosci, przyslowia, etc…) gdzie proza miesza się z poezja
Spoleczenstwo
- kult porzadku
- odnalezienie kodeksu Hammurabiego w ruinach Suzy, gdzie dotarl po najezdzie na Babilonie
- malzenstwo zachodzi gdy podpisano kontrakt, narzeczony musi zaplacic rodzicom narzeczonej „cene nabycia”; gdy zona nie może mieć dzieci, można przyruchac niewolnice; możliwy był rozwod w obydwie strony
- dziedziczenie odbywalo się w lini meskiej
- zastapienie testamentu darowizna
- krolowie sa przedstawicielami bogow, po upadku dynasti akadyjskiej Hammrabi nie jest już otaczany czcia boska
- wladza religijna wspolgrala z krolewska (krol był najwyzszym kaplanem)
- flota (armia)
- w prawie asyryjskim często okaleczano nos, palce, oczy i inne czesci ciala za przewinienia
- podstawa wyroku (istnieli sedziowie) był dowod rzeczowy bądź zesnania swiadkow
- ordalia, czyli zanurzenie oskarzonego w rzecze, jeśli wyplynie - jest niewinny, wtedy zabija się oskarzyciela
Sztuka
- monumentalnosc i uroczystosc
- uniformizm tematyczny (poszukiwanie symetrii, rytmu, stalych kanonow i powtorzen
- stylizacja (konceptualizm) sztuki
- materialem najczesciej jest glina, kamien był troche bardziej dostepny w Asyri
- nie było okien, swiatlo docieralo z gory
- jedno lub dwa pietra
- znano kolumne
- Asyria - atria z kolumnami zwane Bit Chilani
- swiatynie nizsze i wyzsze
- ziggurat w Mari - „czerwona skala”
- posagi były dosc rzadkie
- malo dynamizmu
- kult swietego drzewa, przedstawianie zwierzat
- oznaki wladzy w Asyri - laska i pierscien
- wyroby z kosci sloniowej
- dziela jubilerskie
- pieczecie (zamiast podpisu)
Kultura Syrii i Palestyny
Odkrycia
- Gerazy - Seetzen; Burchhardt - Petra; Robinson i Smith - wiele osad Hebrajczykow
- Jerozolima - 1867 - Charles Warren
- w 1890 Flinders Petrie wprowadza metode dzielenia terenu na warstwy i datowania ich
- kultury te były lokalne, skromne, ograniczone terenowo; były terenami spotkan i starc, w wyniku których np. nie liczne monumentalne budowle zburzono
- znali pismo alfabetyczne, zapisywano tylko spolgloski
- akrofonia, czyli zasada wymawiania jedynie pierwszej spolgloski sylaby wyrazonej przez znak dala poczatek alfabetowi (wynalazek alfabetu przypisuje się Fenicjanom)
- odkrycie Ugarit w 1928 przez Virolleaud
Dzieje
- ziemie te zamieszkiwane były przez wiele ludow: Kananejczykow, Amorejczykow, Hebrajczykow, Aramejczykow, Fenicjan, Moabitow, Edomitow, Ammonitow
- zrodlem tych dziejow sa archiwa z Mari
- ziemie te były rzadko niepodlegle, po upadku Jerozolimy przechodzily z rak do rak potezniejszych wladcow
- wplywy Egiptu do okresu panowania Hyksosow (1670 - 1570 pne)
- potem znow Egipt
- miasta-panstwa ciagle napieprzali się miedzy soba
- wladze przejmuja Hetyci
- Karkemisz - wazne miasto
- ok. 1200 pne fala najezdzcow burzy imperium Hetytow, pozostaje jedynie male panstwo Filistynow
- ok. 1000 pne powstaje monarchia w Izraelu (krol Dawid, etc…)
- ekspansja morsja Fenicji, wiele koloni w obrebie morza Srodziemnego, np. Kartagina (kolonia panstwa-miasta Tyr)
- Asyryjczycy podbijaja Arpad 743, Damaszek 732, Samarie 722
- nastepnie miejsce Asyryjczykow zajmuja Babilonczycy
- w 586 upada Jerozolima, w 573 Tyr
- zaczynaja się masowe przesiedlania ludnosci, a Syria i Palestyna będą przechodzic jako prowincje od jednego pana do drugiego (Persowie, panstwa hellenistyczne, Rzymianie)
- jeszcze w czasie podboju Pompejusza (64 pne) miasta fenickie otrzymuja gwarancje autonomi, potem nastepuje ich ostateczny upadek
Wierzenia
- glowny wplyw Mezopotami i Egiptu; nastepuje synteza kultury kosmopolitycznej z centrum w Ugarit
- panteon ma nieokreslony charakter, jest plynny i zmienny; sa bogowie podwojeni i zespoleni - brak centralizujacego i systematyzujacego dzialania
- bogowie maja mniejsze znaczenie, sa przedstawiani na wzor ludzi, lecz mniej uroczysci i powazni; często nazwy pospolite zastepuja tu imiona wlasne (semicki polidemonizm - wiara w demony w drzewach, kamieniach, etc…)
- Bog El - bog najwyzszy, ale malo aktywny, jest to stary bog madrosci; jego zona jest Aszera (symbol poganstwa w bibli)
- Bog Baal - syn Dagona (starodawny bog zboza), wladca burzy - utozsamiany z babilonskim Adadem i Tammuzem, jako bog plodnosci
- Astarte - element zenski, malzonka Baala, odpowiednik Isztar
- Anat - bogini namietnosci
- Mot - bog podziemi
- w poznym okresie wystepuje kult triady wegetwtywnej (Hadad, zona Atargat, syn Simio)
- bogowie narodowi (Kamosz wśród Moabitow, Milkom wśród Ammonitow, Melkart dla Tyru i Damaszku)
- wystepuja również bostwa Egipskie i Mezopotamskie, często dokonuje się syntezy atrybutow boskich
- swietym miejscem jest sanktuarium na otwartym terenie, w poblizu wyzyn (sklada się z ogrodzenia, z oltarza i z 1 lub 2 swietych kamieni)
- skladano ofiary z ludzi (np. Mesza, krol Moabitow zlozyl w ofiarze syna, kiedy twierdza upadala); ofiary fundacyjne (dzieci kiedy stawiano swiatynie)
Pismiennictwo
- jezyk aramejski
- literatura z Ugarit - poemat epicko-mitologiczny przewaza
- cykl Baala i jego malzonki Anat (walka miedzy Baalem i Motem; Mot zabija bala, Mota zbija Anat, Baal powraca)
- poemat o Jutrzence i Zmierzchu (narodzil się z nich bog El)
- Fenicki mit stworzenia swiata (potezny wiatr i chaos)
- mity bohaterskie (poemat o Aqhacie; synu krola Daniela, zeslanego mu przez bogow i zabitego przez Anat dla luku - 7 letnia zaloba)
- poemat ugarycki o Ketecie (o cierpieniu z powodow braku potomstwa)
- „powiesc” o Achikarze
- liczne apologi (bajki alegoryczne)
- powiazania z literatura hellenistyczna, Egipska i Mezopotamska
- pojedyncze akty prawne
- lagodne prawo, wysoka pozycja kobiety
- spoleczenstow Ugarit zyje dostatnio i kulturowo
Sztuka
- lacznik miedzy Wschodem i Zachodem, brak oryginalnosci, syntezy wielu elementow
- kupcy jako najlepsi wytworcy przedmiotow sztuki
- kamien glownym srodkiem budulcowym
- portyki kolunowe bit chilani
- posagi o duzych rozmiarach (pasag krola Idrimi)
- liczne male figurki przedstawiajace bogow
- rzezby zwierzat
- plaskorzezby (na wieku skrzynki - bogini dzikich zwierzat)
- plaskorzezby na naczyniach glinianych
- Fenicjanie bili monete i wyrabiali szklo (szklo odkryli Egipcjanie)