Dramaturgia Gombrowicza.
„Ślub” jako tragedia psychoanalityczna.
- sen staje się przedmiotem pytań i rozważań; stanowi problem, ale nie jest motywacją działań
- Henryk to natchniony artysta, natchnienie jest pobudką do kreowania świata
- wszystko, co przytrafia się Henrykowi, on odczuwa jako własne i znajome („zewnętrzność jest zwierciadłem, w którym przegląda się wnętrze”)
wszystkie wydarzenia postrzegamy tak, jak Henryk, ale i one ulegają zmianie w zależności od procesów wewnętrznych bohatera- gdy Henryk zmieni punkt widzenia rzeczywistości, wszystko się zmienia
poprzez monologi Henryk układa i racjonalizuje wydarzenia, ale wtedy też nic się nie zdarza, akcja się nie rozwija, wręcz wszystko znika
Henryk rozmawia z postaciami, które sam stworzył
akcja wraca na właściwe tory, gdy głos przejmuje podświadomość Henryka- wtedy pojawiają się pokraczne figury
Henryk czuje, że kieruje nim coś, czego nie rozumie; czuje się różny od swoich uczuć i czynów, co prowadzi do tego, że nie czuje się za nie odpowiedzialny.
„We śnie Henryk wyrzuca więc z siebie swoje kompleksy i duchowe zasupłania — dlatego akcja sztuki tak dziwacznie się plecie: Mania, do której tak niby blisko, ciągle się odsuwa, Pijak, tylekroć pokonywany — odradza się jak Feniks z popiołów, rodzice — uwielbieni zrazu — wpadają w piekło poniżenia itd. Nic dziwnego zresztą; Henryk nie tylko, śniąc, wytwarza jakiś fantastyczny świat — chce on (może nieświadomie) w jego kształcie zakląć najważniejsze cechy swej duchowej konstrukcji. Chciałby więc mieć ten świat uporządkowany, jakoś tam logiczny, obdarzony znaczeniem — tymczasem wszystko, co z siebie wysnuje, pospiesznie go zdradza, na czele z Pijakiem, reprezentującym to, co w jego duszy ciemne i wstydliwe. „ [ J. Jarzębski]
- „Ślub” to dramat subiektywny podmiotu wielokształtnego, czyli Henryka właśnie
momentami, czytelnik ma wrażenie teatru w teatrze- Henryk odsuwa się z akcji, staje się inspiratorem, rozwój zdarzeń jest znakiem przeżyć wewnętrznych Henryka.
pozostali bohaterowie są zależni od Henryka, to on zapowiada ich przyjście, reżyseruje wydarzenia, opowiada je bohaterom.
poszczególni bohaterowie są powiązani z Henrykiem:
Pijak to „gorsze ja” Henryka, H. boi się Pijaka w sobie, chce się od niego uwolnić.
Władzio jest „produktem stłumienia” Henryka, jest jego prawostronnym sobowtórem [ samobójstwo W. jest symbolem zerwania Henryka ze społeczeństwem, chęci odizolowania się]
„Ślubem” rządzi poetyka snu; głęboko polifoniczna poetyka wielowtórów. Postacie są uosobieniem wewnętrznych aspektów, wewnętrznych głosów osobowości Henryka, i to osobowości rozwojowej, ukazanej w czasie; gra między nimi jest projekcyjno-introjekcyjną grą ech i kontrastowych powidoków; przesunięć i podstawień; i jak sen, dramat ten jest wizją osobowości ludzkiej wielorako zamaskowaną: wyjawiając ukrywa, ukrywając wyjawia.
W Ślubie Henryk, jak głosi wstęp, „jest «sam»”. Pijak to upostaciowanie „szatańskiego” aspektu osobowości Henryka, aspektu związanego ze złem: z niszczeniem, agresja, a ta związana jest z postępowaniem nieodwracalnego czasu linearnego (aspekt ten ma więc wymiar zarazem psycho- i kosmologiczny). Jako taki, aspekt „szatański” uwewnętrzniany jest także przez postacie Ojca i Matki; moment, w którym Władzio zgodzi się z nim utożsamić, jest momentem jego śmierci. [ D. Danek ]
Władzio jest jedyną z postaci dramatu, która ma jakieś konszachty z rzeczywistością spoza snu, jest zwykły, „normalny”, wie, która jest godzina, i pamięta, że zegarek kupił w Antwerpii. Niejeden reżyser Ślubu miał z Władziem poważny kłopot, musiał bowiem zadecydować, czy w jego realność uwierzyć, czy poddać ją w wątpliwość. W każdym razie musi mu jednak przyznać coś w rodzaju wolnej woli — innej niż ta, która przysługuje Pijakowi, będącemu tylko negatywem Henryka. Władzio jest „normalny”, a więc nieobliczalny — i dlatego postępowanie jego ma jakąś wagę. [ J. Jarzębski ]
- akcja dramatu równa się kolejnym poziomom samopoznania, jakie dokonuje się w Henryku:
rozpoznanie przedmiotu pożądania:
rodzice w kościele- są pokazani pokracznie= H. ich nie kocha, ale potrzebuje ich, aby dotrzeć do Mańki
wszystko jest powykręcane przez wojenne doświadczenia:
„ojciec w dziwacznej wieży, matka wątpliwa,
a narzeczona utopiona w dziewce”
ukazuje się czytelnikowi daleko posunięty erotyzm:
zostaje wykorzystana dwuznaczność słowa „dawać”
Pijak „paskudzi” Mańkę [ ach, ten Gombrowicz i jego wyrafinowany język! ]
wszechobecne macanie
seks przynosi rozkosz, gdy jest degradujący, bluźnierczy
optyka i hierarchia ważności Henryka:
władza zamiast miłości, ojciec zamiast kobiety, ślub zamiast wesela, bycie panem ceremonii miast pozostanie jej podmiotem
- etapy „Ślubu” pod kątem tradycji i religii:
ślub ma się odbyć ze względu na ojca i tradycję
pijak przekonuje Henryka, że ślub dla tradycji to głupota [ po co to wszystko, skoro nie ma Boga?]
Ojciec pokłada nadzieję w synu, bo Boga nie ma [ tak naprawdę, Ojciec boi się, że H. może go opuścić lub może mu się przeciwstawić.]
Henryk wtrąca rodziców do więzienia, sam udziela sobie ślubu i staje się władcą absolutnym [ wszystko zależne jest od jego woli]
Władzio popełnia samobójstwo- ślub zamienia się w pogrzeb.
„Operetka”
- sprawa nagości i stroju
strój utożsamiany jest z gębą [ obraz „ja” narzucony przez społeczeństwo] oraz formą [ konwencje, reguły zachowania..] - człowiek staje się jednocześnie panem i niewolnikiem stroju: może tkwić w gębie i może zmieniać maski, ale nie może uciec od tego
nagość łączy się u Gombrowicza z młodością i pięknem, z chaosem, energią i naturą
strój łączy się ze starością cielesną i duchową, z formą, kulturą, i historią
strój jest znakiem różnic i hierarchii społecznych, jest narzędziem wyższości oraz obrazowym skrótem wzorców zachowań
- antyparyskość w „Operetce”
arystokracja jest zniewolona przez kulturę, która miała służyć arystokratom
arystokraci są nudni, grają role
- normy i stosunki społeczne
martwa relacja: pan- cham, która opiera się na pozornej uległości i ukrytym buncie
relacje: Książę- Hufnagiel; panowie- lokaje, nic nie zmieniają w akcji, są stereotypowe, nieruchome, stałe, nudne
relacje: Szarm- Firulet; Albertynka- Złodziejaszek, działają na korzyść akcji, wprowadzają śmieszność, pomieszanie formy i normy
- Gombrowicz nie popiera żadnej ze stron konfliktu, jest bezstronny, daje czytelnikowi możliwość wyboru
- Hufnagiel:
zamaskowany
szuka zemsty
poddaje się idei galopu, rozpędu i pędu
- Fior:
uważa, że idee narzucają stereotypy
jest ochmistrzem i twórcą stroju
uważa się, że jest jednym z wcieleń Gombrowicza
jest przyzwoity, trzeźwo myślący, w swoich działaniach ucieka w przyszłość, nowość i świeżość
- wszystko pozostaje w konwencji gatunku; operetka jest operetką:
operetka to przede wszystkim forma, tu wszystko jest skonwencjonalizowanym znakiem i symbolem, pojawiają się stereotypy
kończy się elementami muzycznymi
widoczne jest wyczucie stylu; Gombrowicz operuje bogactwem rytmów słownych, komizmem językowym i sytuacyjny
język jest sformalizowany, każda postać ma swoje słowa i melodię swoich wypowiedzi [ grubiańskie, sztampowe itp. wypowiedzi bohaterów]
mowa jest niejednokrotnie poddana rytmowi, co prowadzi do nonsensu i paplaniny
postęp fabuły jest łatwy i płynny, wszystko przypomina płynność snu, nic nie jset uprawdopodobnione, wszystko znajduje się między znakami
obecna jest wieloznaczność: sens jest zawieszony, zamieszanie wprowadza podwójny finał
„Historia”
„Historia (Operetka) jest rekonstrukcją sztuki teatralnej w trzech aktach, opartej na dwóch niedokończonych wersjach Gombrowiczowskiej Operetki.
Gombrowicz wyrzucał rękopisy swoich utworów zaraz po ich publikacji. Jednak zachował przez lata dwie początkowe wersje Operetki napisane w latach 50. w Argentynie. Pisarz przywiózł te bruliony do Europy w 1963 roku, nosząc się z intencją wypracowania ostatecznej wersji sztuki. W 1966 roku, Gombrowicz zakończył definitywnie pracę nad trzecią, definitywną Operetki, taką jaką znamy ją dzisiaj.
W 1976 roku, Rita Gombrowicz powierzyła całość rękopisów dwóch pierwszych wersji (ponad 300 stron) Konstantemu Jeleńskiemu, który był przyjacielem i tłumaczem Gombrowicza.
Przekonany o wartości tych brulionów, Jeleński zdecydował się na opracowanie 18 fragmentów nadając im formę sztuki oryginalnej choć niepełnej.
Operetka jest jedynym utworem Gombrowicza, w którym możemy prześledzić genezę i etapy jego powstania.
Pierwsza część rękopisów Historii zawiera 79 stron napisanych przez Gombrowicza między czerwcem 1950 r. i wrześniem 1951 r., podczas godzin pracy w biurze Banco Polaco w Buenos Aires, o czym świadczą kartki na których pisarz redagował swój tekst.
Druga wersja liczy 200 stron napisanych przez Gombrowicza podczas pobytów w argentyńskim Tandilu w latach 1958-1960.
Po raz pierwszy po polsku Historia została opublikowana w miesięczniku Kultura Jerzego Giedroycia w październiku 1975 roku (nr 10/337, Paryż).
Jeleński jest też tłumaczem, wraz z Geneviève Serreau, tekstu Historii na język francuski, który został wydany po raz pierwszy w 1977 roku w wydawnictwie La Différence.
Choć fragmentaryczna, Historia zajmuje poczesne miejsce w spuściźnie Gombrowicza. Utwór ten nie tylko pozwala na prześledzenie procesu powstawania dzieła literackiego, ale także ułatwia zrozumienie autobiograficznego kontekstu dzieła Gombrowicza i jego relacje z Historią.
W swojej przedmowie do Historii Konstanty Jeleński analizuje opracowywany przez siebie tekst i jego miejsce w całym dorobku Gombrowicza:
Ukrytym tematem „Historii” wydaje mi się relacja o tym, jak prywatna patologia przemienia się w uniwersalną misję (byłaby to zatem sztuka o egzystencjalnej sytuacji Gombrowicza).
|
o dramaturgii Gombrowicza w skrócie.
- w dramatach Gombrowicza słowa są same, istnieją wręcz wbrew woli bohaterów
- za każdym razem widoczny jest konflikt z Formą
- wykorzystany jest problem jaźni odzwierciedlonej: otoczenie ma wpływ na bohatera modyfikując jego myślenie o sobie
- Gombro operuje groteską i wszelkimi możliwymi namiętnościami targającymi biednych bohaterów
-rozwój akcji:
„Operetka”- przeplatają się dwie motywacje, polityczna i seksualna
„Ślub”- walka id z superego; pożądanie
- „Operetka” to dramat subiektywny, dramat jaźni
- „Ślub” to dramat historyczny
Opracowane na podstawie:
książki M. Głowińskiego „Forma, śmiech i rzeczy ostateczne”
strony internetowej: http://www.gombrowicz.net/spip.php?rubrique112 stąd też pochodzą cytowane fragmenty.