Joanna Jonisek
WYBRANE INSTYTUCJE PRAWA KARNEGO
W PIĘCIOKSIĘGU MOJŻESZA
Chciałabym dokonać analizy artykułu Michała Kuli pt. ”Wybrane instytucje prawa karnego w Pięcioksięgu Mojżesza”. Autor podejmuje próbę analizy szczególnej części Starego Testamentu jaką jest Pięcioksiąg Mojżesza. Jednocześnie stara się wskazać analogie i podobieństwa między językiem prawnym stosowanym w Biblii a obowiązującym obecnie. Pismo Święte jest szczególnym „ kodeksem prawa”. Każdy prawnik powinien pamiętać, że nie jest to ”zwykła ustawa” nadana przez „zwykłego ustawodawcę”.
Stary Testament (in. Biblia Hebrajska czy Pismo Hebrajsko-Aramejskie), pochodzi
z łac. Testamentum i jest przekładem z języka greckiego i hebrajskiego od słowa berit oznaczającego Przymierze. Na określenie pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu zamiennie używa się nazw Tora Boga i Tora Mojżesza. Stary Testament to najważniejszy tekst judaizmu. Jak głosi tradycja został spisany przez Mojżesza na polecenie Boga.
W skład Tory wchodzą:
1. Księga Rodzaju - Bereszit ("Na początku")
2. Księga Wyjścia - Welle szemot ("Oto imiona")
3. Księga Kapłańska - Wajjikra ("I zawołał")
4. Księga Liczb - Wajedabber ("I mówił") Bemidmar ("Na pustyni")
5. Księga Powtórzonego Prawa - Elle Haddewarim ("Oto słowa")
Ktoś, kto dawniej pragnął posiadać Biblię, musiał ją odpisywać, ale i na to nie każdy mógł sobie pozwolić gdyż niewiele osób posiadało umiejętność pisania. Dlatego trzeba było prosić o jej przepisanie, co także nie było łatwe, bo było to bardzo czasochłonne i kosztowne. Kupowano więc rękopisy zwane manuskryptami („napisane ręką”) i Biblię odpisywano słowo w słowo bardzo starannie, ale mimo to popełniano wiele błędów. Wywoływało to „łańcuszek błędów”, ponieważ jeżeli ktoś odpisywał od kolejnego odpisu to przepisywał poprzednie błędy i mógł dodatkowo popełnić następne. Dlatego tak ważne jest dotarcie do najstarszych rękopisów.
Stary Testament wykazuje bardzo silny związek pomiędzy normami prawnymi a normami religijnymi. Izraelicie wcielali prawo w opowieści z życia codziennego i podporządkowywali je Bogu. W Świętej Księdze możemy wyróżnić dwa punkty zwrotne, które mają duży wpływ na interpretacje zawartego w niej prawa. Pierwszym z tych punktów jest Stare Przymierze opisane w Księdze Wyjścia (Wj 19, 1-25). Opowiada ono o objawieniu się Boga Mojżeszowi na górze Synaj, podczas którego zawiera z nim przymierze. Izraelici stają się w ten sposób „Narodem Wybranym” i otrzymują prawa w postaci Dekalogu (Wj 20, 1-21). Ponadto prawo Starego Przymierza zawierało normy o skutku wertykalnym tzn. regulowało stosunki na linii Bóg - człowiek, jak i normy o skutku horyzontalnym dotyczące stosunków międzyludzkich. Każde przestępstwo było sankcjonowane przez Boga w związku z niewykonaniem woli bożej, a dopiero później przestępstwem sankcjonowanym przez państwo. Drugim punktem jest przyjście Jezusa Chrystusa, wraz z którym następuje zawarcie Nowego Przymierza. Zmienia się system wartości stanowiący moralną podstawę prawodawstwa. W Nowym Testamencie znajdujemy cytat (Mt,5 17-19) w którym Jezus mówi: „ Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem znieść, ale wypełnić. (…) ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Prawie, aż się wszystko spełni.” Jednak analizując dogłębnie cały tekst Nowego Testamentu widzimy dużą zmianę jakościową w wykładni prawa czego skutkiem jest podważenie mocy obowiązującej niektórych norm prawnych Starego Testamentu. Przy analizie Pisma Świętego należy zwrócić uwagę na treść i jedność całego Pisma Świętego. Często przy analizie Starego Testamentu musimy odwoływać się do Nowego, ponieważ jak powiedział święty Augustyn : „Novum in Vatere latet et in Novo Vetus patet”, co oznacza „ Nowy Testament jest ukryty w Starym, natomiast Stary znajduje wyjaśnienie w Nowym”.
Autor porusza także problem zagadnienia wykładni tekstu Pisma Świętego. W tradycji kościelnej za autora uznaje się samego Boga. Dlatego powstaje konieczność rozróżnienia w tekście biblijnym sensu dosłownego a duchowego, oraz ustalenia występujących pomiędzy nimi relacji. Podobny problem dotyczy także Pentateuchu (czyli najstarszej części Biblii Żydów), której autorstwo przypisuje się Mojżeszowi. Niektórzy twierdzą, że tekst ten pochodzi od kilku późniejszych autorów relacjonujących te wydarzenia. Spory te podsumował Wolter, wypowiadając słowa: Jeśliby nawet jakaś cząstka Ksiąg Mojżeszowych powstała w czasach sędziów lub kapłanów byłyby nie mniej natchnione i nie mniej boskie”.
Po omówieniu genezy Pisma Świętego możemy przejść do omówienia wybranych instytucji prawa karnego w Starym Testamencie w oparciu o Pięcioksiąg Mojżesza.
Za każdy czyn niezgodny z prawem grozi sankcja, co w ustawodawstwie nosi bardziej profesjonalną nazwę: zasada ustawowej określoności czynu zabronionego pod groźbą kary. Zasada ta została wypracowana i rozpowszechniona w okresie oświecenia pod nazwą: „Nullum crimen sine lege”. W polskim ustawodawstwie została wyrażona w art. 43 ust.1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku oraz powtórzona w art. 1 & 1 Kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 roku. Według tej zasady określa się krąg zachowań przestępczych. Wyznacza się czym jednostka jest związana w swym postępowaniu i za co być karana.
W świetle Biblii kara jest zawsze konsekwencją przestępstwa przeciwko prawu Bożemu, która zmieniała swoja postać na przestrzeni dziejów. Początkowo Bóg objawił ludziom na górze Synaj tzw. Prawa Mojżeszowe, którymi wyraził swoją wolę, wyznaczył postępowania dobre i złe (przestępstwa) oraz wymierzył kary. W związku z poznaniem Woli Bożej człowiek jest zobowiązany do jej przestrzegania. Natomiast tam gdzie Wola Boża nie została objawiona nie ma mowy o przestępstwie, grzechu ani winie. Autor podaje tutaj kilka przykładów:
1. Abraham, który pojmuje za żonę swoją przyrodnią siostrę Sarę
2. Lot bratanek Abrahama utrzymuje ze swoimi córkami stosunki kazirodcze, z których rodzą się następnie dzieci i nie poczytuje się im tego za grzech.
Wraz z objawieniem na górze Synaj praktyki takie zostały surowo zakazane i były odtąd karane.
Należy także dokonać pisemnej promulgacji owej zasady w oparciu o tzw. wymóg lex scripta. Początkowo prorocy i kapłani byli „żywymi” źródłami prawa. Po Boskim objawieniu, Mojżeszowi został przekazany Dekalog w postaci 10 przykazań w formie pisemnej na kamiennych tablicach, wykonanych bezpośrednio „boską ręką”, przechowywany w specjalnie przygotowanej do tego skrzyni, zwanej Arką Przymierza: (Wj 24, 12) „Pan rzekł do Mojżesza: Wstąp do Mnie na górę i pozostań tam, a dam ci tablice kamienne, Prawo i przykazania, które napisałem, aby ich pouczyć”. Za życia Mojżesza zostało spisano całe prawo, które otrzymało nazwę Tora, na podstawie, której wytworzyła się druga warstwa prawa żydowskiego, zawierająca głównie prawo sędziowskie i doktrynę zwana Talmudem.
Izraelici posiadali także Torę ustną zwaną Miszną. Jest ona uzupełnieniem Tory pisanej i zawiera cała tradycję religijną Żydów. Składają się na nią komentarze (Midrasze), przepisy prawne (Halachy) oraz przypowieści i legendy objaśniające (Haggady).
Kolejną opisaną przez autora zasadą jest zasada nullum crimen sine culpa, wyrażona w polskim kodeksie państwa prawa (art.2 Konstytucji) i godności człowieka (art.30 Konstytucji). Wina jest elementem struktury i definicji przestępstwa i dlatego też nie możemy mówić o jej obowiązywaniu w Biblii, ponieważ zamiast pojęciem winy zarówno religia żydowska jak i chrześcijańska posługują się pojęciem grzechu, na który składa się wina, zamiar i czyn. Wina bezpośrednio łączyła się z karą, ponieważ wśród kar dominowała zasada Talionu, brzmiąca: „Oko za oko, ząb za ząb”. W momencie braku organu wymiaru sprawiedliwości obowiązywała zasada „krwawej zemsty”. Wtedy sprawiedliwość wymierzał „mściciel krwi”, którym mogła być osoba z rodziny pokrzywdzonego. Rodzaj kary oraz jej nasilenie zależało w dużej mierze od stopnia winy.
Prawo karne dokonało podziału na umyślne i nieumyślne spowodowanie śmierci:
a) jeżeli ktoś przykładowo pobił kogoś ze skutkiem śmiertelnym, a było to działanie zamierzone, sprawca mógł być zabity zawsze, wszędzie i bez żadnego sądu
b) jeżeli ktoś przykładowo pobił kogoś ze skutkiem śmiertelnym, ponieważ został sprowokowany, sprawcy gwarantowano prawo do sądu, oprócz tego mógł uciec do ”miasta ucieczki”, w którym bezpiecznie oczekiwał na wyrok tamtejszego sądu. Jednak w drodze do ”miasta ucieczki” mógł go zabić bez żadnych konsekwencji „mściciel krwi”.
W prawie żydowskim najczęstszą sankcją była kara śmierci, dokonywana w różnorodny sposób np. poprzez ukamienowanie, spalenie w ogniu lub uduszenie. Po wykonaniu wyroku kary śmierci przestępcę wieszano na drzewie na czas jednego dnia. Rzadko wobec sprawcy stosowano sankcje religijne, takie jak pokuta czy pielgrzymka. Istniała możliwość „wykupienia się” od kary poprzez zadośćuczynienie finansowe lub złożenie ofiary ze zwierzęcia (zazwyczaj owcy, za lżejsze przestępstwa gołębia), które ponosiło śmierć za tego kto dopuścił się przestępstwa. Zwierzę musiało być idealne, bez skazy. Możliwość ta nie dotyczyła przestępstw za które oczywista była kara śmierci np. zabójstwo, oddanie czci innym Bogom czy nieprzestrzeganie szabatu. Izraelici mieli też w swoim prawie karę wykluczenia ze społeczeństwa i wygnania, która była dla nich karą gorszą niż kara śmierci.
Współcześnie sędzia często kieruje się dotychczasowym postępowaniem sprawcy przestępstwa tzn. według kodeksu karnego art. 53 & 2: „sposobem życia przed popełnieniem przestępstwa”. Oprócz tego w rozwiązaniach prawnych dotyczących kary i jej wymiaru stosuje się następujące instytucje kodeksu karnego z 1997 r.:
1. warunkowe umorzenie postępowania karnego - art. 66 & 1
2. warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary - art. 69 & 2
3. warunkowe, przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności.
Kodeks postępowania karnego z 6 czerwca 1997 roku w art. 214 & 2 wprowadza w określonych sytuacjach obligatoryjny (bezwzględny) obowiązek zarządzenia przez sąd przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, w którym powinien się znaleźć „zwięzły opis dotychczasowego życia oskarżonego”. Dla polskiego ustawodawcy dotychczasowy tryb życia jest bardzo istotny, ponieważ stanowi punkt odniesienia do przewidywania przyszłego zachowania jednostki, która dopuściła się czynu zabronionego oraz oceny szansy resocjalizacji. Medycyna, psychologia czy polityka również stosują takie rozwiązania. Współczesne prawo karne przywiązuje dużą wagę do stosunku sprawcy do popełnionego przez siebie czynu tzn. okazanie skruchy lub chęci naprawy szkody.
Biblijnym przykładem może być historia Saula - człowieka, który został wybrany na króla Izraela, ze względu na swoją dotychczasową „pobożną” postawę. Nieskazitelna przeszłość nie zawsze dobrze rokuje na przyszłość, ponieważ Saul, po wyborze na króla zaczął dopuszczać się przewinień, które w konsekwencji doprowadziły do jego obalenia i tragicznej śmierci. Innym przykładem jest Judasz, uczeń Jezusa, który znalazł się w jego najbliższym otoczeniu ze względu na swoją wierność. Mimo tego bez przeszkód zdradził swojego Mistrza.
Natomiast w relacjach Bóg - człowiek zawsze liczy się tylko teraźniejszość. Każdy otrzymuję „zapłatę” wedle swojego teraźniejszego postępowania. W szczególności zachowanie jednostki przed śmiercią ma wpływ na sąd ostateczny i ewentualną karę lub nagrodę. „Boski” sędzia nie dzieli życia na etapy bez względu na to czy mogłoby to zaostrzyć czy też złagodzić ostateczny wyrok.
Autor porusza także problem swobodnej oceny dowodów przez organ postępowania karnego. Dokładnie skupia się na zeznaniach pojedynczego świadka. Sędzia może bez przeszkód oprzeć się na zeznaniach takiej osoby a nawet wydać na tej podstawie wyrok.
W latach 90. w Polsce zostala wprowadzona instytucja „świadka koronnego”. Prawnicy w swoim zawodzie kierując się tradycją historyczną i tzw. zdrowym rozsądkiem nie traktują zeznań pojedynczego świadka z innymi dowodami na tym samym poziomie. Często zdarza się tak, że żądają szczegółowego zbadania wiarygodności tego świadka. Michał Kula przytacza w tym miejscu cytat z Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 19, 15): „(…) nie przyjmie się zeznania jednego świadka przeciwko nikomu, w żadnym przestępstwie i w żadnej zbrodni. Lecz każda zbrodnia popełniona musi być potwierdzona zeznaniem dwu lub trzech świadków (…)”. Oprócz tego za fałszywe oskarżenia lub fałszywe składanie zeznań była przewidziana odpowiednia kara..