Prawo

Pojęcie prawa - definicja

• Normatywne = prawo jako całokształt norm określających pożądane zachowanie człowieka

• Aksjologiczne = wyjaśnia prawo w kategoriach określonych wartości, czyli twierdzeń mających sens ogólny, wyrażających prawidłowości

• Przejawia się jako prawidłowość = zjawiska następujące po sobie w określonym układzie i porządku

• Norma prawna = jest regułą pożądanego zachowania

• Reguła = oznacza regularność zachowań ludzkich w określonych sytuacjach życiowych

• Prawo składa się z norm określających sposób postępowania człowieka w różnorodnych sytuacjach życiowych, w stosunku do innych ludzi

• Normy mają charakter generalny = regulują całokształt zachowań ludzkich w określonych sytuacjach wynikających w wielopostaciowości wzajemnych stosunków między ludźmi

• Normy prawa mają określony zasięg podmiotowy (odnoszący się do osób); czasowy (działają w określonym czasie) i przestrzenny (działają na określonym terytorium)

• NP nie posiadają bytu samoistnego → są ustanowione przez państwo

Funkcje prawa

• Zagwarantowanie porządku i ładu w państwie, bezpieczeństwa i spokoju publicznego; umożliwienie ludziom osiągnanie zamierzonych przez nich celów, dążeń, aspiracji

• Zapewnienie ludziom sprawiedliwości społecznej: równość szans i możliwości życiowych; bezstronność i obiektywność w traktowaniu obywateli przez organy państwa; realne możliwości dochodzenia praw obywatelskich i człowieczych oraz zapewniania przysługujących im wolności

• Prawo ma gwarantować: bezkolizyjne funkcjonowanie całego społeczeństwa, wszytkich jego warstw, grup, środowisk oraz innych struktur; jego naturalny rozwój; osiąganie dążeń i aspiracji życiowych w ich różnorodności i wielorakości

Normy prawa

• Norma = reguła pożądanego postępowania człowieka, ukształtowana w procesie historycznego doświadczenia, jako pożądana w interesie całego społeczeństwa bądź jego części

• NP stanowi: swoisty wzorec powtarzającego się zachowania ludzi; jest drogowskazem w życiu człowieka; instrukcją informującą, jak należy postępować w określonej sytuacji; informacją o tym, co jest dozwolone, a co zakazane

• Tworzywem były zwyczaje, reguły moralne

• Państwa adoptowały dla własnych potrzeb zwyczaje plemienne uznając je za wyraz swojej woli

• Obok normy prawa zwyczajowego pojawiły się normy prawa stanowionego

• Ukształtowanie norm prawa nie oznaczało wyeliminowania reguł zwyczajowych i obyczajowych oraz moralnych → owe reguły pozostały a nadal są uznawane

• Reguły zwyczajowe są respektowane tylko dobrowolnie

• Normy prawa mają moc obowiązującą = muszą być respektowane przez ludzi pod groźbą ponoszenia określonych konsekwencji

• NP mogą być:

• Autonomiczne = stanowiące informację i wzór dla państwa, jak powinny postępować w określonych sytuacjach

• Heteronomiczne = mają powszechne zastosowanie, czyli skierowane do wszystkich podmiotów prawa (indywidualnych i zbiorowych)

• Indywidualne = adresowane do konkretnych podmiotów prawa oraz oznaczonych bezpośrednio

• NP mogą być klasyfikowane jako:

• Bezwzględnie obowiązujące = imperatywne; co oznacza obowiązek bezwarunkowego ich respektowania

• Względnie obowiązujące = alternatywne; uzależniające podporządkowanie się im od określonej sytuacji, bądź pod określonym warunkami

Struktura normy prawa

• Hipoteza = wskazuje adresata normy (osoby mające ją respektować); sytuacje bądź okolicności, w jakich adresaci normy mają zachowywać się w sposób w niej wskazany

• Dyspozycja = najważniejszy element strukturalny NP → zawiera opis sposobu pożądanego lub zakazanego przez państwo zachowania adresata norny; określone co jest wolno a czego nie wolno czynić

• Sankcja = to zasygnalizowanie odpowiedzialności za nierespektowanie zawartego w dyspozycji nakazu lub zakazu, czyli wskazanie reakcji państwa na zachowanie naruszające treść dyspozycji; mogą mieć charakter ogólny lub indywidualny

Norma prawa a przepis prawa

• NP są ujęte w różnych aktach w formie pisemnej → zapis NP = przepis prawa

• Przepis prawa = redakcyjna postać treści normy, przekazana w formie pisemnej jako naturalny wymóg dotarcia do właściwych adresatów prawa

• NP i PP nie są tożsame zawsze

• PP są tworzywem, materiałem słownym NP, ich językową substancją

Rodzaje NP

• Ze względu na wymagane zachowanie się adresata:

• Nakazowe = obligujące czy wręcz zmuszające do określonego postępowania, do podejmowania czynności zgodnych z treścią dyspozycji

• Zakazowe = zabraniające zachowania niepożądanego z punktu widzenia prawodawcy

• Upoważniające = dające prawo określonego działania osobom rodzajowo lub indywidualnie określonym, czyli różnym podmiotom prawa

• Według kryteria rangi i mocy wiążącej:

• Konstytucyjne = najwyższe, najważniejsze, zasadnicze

• Ustawowe = samoistne, niezależne od innych; chodzi o normy stanowione bezpośrednio przez parlament

• Wykonawcze = delegowane, wydawane na mocy upoważnień ustawowych przez upoważnione organy aparatu państwowego lub samorządy terytorialne

• Zasięg przestrzenny:

• Obowiązujące na terytorium całego kraju

• Obowiązujące w określonym regionie czy województwie

• Obowiązujące lokalnie, np. na terenie miasta, dzielnicy czy gminy

• Ze względu na moc obowiązującą:

• Bezwzględnie obowiązujące (ius cogens)

• Względnie obowiązujące, warunkowe (ius dispositivum)

• Rodzaje stosunków społecznych regułowanych przez prawa → normy prawa:

• Konstytucyjnego; administracyjnego; gospodarczego; cywilnego; finansowego; karnego; pracy i ubezpieczeń społecznych; rodzinnego i opiekuńczego; rolnego; dziedzin

Normy prawa a normy techniczne

• Działalność prowadzona przy wykorzystaniu technik i technologii oraz różnych procesów fizycznych, biologicznych i chemicznych jest regulowana odpowiednimi normami i normatywami = normy techniczne

• Normy techniczne = ustanawiane w procesie rozwoju nauki i techniki; ich celem jest zapewnienie bezpieczeństwa i racjonalności przy posługiwaniu się aparaturą techniczną oraz stosowaniu różnych procesów technicznych i technologicznych

• NT regulują stosunki między ludźmi w ich działalności technicznej i procesach technologicznych związanych z produkcją, usługami oraz eksperymentami naukowymi

• NT = reguła wskazująca zachowanie człowieka w procesie jego działalności produkcyjnej i usługowej, technicznej i technologicznej związanej z posługiwaniem się aparaturą i urządzeniami dla osiągania określonych celów produkcyjnych, usługowych oraz eksperymentów naukowych

Prawo i inne normy społeczne

• Normy społeczne:

• Normy zwyczajowe = regulują stosunki między ludźmi w określonych grupach społecznych; w przeszłości w rodach i plemionach

• Zostały ukształtowane w procesie cywilizacyjnego rozwoju ludzkości między członkami zbiorowości w codziennych kontaktach, wzajemnych stosunkach i miały na celu uporządkowanie

• Poprzez codzienne praktyki ustanawiały określony rytm funkcjonowania zbiorowości i regulowały różne dziedziny życia

• Utrwalone zwyczaje pierwotnych społeczności stały się oparciem dla norm prawa

• Współcześnie NZ tworzą integralny składnik codziennego życia; są przyjmowane i respektowane dobrowolnie, świadomie

• Pozbawione sankcji zewnętrznych (naruszenie nie powoduje kary)

• Normy obyczajowe = reguły postępowania człowieka względem drugiego człowieka ukształtowane w codziennym zachowaniu i systematycznie powtarzane, aż stają się przyzwyczajeniami i są zaakceptowane przez określone środowiska

• NO = utrwalane przez dłuższy czas sposoby współżycia między ludźmi, dobrowolnie akceptowane i respektowane we wzajemnych kontaktach

• Normy moralne = ich istota polega na respektowaniu dobra i zła; moralność preferuje zachowania korzystne dla danej grupy społecznej; postępowania konstruktywne, twórcze

• NM = stanowią podstawę oceny zachowania ludzi względem siebie oraz orzekania o treści tego zachowania w kategoriach dobra i zła

• Ukształtowały się w procesie cywilizacyjnego rozwoju człowieka → rodziły się z wartości: kultury, zasad i wierzeń religijnych, obyczajów i zwyczajów, tradycji narodowych, rezultatów rozwoju nauk

• Nie są obwarowane sankcjami państwowymi; o ich respektowaniu decyduje świadomy wybór postępowania poszczególnych ludzi → wybór ma charakter dobrowolny

• Moralność jako ważny mechanizm regulacji stosunków międzyludzkich, jest przedmiotem zainteresowania nauki zwanej etyka

• Etyka = bada i porządkuje reguły postępowania moralnego, inspiruje tworzenie norm moralnych, określa ich role w życiu

• Zasady współżycia społecznego → podstawą są normy zwyczajowe, obyczajowe i moralne

• Normy wewnętrzne różnych organizacji społecznych (partii politycznych)

• Organizacje są traktowane jako partie polityczne oraz jako stowarzyszenia posiadające określony status prawny

• Podstawą prawną ich działania jest konstytucyjne prawo obywateli

• NOS są tworami samych organizacji i są ujmowane w statutach, regulaminach, uchwałach

• Regulują m.in.: cele i zadania organizacji; zasady i tryb wstępowania do organizacji; strukturę wewnętrzną oraz stosunki pomiędzy organami; prawa o obowiązki członków

Wykładnia prawa

• Pojęcie - proces myślowy zmierzający do ustalenia rzeczywistego, autentycznego znaczenia intencji prawodawcy wyrażonej w normie prawa oraz zakresu treści merytorycznej normy

• Cel:

• Odczytywanie intencji prawodawcy

• Doprecyzowanie niezbyt ścisłych sformułowań w normach i przepisach prawa

• Ograniczanie lub usuwanie dowolności w stosowaniu prawa

• Utrwalenie praworządności

• Zbliżonym procesem jest wnioskowanie z norm prawa = polega na wprowadzaniu z treści normy i użytych w niej sformułowań pewnych reguł instrumentalnych niezbędnych dla właściwego stosowania prawa, oraz na definiowaniu bądź uściślaniu sformułowań nieprecyzyjnych czy nieostrych

• Sposoby wykładni prawa:

• Językowa wykładnia - najczęściej stosowana; polega na zastosowaniu reguł gramatyki, stylistiky, pisowni i semantyki

• Normy prawne są formułowane w języku prawniczym

• Systemowa - polega na ustaleniu znaczenia konkretnej normy prawa w oparciu o sformułowania użyte w innych aktach prawnych, w normach całej gałęzi prawa a nawet całego systemu prawa danego państwa

• Celościowa - wyjaśnienie znaczenia normy prawa w efekcie kierowania się intencją prawodawcy wyrażoną w konkretnej normie, racjami prawodawcy, słusznością z punktu widzenia interesów indywidualnych, grupowych lub ogólnospołecznych

• Luka w prawie = nieobecność właściwej normy, która regulowałaby stosunki prawne na jakimś obszarze ludzkiej działalności

• Przyczyny różne - np. niedostrzeżenie przez prawodawcę jakiegoś obszaru stosunków społecznych wymagających prawnej regulacji; błędy osób przygotowujących projekty aktów prawnych...

• Wypełnianie luk w prawie:

• Przez wydanie brakujących norm prawa = nowelizacja aktu prawnego; wydanie nowego aktu prawnego zawierającego tylko brakujące normy

• Przez zastosowanie analogii w prawie = organ dostosowuje do określonego zdarzenia normę najbardziej zbliżoną do takiej, która powinna być wcześniej wydana

• Analogia ustawy lub innego aktu prawnego dostosowująca do nieunormowanych stosunków społecznych normę najbardziej zbliżoną zamieszczoną w innym akcie prawa, ale tylko takiej samej rangi

• Analogia prawa - wykorzystująca do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy pojęcia, zasady i instytucje całego systemu prawa danego państwa

• Nie jest dopuszczalna w polskim systemie prawa

Stosunki prawne

• Pojęcie - stosunek społeczny, określający normami prawa wzajemne wzajemne zachowanie uczestniczących w nim podmiotów

• Stosunek prawny zachodzi między ludźmi

• Stosunki prawne są dwustronne lub wielostronne

• Zachodzą między osobami fizycznymi, osobami prawnymi, między osobą fizyczną i prawną

• Przedmiot stosunku tworzą dobra materialne, dobra niematerialne (prawa autorskie), zachowania ludzi, normy prawa

• W stosunku prawnym występują:

• Podmioty, czyli osoby fizyczne i prawne

• Przedmioty, czyli określone dobra materialne i niematerialne

• Fakty i zdarzenia, czyli zachowania ludzi

• Prawa i obowiązki podmiotów określone w normach prawa

• Zdarzenie prawne

• Ogniwo stosunku prawnego oznaczające zaistnienie określonego faktu znajdującego odzwierciedlenie w normie prawa

• Może być: ustanowienie normy prawa, różne fakty prawne

• Zdarzenie prawne powoduje powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunku prawnego

• Podmioty:

• Osoby fizyczne - każdy człowiek od chwili narodzenia do momentu śmierci lub uznania za zmarłego

• Zdolność prawna = osoba ma określone uprawnienia, i jednocześnie obligują ją określone obowiązki

• Zdolność do czynności prawnych - możliwość osobistego uczestniczenia w tych czynnościach, czyli korzystanie ze swych uprawnień i spełnianie swych obowiązków

• Osoby prawne

• zespół osób fizycznych dysponujących:

• Odpowiednim majątkem lub prawami majątkowymi

• Kompetencjami lub kwalifikacjami koniecznymi do prowadzenia określonej działalności

• Posiadają:

• Zdolność prawną w zakresie swego przeznaczenia czy działalności wynikającej z celu istnienia

• Pełną zdolność do czynności prawnych

System prawa

• Określony układ norm prawa odpowiednio uporządkowanych i uhierarchizowanych

• Główne działy systemu prawa

• Prawo publiczne

• Normy regulujące stosunki między różnymi organami państwa; między tymi organami a obywatelami

• Prawo konstytucyjne, administracyjne, międzynarodowe prawo publiczne, karne, pracy, finansowe i bankowe, celne i dewizowe, rodzinne i opiekuńcze, rolne

• Prawo prywatne

• Normy regulujące stosunki tylko między osobami fizycznymi oraz niektórymi osobami prawnymi

• Prawo cywilne, spadkowe, międzynarodowe prawo prywatne, handlowe

• Prawo ustrojowe - normy o zasadach i trybie tworzenia różnych organów państwa oraz wzajemnych między nimi relacjach i kompetencjach

• Prawo materialne - normy regulujące podstawowe uprawnienia i obowiązki obywateli będących podmiotami stosunków prawnych

• Prawo formalne - normy służące urzeczywistnianiu w życiu prawa materialnego, określające zasady i tryb postępowania organów i osób stosujących prawo

• Prawo procesowe, proceduralne lub postępowania

• Gałęzie prawa

• Zespół norm regulujących stosunki prawne z zakresu jakiejś konkretnej dziedziny stosunków społecznych

• Prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, bankowe, dewizowe, celne, rolne, handlowe, pracy, rodzinne i opiekuńcze, cywilne, karne, międzynarodowe prywatne

5