LIBERALIZM XIX wieku
HUMBOLDT Wilhelm von
♦ niemiecki filozof, językoznawca, teoretyk neohumanizmu, reformator oświaty, mąż stanu
● klasyczny przedstawiciel LIBERALIZMU ARYSTOKRATYCZNEGO, ponieważ w jego koncepcjach politycznych odnaleźć można przywiązanie do tradycji monarchii, gdzie poddani dysponują prawami i wolnościami, charakterystyczne dla niemieckiej odmiany liberalizmu było zajęcie się kwestią narodu jako podmiotu obdarzonego własną osobowością i problemem racji stanu
● w ZAGADNIENIACH GOSPODARCZYCH opowiadał się za leseferyzmem, proponował zniesienie poddaństwa chłopów, likwidację barier stanowych i równość wobec prawa
● problemem państwa jest problem zakreślenia granic działalności państwa, celem państwa - strażnika prawa jest zapewnienie bezpieczeństwa obywateli oraz rozszerzenie i umacnianie wolności, zarówno w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, gwarantem wolności miała być wolność wypowiedzi, zwłaszcza prasy, tylko bezpieczeństwo i wolność gwarantują rozwój sił i uzdolnień człowieka, konieczność zagwarantowania własności
● państwo jako gwarant bezpieczeństwa jednostek działać powinno poprzez prawo, Humboldt był przeciwnikiem nadmiernego mnożenia przepisów, zwracał uwagę na wymóg tworzenia przepisów prostych i powszechnie zrozumiałych, stawiał konkretne wymogi jakie powinno stawiać ustawodawstwo - pozbawione kar surowych i drastycznych zapewnić miało skuteczność kary, zagwarantowane powinno być w nim poszanowanie zasady domniemanej niewinności
● za niedopuszczalne uznawał wszelkie ograniczenia przez państwo wolności jednostek, które uzasadnione było ich dobrem, ograniczenia prowadzą bowiem do stagnacji państwa, uniemożliwiając swobodną inicjatywę jednostek, co hamuje postęp, takie działania uniemożliwiają rozwój osobowości jednostek, który Humboldt uważał za główny cel ludzkiej egzystencji, pisząc o rozwoju jednostek miał na myśli również rozwój moralny, energia, pasja, siła jednostek wpływają na funkcjonowanie instytucji, jeżeli ich działalnością będzie kierować państwo, w sposób nieuchronny ulegną one skostnieniu i zbiurokratyzowaniu, był zapatrzony we wzorce stworzone przez kulturę starożytną, uznawał wyższość państwa Greków nad państwem współczesnym, bowiem te pierwsze jako cel wyznaczało sobie harmonijny rozwój człowieka, wyzwalało jego energię stanowiącą podstawę aktywności, państwo współczesne natomiast pozbawia człowieka wielu ograniczeń, skazuje na bierność, nie pozwala się samodoskonalić, lecz wikła w szereg uzależnień zewnętrznych, zastępuje szkolę charakteru, właściwą starożytnym, oczekiwaniem na szczęściem, człowieka bierne oczekując nagrody z wewnątrz, nie stara się sam osiągnąć celu, jakim jest wykreowanie własnej osobowości, odważnej, otwartej, energicznej i zmysłowej, tolerancyjnej
● ideał etyczny i zarazem estetyczny według Humboldta sprawdza się do działania zgodnego z naturalnymi skłonnościami, poprzez które człowieka dąży do harmonijnego rozwoju, zaś ograniczenia w swobodzie osiągania ideału mogą jedynie wyniknąć z konieczności ochrony granic wolności innego człowieka
● opowiadał się za MONARCHIĄ, odrzucał jednak absolutyzm, parlament miał pełnić rolę organu doradczego, zwracał uwagę na niebezpieczeństwo związane z przejęciem władzy przez rozbudowany aparat urzędniczy (biurokrację), gdyż uważał, że wszystkie decyzję podejmowane są jedynie w imię własnych interesów, a nie zajmujące się sprawami obywateli
● akceptował metodologiczną odrębność nauk humanistycznych, jako tych badających wytwory duchu i dlatego muszą posługiwać się wartościowaniem
● opowiadał się za HISTORYZMEM, pojmował proces historyczny jako nieprzerwany i stanowiący ciąg wysiłków ludzi dysponujących wspólnymi cechami naturalnymi, obdarzonych niepowtarzalną indywidualnością, wydarzeń historycznych nie można do końca wyjaśnić i przewidzieć w sposób racjonalny, zadaniem historyka jest przedstawienie faktów historycznych, które pomogą uzyskać wiedzę o współczesności
● sformułował tezę o istnieniu tzw. wewnętrznej formy językowej, wskazał na rolę, jaką odegrał język przy przejściu człowieka od stanu natury do stanu kultury
● oryginalność liberalizmu Humboldta polegała na wyraźnym podkreśleniu roli narodu jako podmioty obdarzonego własną osobowością, co czyni go bliskim ideałom przedstawicieli niemieckich nurtów konserwatywnych, w jego poglądach występowało także pojęcie racji stanu, dopuszczała one podejmowanie przez państwo działań ograniczających wystąpienia o charakterze antypaństwowym
BENTHAM Jeremy
♦ prawnik, filozof, twórca utylitaryzmu
● u podstaw jego koncepcji politycznych i prawnych tkwił indywidualizm, racjonalizm oraz utylitaryzm, nawiązywał również do epikureizmu
● uznawał PIERSZEŃSTWO JEDNOSTKI NAD SPOŁECZEŃSTWEM, ujmowanym jako suma jednostek, przeczył istnieniu celów i interesów grupowych, odmiennych od celów jednostkowych, dowodził, że jednostka zapobiegająca o własne cele działa z pożytkiem dla ogółu, przez co możliwe jest osiągnięcie harmonii w społeczeństwie,
● twórca teorii etycznej, która została oparta na założeniach sensualistycznych, hedonistycznych i utylitarystycznych, był przekonany, że wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata powstają dzięki kojarzeniu doznanych drogą zmysłową wrażeń, przy czym fundamentalne znaczenie mają odczucia przyjemności i przykrości, jednocześnie negował rozróżnienie na przyjemności wyższego i niższego rzędy, jako że do poczynania takich rozróżnień nie uprawniają nas żadne doznania zmysłowe, przyjemności stanowi kategorię etyczną, przyjemne doznania utożsamiane są z dobre, a jednocześnie są użyteczne, jako, że nie mógł on się dopatrzeć żadnego pożytku, jaki mógł wyniknąć ze zła, skoro głównym instrumentem poznawczym są nasze zmysły, to bez żadnych wątpliwości rozpoznać możemy własne odczucia przyjemności, skoro przyjemność jest dobrem to dążenie do przyjemności jest dla nas nakazem etycznym, w ten sposób zwiększamy ilość szczęśliwych jednostek w skali całej ludzkości, sformułował uniwersalną zasadę powszechnego szczęścia ludzkości, którą stanowi największa ilość szczęścia największej ilości ludzkości, dążąc do własnego szczęścia nie popada człowiek w konflikt z innymi jednostkami ani z ogółem społeczności, ponieważ nie ma sprzeczności między interesem jednostkowym a społecznym, społeczność przenika wzajemna życzliwość, zaś potępienie ze strony otoczenia i przysparzanie cierpień bliźnim, nie mogą nikomu sprawiać przyjemności
● z pedanterią opracował wykazy: przyjemności prostych (zmysłowe, dobrobytu, zręczności, przyjaźni, dobrej sławy, władzy, pobożności, życzliwości, niechęci, pamięci, fantazji, oczekiwania, kojarzenia, ulgi) oraz okoliczności intensyfikujących odczuwanie przyjemności (pewność, trwałość, czystość, przyjemność bez elementu przykrości i odczuć negatywnych, intensywność, objęcie swym zasięgiem maksymalnie wielu osób i wystąpienie w niedługim czasie), istotą przyjemności było przyczynianie się nie tylko do własnej przyjemności, lecz również do przyjemności innych ludzi, jego koncepcja posiadała charakter ascetyczny, wymagała samodyscypliny w realizacji, przewidywania przyszłych skutków
● uznał WOLĘ SUWERENA za źródło prawa, granice władzy suwerena wyznaczał nawyk posłuszeństwa podporządkowany zasadzie utylitaryzmu - obywatele porównywali korzyści i niekorzyści z tytułu podporządkowania się władzy, byli jej posłuszni, ponieważ oceniali przykrości wynikające jako mniejsze niż przykrość skutków ich nieposłuszeństwa
● zwolennik pozytywizmu prawniczego, opowiadał się za prawem pisanym, uznając to za warunek stabilności prawa, nie akceptował koncepcji stanu natury, umowy społecznej, nie uznawał także oparciu praw na tradycji, widział konieczność dostosowania prawo do podmiotów, do których się odnoszą, uwzględnienia konkretnych doświadczeń i potrzeb, negował tym samym uniwersalistyczny charakter praw naturalnych, konstrukcje tych praw zastępował w jego systemie utylitaryzm
● zasady współżycia ludzi powinny być ujęte w rany stałego i znanego wszystkim prawa, co umożliwiłoby dokonanie racjonalnej kalkulacji pozwalającej uniknąć przykrości wynikających z przekroczenia prawa, kara swoją surowością powinna odstraszać jednostki od popełniania przestępstw, kara dla przestępcy jest przykrością, ale jednocześnie społeczeństwo uzyskuje bezpieczeństwo
● uważany jest za twórcę określenia „ kodyfikacja”, kodyfikacje traktował jako działalność świadomą, której celem było kompleksowe uregulowanie określonego zespołu zagadnień, przedmiotem zaś praw niższego rzędu powinny być węższe zagadnienia
● rolę państwa i prawa sprowadził do zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa życia i mienia oraz stworzenia najlepszych warunków dla działania jednostki, zgodnych z zasadą utylitaryzmu, ocena rządu zależała od zakresu swobodnego urzeczywistnienia w państwie naturalnych skłonności ludzkich, dobry rząd zapewniał ludziom duża swobodę działań
A. de TOQUEVILLE
♦ francuski reprezentant LIBERALIZMU KRYTYCZNEGO, prawnik
● jego zasługą było dokonanie gruntownej analizy ustroju pierwszego w pełni demokratycznego państwa w świcie - USA, opartej na ocenienie wielorakich czynników: praw, postaw, obyczajów, myśli, sentymentów, polityki, kultury, gospodarki itp.
● najwyższe wartości wniosła do życia zbiorowego i indywidualnego arystokracja, to arystokraci tworzyli struktury władzy centralne, animowali własność lokalną, życie rodów arystokratycznych stanowiło wzorzec wartości życia rodzinnego, arystokraci przez wieki byli mecenasami sztuki i nauki, ich wpływ był decydujący dla wyznaczania norm moralności i obyczaju, oni tez dawali wsparcie religii i Kościołowi, arystokracja była strażniczką hierarchicznego porządku społecznego i gwarantką stanowych przywilejów i swobód
● dostrzegał w demokracji i zalety i wady, jej istotę upatrywał w relacji między wolnością i równością, uważał, że nie zawsze te dwa czynniki są do pogodzenia ze sobą, powszechna równość rodzi bowiem potencjalne zagrożenie dla indywidualnej wolności, równe traktowanie obywateli w demokracji stwarza jednak, poprzez brak przywilejów, typową dla liberalnego światopoglądu możliwość samorealizacji każdej jednostki, od tego czy skorzysta ona z tego prawa zależy jej szczęście, bogactwo, awans społeczny, z tego względu w demokracji amerykańskiej zanikł nawyk posłuszeństwa i zaufania do autorytetów, choć obywatele USA mają możliwość współdecydowania o sprawach państwowych nieczęsto z niej korzystają, zabiegając głównie o własne interesy
● polityczna inercja części społeczeństwa sprzyja wyłonieniu się spośród jego członków osobowości przywódczych, które pragną mu narzucić swoją wolę, w ten sposób dokonuje się w demokracji proces centralizacji władzy najwyższej jako rodzaj nowoczesnego despotyzmu, obywatele łatwiej godzą się na taką formę rządów niż na indywidualne rządy swoich sąsiadów, nierzadko ukrywają swą indywidualność, by nie narazić się na zarzut jej eksponowania, w obawie przed cudzą zawiścią bezpieczne okazują się pospolitość i pochlebstwo, wszystko to powoduje, że wolność jednostek ustępuje przed zasadą równości, zaletą amerykańskiej demokracji jest natomiast wyzwalanie oddolnych inicjatyw społecznych, docenianie rangi własności prywatnej i pobudzanie industrializacji
● interesował się fenomenem rewolucji, którą uważał za zjawisko obiektywne wynikające z prawidłowości rozwoju dziejów, rewolucja z reguły nie obala wszystkich fundamentów starego reżimu, a niektóre z nich nawet utrwala, do wybuchu rewolucji najczęściej dochodzi, wtedy gdy władza państwowa w celu niedopuszczenia do niej decyduje się na reformy, które są odbierane przez lud jako przejaw słabości
● antidotum na niedostatki demokracji i rewolucji upatrywał w decentralizacji władzy, wytworzeniu nowej elity politycznej o wysokich walorach zawodowych i etycznych, uznaniu moralności i religii za naczelne wartości życia publicznego
● pisząc o wolności wyraźnie miał na myśli wolność pozytywną, wyzwalającą aktywność jednostki i dająca jej pole do działania, nie zaś wolność negatywną, warunkiem wolności jest odmienne niż dla innych liberałów życie w kolektywie, a nawet pewne podporządkowanie się jednostki wspólnocie, chodzi o stworzenie sieci stowarzyszeń, związków, kółek i wszelkiego rodzaju innych ciał pośredniczących między jednostką a państwem, stanowić mogą ona mocne oparcie dla jednostek i przeciwdziałać będą nieuniknionym w demokracji procesom centralizacji władzy państwowej
● nie jest typowy dla myśli liberalnej również jego stosunek do prawa, pierwszeństwo oddawał on zwyczajowi i opartemu na nim systemowi moralnemu, na tych tradycyjnych fundamentach oparte być powinno państwo, prawo zaś nie może samo stanowić podstawy bytu państwowego, jego rola jest zastępcza, wpływa bowiem niekiedy w zastępstwie zwyczaju na kreowanie zasad moralnych, rozwiązania ustrojowe i prawne powinny wyrastać z tradycji, wysoko cenił instytucję ławy przysięgłych, w niezawiłości sądownictwa dostrzegał odpowiednik niezależności, autorytetu przywilejów europejskiej arystokracji
MILL John Stuart
♦ angielski filozof, myśliciel, ekonomista, przedstawiciel LIBERALIZMU SCEPTYCZNEGO
● był świadkiem rozwoju konfliktu społecznego miedzy burżuazją i klasą robotniczą w Anglii
● akcentował brak harmonii między interesem jednostki a ogółu, uznał jednostkę i jej dobro za najważniejszą wartość, jednocześnie oczekiwał jednak od jednostki działań na rzecz ogółu, wśród praw przysługujących jednostce za najważniejsze uznał prawo do dążenia do szczęścia, szczęście jednostki ujmował w sensie intelektualnym, było nim szczęście wynikające ze zdobywania wiedzy, obcowania z nauką i kulturą, szczęście mogła jednostka osiągnąć jedynie w społeczeństwie, ponosząc wysiłek na rzecz „ największego szczęścia w ogóle”
● odrzucał tezę o żywiołowym ukształtowaniu się racjonalnych stosunków społecznych i ekonomicznych w warunkach wolności, ludzi nie byli ani dobrzy ani mądrzy z natury, a istotę prawdziwego dobra i szczęścia są w stanie poznać jedynie wybitne jednostki, one są bowiem uprawione do kierowania ogółem
● z całości jego poglądów wyłania się obraz silnej, wykształconej, odrębnej jednostki świadomej swych praw i obowiązków, cieszącej się pełnią wolności, aktywnej i życzliwej
WOLNOŚĆ
● wyszedł z założenia, że warunkiem prawidłowego rozwoju jednostki i społeczeństwa jest zapewnienie wolności
● wolność ujmował w kategoriach wolności negatywnej (wolność od) oraz pozytywnej (wolność do), dążenia do rozwoju jednostki, wolność jednostki mogła być zagrożona przez działania innych osób, zarówno tytan jak i tłum są dla niej niebezpieczni
● wolność nie była jednak kategorią abstrakcyjną, swój początek brała od wewnętrznych przeżyć człowieka, wewnętrzna sfera wolności obejmowała wolność sumienia, wyznania, głoszonych poglądów, swobodę wyboru zajęcia, jako członek społeczeństwa jednostka mogła też powoływać organizacje, pod warunkiem, że nie zagrażało to wolności innych,
● dopuszczał ingerencję państwa w razie naruszenia sfery wolności jednostki, która w wyniku tego naruszenia doznała krzywdy
● człowiek musi nauczyć się korzystania z wolności, pragnął wychować społeczeństwo demokratyczne
PAŃSTWO
● przyznał państwu tradycyjne funkcje liberalnego, powinno być ono ostoją porządku i instytucją wspierającą postęp
● podstawą ustroju politycznego państwa była zasada utylitaryzmu: zapewnić jak najwięcej szczęścia jak największej ilości osób
● opowiadał się za większym wpływem na rządy ludzi wykształconych niż prostych, postulował ponadklasowe rządy elity intelektualnej, by ochronić burżuazję przed proletariacką większością, koncepcje rządów elitarnych łączył z ideą systemu reprezentacji, o kompetencjach opiniodawczych wobec działań rządzących
● państwo za pomocą prawa powinno określić zasady podziału bogactw między członków społeczeństwa, by poprawić trudną sytuację najuboższych, postulował poddanie własności reformom zgodnym z filozofią utylitarystyczną, celem reform nie było zniesienie własności prywatnej, a jedynie korekta w jej funkcjonowaniu , wyjątkowo tylko państwo mogło wywłaszczyć właścicieli ziemskich
● opowiadał się za upowszechnieniem własności prywatnej, przypuszczał, że ubodzy i bezrobotni obejma ziemię i utworzą spółdzielnie produkcyjne, w następstwie tych zmian należało oczekiwać harmonijnego rozwoju, prowadzącego do wzrostu dobrobytu
CONSTANT Benjamin Henri de Rebecque
♦ liberał francuski, polityk i filozof polityczny, zwolennik MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ
● najistotniejszy wkład Konstanta do myśli liberalnej stanowi jego koncepcja wolności, a najpełniejszy jej wykład został zawarty w broszurze O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych, jest to tekst polemiczny, głównym przedmiotem krytyki jest demokratyczna koncepcja suwerenności ludu Rousseau, stanowiąca zanegowanie wolności w tym kształcie, jaki wypracowany został w czasach nowożytnych, koncepcja „woli powszechnej” Rousseau jest dla Konstanta abstrakcyjna i w istocie nie gwarantuje a ogranicza wolność jednostek, dostrzega również niekonsekwencje w koncepcji suwerenności ludu głoszonej przez Rousseau, który dbając o teoretyczną spójność swojej doktryny, sam nie był w stanie w sposób zadowalający wyjaśnić jej praktycznych konsekwencji, opowiadając się za suwerennością ludu nie nadawał jej charakteru bezwzględnego, jako suwerenna władza, nawet sprawowana przez lud, nie ma możliwości ograniczenia w sposób arbitralny indywidualnej wolności jednostek, istotę tej suwerenności widział po prostu w tym, że władza prawodawcza, niezależnie od tego, przez kogo jest sprawowana powinna zawsze pochodzić z wybory dokonanego przez ogół obywateli
● ukazując ograniczenia na jakie napotykała wolność w starożytności, wyraźnie nawiązywał do okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, zarzucał przywódcą rewolucyjnych rządów, że głoszone przez nich hasło wolności, sprawdzające się do abstrakcyjnej deklaracji suwerenności ludu, było w istocie ograniczone do standardów wyznaczonych w tej mierze przez starożytnych, ignorując epoki Oświecenia w tej mierze, uwzględniał historyczny aspekt kształtowania się wolności, nie traktował jej jako raz na zawsze daną jednostce na mocy praw naturalnych, lecz jako wypracowaną przez wieki w ścisłej korelacji z rozwojem wszystkich innych aspektów ludzkiej egzystencji
● istotą wolności dostępnej starożytnych był jej kolektywny charakter, realizować wolność można było jedynie sprawując funkcje publiczne, możliwości tej pozbawione były natomiast osoby prywatne, obywatele starożytnych cywilizacji realizowali swoją wolność poprzez stanowienie praw i ferowanie wyroków, podporządkowując jednostkę wspólnocie, nie różnicując jej według indywidualnych praw i interesów, wolność nowożytna, nie rezygnując z możliwości udziału jednostek we władzy politycznej, a wiec z wolności realizowanej w kolektywie, uzupełniła ją prawami osobistymi, z których mogą korzystać jednostki
● wolność dominująca społecznościach świata starożytnego była uzasadniona funkcjonowaniem systemu niewolniczego, stopniem rozwoju gospodarczego tych państw, uzależniającym jednostki od wspólnoty, wynikała z ich niewielkiego obszaru i nieznacznej, w porównaniu z państwami współczesnymi, liczby ludności, w której każdy obywatelski głos posiadał ogromne znaczenie, świecie starożytnym normą jest wojna, która w sposób oczywisty wymuszała spójność społeczności i nie sprzyjała postawom indywidualnym, nowożytne państwo przemysłowe, rozwój handlu determinują z kolei daleko posunięty indywidualizm jednostek, decydujących o własnym miejscu w społeczeństwie i o sukcesie ekonomicznym, domagają się pozostawienia im obszaru wolności, w ramach którego będą mogły realizować swoje osobiste plany, w tej sytuacji każde działanie władzy, która ogranicza prawa indywidualne jednostki jest bezprawne, uznać je więc można za dążenie do tyranii
● nie pomija prawa współczesnego człowieka do przyjemności i szczęścia, dążenie do indywidualnej satysfakcji nie może być zlekceważone, stanowi bowiem coraz częściej motyw skłaniający ludzi do podjęcia działań o charakterze publicznym, do wzięcia udziały o stanowieniu prawa gwarantującego jednostce wolności, w której upatruje ona gwarancję swych przyjemności
● do wolności świata współczesnego zaliczał również wolność ekonomiczną i uznanie własności prywatnej, jako jednego z podstawowych praw człowieka, jednak absolutne pierwszeństwo przyznawał wolności wypowiedzi, szczególnie wolności prasy, potępiał wszelkie formy cenzury, głosił nieograniczone prawo jednostki do poszukiwania prawdy, niezależnie od możliwości popełniania na tej drodze błędów, tylko bowiem wolność poszukiwań prawdy pomoże jednocześnie błędy te skorygować, prawo może w konkretnych przypadkach zakazać wszelki form wolności lub pozostawić nieznaczny ich margines, stąd też wolności powinny być wyjęte z zakresu reglamentacji prawnej i nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom
● wypracował nowy model podziału władzy, przewidywał funkcjonowanie w państwie sześciu władz: reprezentacyjnej trwałej, reprezentacyjnej opinii, wykonawczej, sądowej, królewskiej i municypalnej, charakterystyczne było wyodrębnienie dwóch władz ustawodawczych, wyłącznie władzy królewskiej jako odrębnej i zaproponowanie władzy - municypalnej, władza ustawodawcza powinna pozostawać dwuizbowa, przy czym każda władza ma do spełnienia odmienne funkcje, istnienie dwóch izb, a de facto dwóch władz ustawodawczych zapobiegało dostatkom systemu większościowego, w niżej izbie parlamentu arbitralne narzucanie przez arytmetyczną większość swojej woli mniejszości mogło zostać osłabione dzięki korekcie dokonanej przez izbę wyższą, o ile ta pierwsza wprowadziła do procesy ustawodawczego element nowości, niepokoju, niezadowolenia i pragnienia, druga miała być ostoją rozsądku, rozwagi i doświadczenia, władz królewska, określana władzą neutralną, pozbawiony większości konkretnych uprawnień monarcha, którego decyzję muszą być kontrasygnowane przez mini9strów, zachowuje istotną w systemie ustrojowych pozycję niezależnego arbitra, rozsądzającego ewentualne spory, a w szczególności te między egzekutywą a legislatywą, niezależność króla gwarantuje dziedziczny charakter ustrój monarchii, jej autorytet budowany przez wieki panowania dynastii, król może korygować bezprawie każdej z władz, odwoływać ministrów, rozwiązywać izby parlamentu, unieważniać wyroki sądów w drodze stosowania prawa łaski
● władza municypalna, czyli miejska, nie jest niczym innym niż władza lokalna, samorządowa, powodem jej powołania jest konieczność która stoi u podstaw każdej z koncepcji podziału władzy, ograniczenia możliwości odrodzenia się absolutyzmu władzy państwowej pod jakąkolwiek postacią oraz dążenie do aktywizacji jak najszerszych kręgów społeczeństwa obywatelskiego, zauważał, że patriotyzm lokalny jest jedyną autentyczną formą patriotyzmu i stanowić może gwarancję rzeczywistego zaangażowania szerokich kręgów obywateli w rozwiązanie problemów lokalnych
● w kwestiach ustrojowych opowiadał się zatem za ograniczoną monarchią konstytucyjna, podziałem władz i ich wzajemnym hamowaniu się, decentralizacją i samorządem, ważna rolę przyznawał opinii publicznej, a miała ona przejawiać się zwłaszcza w niezależności prasy