świetlica socjoterapeutyczna, Dokumenty UŚ Pedagogika resocjalizacyjna, 6 sem, Metody pracy w środowisku otwartym

Świetlica socjoterapeutyczna jako instytucja pomagająca w kształtowaniu jednostki

We współczesnym świecie, zdaniem badaczy, rodzina przechodzi transformacje, jej struktura nieustannie się zmienia. Zmianie ulega model rodziny, w której przeważa układ rodzice plus jedno dziecko. Do rzadkości należą rodziny wielodzietne, jak i wielopokoleniowe. Liczne rodziny borykają się z problemami wynikającymi z wielu przyczyn, związanych z czynnikami takimi jak: ekonomiczne, światopoglądowe, moralne. Coraz częściej rodzice pragnąc zapewnić odpowiedni standard ekonomiczny dzieciom zaniedbują tak ważny rozwój emocjonalny dzieci, gdyż w wirze pracy nie znajdują czasu na spędzanie wolnego czasu, wychowywanie własnych dzieci, co skutkuje zaniedbywaniem rozwoju osobowości, a dzieci pozostawione same sobie szukają innych środowisk, które zaspokoją ich liczne potrzeby, niestety nierzadko są to środowiska o charakterze destrukcyjnym. Dlatego dzieci z rodziny tzw. ryzyka, nie wspominając już o dzieciach ze środowisk patologicznych lub dysfunkcjonalnych powinny być objęte opieką placówek, które pomogą zarówno im jak i ich rodzinom w nauce prawidłowego funkcjonowania w środowisku oraz prawidłowego zaspakajania własnych potrzeb. Taką funkcję pełnią liczne placówki wsparcia dziennego, między innymi świetlice środowiskowe, których działalność określona jest w Rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych.

Charakterystyka środowiska wychowawczego wychowanków świetlicy

Świetlice środowiskowe, socjoterapeutyczne przyjmują dzieci na podstawie określonych kryteriów. Kwalifikacja dzieci do świetlicy jest uzależniona od wielu czynników. Przede wszystkim uczestnictwo w zajęciach świetlicowych jest zależne od decyzji zarówno pedagoga i psychologa szkolnego, pracowników socjalnych ośrodka pomocy, przez orzeczenie poradni pedagogiczno-psychologicznej, na wniosek szkoły, czy samego rodzica, na wniosek sądu lub osób prawnych i fizycznych. Do świetlicy mogą uczęszczać dzieci w wieku od 6 - 16 lat. Dzieci uczęszczające do świetlicy to najczęściej pochodzące z „trudnych” rodzin, często kryzysowych, dysfunkcjonalnych. Rodziny te charakteryzują się zaburzona strukturą, rodziny niepełne, o zrekonstruowanej strukturze, rodziny zastępcze. Rodziny te są często wieloletnimi klientami korzystającymi
z pomocy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Niejednokrotnie są dotknięte ubóstwem nie tylko materialnym, ale przede wszystkim duchowych, moralnym, co sprawia iż nie są one w stanie zabezpieczyć podstawowych potrzeb dzieci, nie tylko tych materialnych, ale co najgorsza emocjonalnych.

Opiekunowie dzieci, którzy często sami wywodzą się z trudnych środowisk wychowawczych nie potrafią w prawidłowy sposób kontaktować się z dziećmi, rodzice nie rozmawiają z potomstwem, nie pomagają im w zadaniach domowych, nie spędzają z nimi wolnego czasu. Wiele tych rodzinach boryka się z problemami alkoholizmu, przemocy. Dzieci z takich środowisk miewają problemy z rówieśnikami, gdyż przenosząc zachowania z domu często popadają w konflikty nie tylko z kolegami, ale także z prawem. Dzieci te charakteryzują się problemami zdrowotnymi, których rodzice często nie zauważają bądź lekceważą. Są zaniedbywane wychowawczo, fizycznie, zdrowotnie, intelektualnie. Wychowankowie świetlic to dzieci sprawiające problemy wychowawcze, u których zaburzenie utrudniają kontakty społeczne i są przyczyną niepowodzeń szkolnych. Zaburzenie te dotyczą przede wszystkim relacji dziecko-dorosły, powstają na skutek deprywacji potrzeb emocjonalnych, gdyż dziecko które czuje lęk przed dorosłym ogranicza kontakt i zaczyna uciekać, wagarować. Wśród nich można zauważyć niewłaściwe zachowanie dziecko-dziecko, które powstają na wzór złych relacji z dorosłym, które są efektem procesu modelowania w rodzinie i przenoszone w środowisko rówieśników. Cechą charakterystyczną jest zaniżone poczucie własnej wartości, które wpływa negatywnie na realizowanie podejmowanych przez nich działań, co sprawia że nie wierzą we własne umiejętności i po pierwszej nieudanej próbie wykonywania powierzonego zadania przerywają je. Są to dzieci zagrożone wykluczeniem społecznym, powtórzeniem założenia modelu rodziny, z której pochodzą i w której wzrastają.

Rola świetlicy w pracy z dzieckiem i rodziną

Pomimo, iż każda świetlica realizuje własny program, ze względu na specyfikę danej placówki, to wszystkie te instytucje pełnią uniwersalne funkcje. Po pierwsze pełnią funkcję opiekuńczo-wychowawczą, profilaktyczną, społeczną, socjalizacyjną, edukacyjną, terapeutyczną, kompensacyjną, resocjalizacyjną, ratowniczą. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 września 2000 r. świetlice określone jako placówki wsparcia dziennego powinny działać w najbliższym środowisku dziecka, wspierać rodziny w sprawowaniu ich podstawowych funkcji, zapewniać pomoc rodzinie i dzieciom mającym problemy wychowawcze, te które są zagrożone przestępczością, demoralizacją, uzależnieniem. Instytucje te mają także za zadanie współpracować ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej i innymi instytucjami
w rozwiązywaniu problemów wychowawczych.

W licznych świetlicach dzieci odnajdują miejsce, gdzie mogą zaspakajać potrzeby, których nie są w stanie zaspokoić w warunkach domowych. Dlatego tez głównym zadaniem tychże instytucji jest organizacja procesów opiekuńczo-wychowawczych, które są realizowane poprzez przygotowanie wychowanków do samodzielności życiowej, do brania odpowiedzialności za własne decyzje, zapewnienie bezpieczeństwa, kształtowanie tak istotnego czynnika w rozwoju jak pozytywna samoocena, której często brakuje dzieciom z rodzin dysfunkcjonalnych, wzbudzanie w nich wiary we własne siły i możliwości, wspieranie rozwoju kulturalnego, poprzez rozbudzanie zainteresowań, odkrywanie talentów, czuwanie nad kultura zachowania i języka, jak również kompensowanie braków. Do tych procesów zalicza się także dbałość i kształtowanie nawyków zdrowego stylu życia, organizacja aktywnego spędzania wolnego czasu. Według Z. Dąbrowskiego do działań opiekuńczo-wychowawczych zaliczamy działania: wyprzedające, które polegają na opiece wyprzedzające aktualizację stanu niezaspokojenia potrzeb; interwencyjne podejmowane w stanach zagrożenia; zbieżne, które polegają na wychodzeniu potrzebom; kompensacyjne, zastępujące utracone wartości opiekuńcze; rewalidacyjne, gdy występuje odchylenie od normy psychofizycznej; lecznicze, podejmowane w przypadku choroby bądź przeżytej traumy.

Ważne jest by świetlice prowadziły działania profilaktyczne, by w ramach swojej działalności korzystały z gotowych programów profilaktycznych, jak : „Cukierki”, „ Mój starszy brat, moja starsza siostra”, „ 7 kroków”. Aktywność ta może być realizowana przez dostarczanie pozytywnych przeżyć i wzorców, ułatwianie nawiązywania kontaktów z innymi, budzenie dobrego samopoczucia. Kwestią priorytetową wydaje się prowadzenie wczesnej interwencji wobec dzieci i młodzieży z grup wysokiego ryzyka, wywodzących się z rodzin patologicznych lub niewydolnych wychowawczo. Istotną rolę pełni tutaj diagnoza środowiska życia jednostki.

Praca socjalno-wychowawcza z wychowankami świetlicy polega na udzielaniu pomocy w trudnościach szkolnych, rodzinnych, rówieśniczych. To prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla dzieci z trudnościami w nauce. Dzięki szczegółowej diagnozie możliwa jest realizacja indywidualnych programów korekcyjnych. W ramach dych działań podejmowane są działania dotyczące dożywiania, organizowania pomocy socjalnej. Do tych działań można zaliczyć organizacje czasu wolnego, organizacje zabaw, zajęć sportowych, oraz kółek zainteresowań.

Świetlica to między innymi środowisko terapeutyczne, które dostarcza doświadczeń społecznych mające moc korygowania zaburzeń powstałych w wyniku urazów psychicznych, zaniedbań wychowawczych. Z jednej strony to stworzenie społeczności, środowiska, w której panujący klimat i relacje sprzyjają rozwoju dzieci. Z drugiej strony to stosowanie konkretnych działań, precyzyjnie dobranych do sytuacji i potrzeb dziecka, której podstawą są diagnoza i plan pracy. Istotne wydaję się także prowadzenie socjoterapii, która ma na celu dostarczenie jednostce odpowiednio zorganizowanych doświadczeń społecznych, które w konsekwencji mają doprowadzić do zmiany patologicznych wzorów zachowań. Celem jest przekształcenie zaburzonych zachowań dziecka w zachowania społecznie akceptowane.

W funkcjonowaniu świetlicy należy pamiętać o współpracy z rodzicami i opiekunami dzieci uczestniczących w zajęciach świetlicowych. W wielu placówkach organizuje się wycieczki, w których uczestniczą całe rodziny wychowanków, podczas których rodzic uczą się, jak w prawidłowy sposób spędzać czas z dziećmi, jak towarzyszyć dziecku, jak budować rzeczywisty kontakt z dziećmi, rodzinne więzi. Placówki organizują wspólne wigilie, urodziny, w których przygotowanie rodzice chętnie się włączają. Personel świetlicy stara się także z rodziców wydobyć ich potencjał, docenić ich liczne talenty. Rodzice powinni czuć, iż w świetlicy nie tylko ich dzieci znajdują pomoc, ale i oni mogą zwrócić się z prośbą o pomoc w trudnych sytuacjach. Ważna jest tu praca u podstaw z rodzicami. Niejednokrotnie świetlice organizują warsztaty dla rodziców, gdzie pedagodzy, psycholodzy pomagają rodzicom w rozwiązywaniu problemów wychowawczych.

Formy i metody pracy w świetlicy

Świetlica dla wielu dzieci pochodzących z trudnych środowisk może być miejscem niezwykle istotnym, w którym otrzymają szansę zaspokojenia potrzeb zarówno podstawowych jak i wyższych, w których otrzymają potrzebną pomoc w kształtowaniu adekwatnych postaw społecznych i nauczą się godnego życia. Celem uczestnictwa wychowanków w tej instytucji jest stymulacja ich we wszystkich sferach. Ważnym jest, aby efektywnie wykorzystać zasoby i możliwości placówek, by organizowana w nich pomoc w rzeczywisty sposób zwiększała szansę swoich wychowanków na wyjście z niekorzystnych warunków środowiskowych, by dała szansę na lepszą przyszłość. By osiągnąć powyżej wymienione cele świetlica organizuje różnego typu zajęcia, metody pracy, które umożliwią ich realizację. Wybierając różne typy zajęć pracownicy muszą pamiętać, by były one adekwatnie dobierane do wieku i poziomu rozwojowego wychowanka, jego możliwości i umiejętności. Ważne jest by formy zajęć były urozmaicone, zróżnicowane, gdyż dzieci mają ograniczoną zdolność koncentracji i percepcji. Do podstawowych form pracy wychowawczej w świetlicy według A. Wiech należą zabawy i prace dowolne dzieci, które dają możliwość stworzenia dla dziecka najlepszych warunków do czynnego odpoczynku, kształcenia zdolności poznawczych, zdobywania wiadomości, umiejętności, nawyków, jak również pozwalają na kształtowanie postaw moralnych. Do form podstawowych zajęć należą zajęcia: artystyczne a wśród nich plastyczne, umuzykalnianie, czy formy teatralne; zajęcia sportowe: różne gry zespołowe, ćwiczenia pozwalające zachować zdrowie fizyczne; zajęcia wpływające na rozwój umysłowy: czytelnictwo, wycieczki, gry i zabawy, zajęcia związane z filmem, radiem a także Internetem. W świetlicach stosuję się także różnego rodzaju terapie, między innymi muzykoterapię, biblioterapię, socjoterapię teatroterapię i wiele winnych. Do codziennych zajęć świetlicowych należy również odrabianie zadań domowych, gdyż wiele spośród dzieci ma problemy szkolne, zaległości w nauce. Jest to o tyle istotne, gdyż wychowawcy powinni rozbudzić w wychowankach chęć do nauki oraz ukazać jej zalety, które niestety w rodzinnych domach są deprecjonowane, a wiedza nie stanowi wartości. Istotna jest tu motywacja, ukazanie celu i przydatności wiedzy i umiejętności, które zdobywają. Zdobywanie wiedzy powinno odbywać się w sposób interaktywny, w który zaangażowane są wszystkie zmysły, gdyż im więcej zmysłów jest zaangażowanych tym większa skuteczność zdobywania i zapamiętywania informacji. Wszelkie oddziaływanie stosowane przez wychowawców, opiekunów placówek jakimi są świetlice wobec wychowanków sprzyjają ich rozwojowi psychospołecznemu, pomagają w ujawnieniu ich ukrytych talentów, zaspakajają potrzeby, których nie są w stanie zapewnić im rodzice czy opiekunowie.

Przyglądając się powyższym przykładom oddziaływań świetlicowym możemy dostrzec, iż świetlice niosą konkretną pomoc dzieci i ich rodziną, z trudnych środowisk. Poprzez działalność świetlic ich wychowankowie mogą uniknąć niebezpieczeństwa jakim jest wykluczenie społeczne.

R. M. Ilnicka, Świetlica środowiskowa jako instytucja wspierająca wychowania z rodzin dysfunkcjonalnych, [w:] Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Toruń 1998, s. 949-950.

Dz. U. nr 37, poz. 314.

R. Stojecka-Zuber, Zadania wsparcia dziennego w kompensowaniu braków, [w:] red. B. Matyjas,
R. Stojecka-Zuber, Opieka i wychowanie w rodzinie, szkole i środowisku, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2007, s. 127 - 128.

Dz. U. r. 80, poz. 900.

L. Adamowski, Pomoc dziecku w rozwoju jako zadanie świetlicy środowiskowej (placówki wsparcia dziennego), „Edukacja-Studia-Badania-Innowacje” 2007, nr 4, s. 94-96.

Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza w zarysie, T. 1., Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2006, s. 108-111.

A. Szulirz, Świetlica jako środowisko terapeutyczne, „Remedium” 2011, nr 7/8.

A. Pietryga, Przekroczyć schematy, „Gość Niedzielny” 13 lutego 2011./ http://www.nereusz.pl/nereusz_gn.pdf

G. Gajewska, Teoretyczno-metodyczne podstawy pracy opiekuńczo-wychowawczej w świetlicy, Wydawnictwo PEKW Gaja, Zielona Góra 2005, s. 20-21.

A. Karasowska, Model pomocy realizowany w świetlicy, ”Remedium” nr 2(192), luty 2009.

konferencja COLIN ROSS