WY 7. Samorząd podczas I wojny światowej
1.uwarunkowania
-działania wojenne i potrzeba niesienia pomocy społecznej
- zmiana sytuacji politycznej: Królestwo Polskie pod panowaniem Niemiec i Austro - Węgier
- akt 5 listopada 1916 r.; powstanie Tymczasowej Rady Stanu (styczeń 1917 r.) i Rady Regencyjnej -wrzesień 1917 r.)
2. formy aktywności społecznej: Centralny Komitet Obywatelski i Komitet Obywatelski miasta stołecznego Warszawy (pomoc sanitarna, żywnościowa, opieka społeczna, praca oświatowa) - płaszczyzna działania na rzecz odbudowy państwa polskiego
3. inicjatywa powołania w 1915 r. samorządu miejskiego
- wybory do rady miasta stołecznego Warszawy 16 VII 1916 r. wg zasad kurialnych
-powstanie Rady miasta Warszawy - (90 osób z różnych opcji politycznych) i rola społeczno - polityczna
- wybory do Rady miasta Łodzi w styczniu 1917 r.; walka o polonizację samorządu miasta
- w ordynacji wyborczej w marcu 1917 r. zaznaczono, że językiem urzędowym w magistracie i radzie jest język polski; przewodniczącym rady będzie Polak
- funkcje burmistrzów mieli pełnić Polacy
4. projekty opracowane w ramach Tymczasowej Rady Stanu
- próby zmiany przepisów carskich dotyczących samorządu gminnego; rady powoływali naczelnicy powiatów, także wójtowie mianowani byli przez władze (kwestia kontroli zaopatrzenia w żywność)
- projekty (zmiana ustawy z 1864 r.): wprowadzenia obieralnych rad gminnych, zasady kolegialności w zarządzaniu gminą, zezwolenie na wybór do rad osób wyznania niechrześcijańskiego
- projekt rozporządzenia o samorządzie powiatowym: sejmik oraz wydział powiatowy jako organy władz lokalnych (dla ziem pod panowaniem austriackim)
- tworzenie kadry urzędniczej: kursy prowadzone przez wybitnych specjalistów (Warszawa, Lublin, Łódź) dla urzędników różnych szczebli
5. powstanie Rady Stanu Królestwa Polskiego 21 czerwca 1918 r. jako reprezentacji narodu (do przygotowania sejmu, ustaw o administracji, finansach, wojsku)
- skład RS: 110 członków (połowa wybrana wybranych przez rady miejskie i sejmiki powiatowe) oraz połowa to wiryliści (duchowni różnych wyznań, rektorzy Uniwersytetu i Politechniki w Warszawie, prezes Sądu Najwyższego oraz 43 mianowanych przez Radę Regencyjną
- działalność RS kontrolowana przez władze okupacyjne;
6. znaczenie: polonizacja niektórych dziedzin życia, przygotowanie organizacji życia państwowego, przygotowywanie organizacji samorządu lokalnego, które następnie stały się podstawą dla odbudowy państwa
Polskie ugrupowania polityczne wobec samorządu na przełomie XIX i XX wieku
1. Polska Partia Socjalistyczna
-program 1892 r. - samorząd gminny i prowincjonalny jako jedna z zasad ustroju republikańskiego; bezpośrednie, równe, tajne, powszechne głosowanie
- równouprawnienie i współpraca narodów zamieszkujących Rzeczpospolitą
- hasło demokratyzacji prawa wyborczego w Galicji
- demokratyzacja i polski charakter gminy pod zaborem rosyjskim (rewolucja 1905-1907)
- w latach 1917-1918 hasła demokratycznej ordynacji wyborczej do samorządu terytorialnego, udział w wyborach do rad miejskich w 1917 r.
2. Ruch ludowy
a) Polskie Stronnictwo Ludowe w Galicji
-gmina to forma życia narodowego oraz szkoła wychowania obywatelskiego
- postulaty demokratyzacji: prawa wyborczego; włączenie obszarów dworskich do gmin; ograniczenie ciężarów finansowych; określenie zasad finansowania zadań; krytyka nadużyć (naciski i korupcja ze strony administracji)
b) Polski Związek Ludowy w Królestwie Polskim 1905-1907
- gmina to płaszczyzna walki z rusyfikacją
- program demokratyzacji i polonizacji gminy; dopuszczenie wszystkich mieszkańców do decydowania, język polski, polscy urzędnicy
c) Polskie Stronnictwo Ludowe 1917-1918
- rozwijanie koncepcji Polski ludowej
- samorząd to płaszczyzna budowania Polski „od dołu” przez naród, lud
- demokratyczne prawo wyborcze
-postulat struktury samorządu: na szczeblu gminy i powiatu
-zebranie gminne z udziałem wszystkich mieszkańców wybiera organy gminy oraz decyduje o wysokości ciężarów finansowych (2 razy w roku)
- rada gminy (12 osób) jako organ kolegialny, uchwałodawczy oraz wójt organ wykonawczy, odpowiedzialny przed radą
- rada gminy podejmuje uchwały w sprawach finansów, gospodarki, opieki społecznej, oświaty, bezpieczeństwa, komunikacji
- nadzór nad działalnością rady gminy w rękach rady powiatu (wyłanianej przez rady gmin wiejskich i miejskich)
3. Narodowa Demokracja
- samorząd gminny winien być organem życia narodowego pod zaborami
- znaczenie samorządu dla rozwijania świadomości narodowej i patriotyzmu chłopów
- w programie autonomii narodowo -kulturalnej pod zaborem rosyjskim prawo do języka polskiego, zakładania polskich instytucji oświatowych, gospodarczych, kulturalnych
- „akcja gminna” 1905-1907
- podstawową jednostką jest gmina; samorząd także na szczeblu powiatu
-prawo wyborcze zróżnicowane
4. Konserwatyści („stańczycy”, Stronnictwo Polityki Realnej)
- samorząd gminny to płaszczyzna współdziałania warstw wyższych i niższych oraz kształtowania postaw obywatelskich
-samorząd gminny stanowi instytucję w ramach autonomii Galicji
- połączenie gminy wiejskiej oraz obszaru dworskiego zbliży oba środowiska
- prawo wyborcze według zasad kurialnych
- postulat „gminy okręgowej” do realizacji zadań administracji państwowej na szczeblu lokalnym i nadzoru nad gminami „miejscowymi'
- 6 XII 1919 r. dekret o utworzeniu rad gminnych na obszarze b. Królestwa Polskiego
WY 5 ST. Samorząd w okresie rozbiorów
Księstwo Warszawskie !807-1815
-1807 pokój w Tylży: Napoleon I i car Aleksander I
1. konstytucja 22 lipca 1807 r. (tradycja polska, wzory prawa francuskiego - kodeks Napoleona-)
- ustrój: monarchia konstytucyjna; trójpodział władz z silną pozycją monarchy; (niezawisłość sądów, prawo cywilne oparte na kodeksie Napoleona, sądy cywilne i karne, sąd apelacyjny))
-sejm 2 izbowy (senat powoływany dożywotnio) izba poselska w wyborach
- izba poselska - 60 posłów ze szlachty wybieranych na sejmikach i 40 deputowanych wybieranych przez zgromadzenia gminne (spośród różnych warstw: mieszczan, inteligencji, chłopów, oficerów wg cenzusu majątkowego)
- art..4: znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa
2. 21 grudnia 1807 r. dekret o wolności osobistej włościan (bez prawa dysponowania własnością, prawo dzierżawy ziemi)
3. prawo oparte na kodeksie Napoleona (1808): wolność osobista, równość wobec prawa, świeckość prawa małżeńskiego, ochrona własności)
- uprzywilejowana pozycja szlachty: prawo do ziemi, pozycja w sejmie, organach terytorialnych
4. podział administracyjny (wzór francuski): 6 departamentów, podzielonych na powiaty i gminy
- administracja: prefekt, podprefeket, burmistrz lub prezydent (Warszawa,. Poznań, Lublin, Toruń, Kraków), wójt
- organy o charakterze samorządowym pośrednio pomiędzy samorządem a zarządem biurokratycznym): rada departamentowa, rada powiatowa, rada municypalna, rada wiejska (sprawy podatków, bezpieczeństwa, robót publicznych)
- powoływanie urzędników „zawodowych”
Królestwo Kongresowe 1815-1830
1. traktat wiedeński o podziale ziem polskich 9 czerwca 1815 r. (1/6 obszaru sprzed rozbiorów)
2. konstytucja 27 listopada 1815 r. (twórcy: A.Czartoryski, M.Nowsilcow)
- unia personalna z Rosją
-król, namiestnik, Rada Stanu, Rada Administracyjna
- utrzymano w zasadzie sądownictwo z okresu Księstwa Warszawskiego
- prawa obywatelskie: formalnie wolność osobista, słowa, równość, prawo wyborcze
-sejm 2 izbowy (senat mianowany przez króla) - izba poselska: 77 posłów wybranych na sejmikach (w powiatach) przez szlachtę i 51 deputowanych spośród innych warstw (cenzus majątkowy)
- sejmiki wybierały 1 posła, 2 członków rady wojewódzkiej oraz kandydatów na urzędy administracyjne
- zgromadzenia gminne wybierały 1 deputowanego na sejm, 1 członka rady wojewódzkiej i kandydatów na urzędy administracyjne
- podział administracyjny na: województwa, powiaty i gminy
-organy o charakterze samorządowym to: rada wojewódzka złożona z radców wybieranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych
-rada wojewódzka wybierała sędziów 2 pierwszych instancji, kandydatów na urzędy administracyjne, dbała o dobro województwa
- podział administracyjny na 8 województw, zarządzanych przez komisje wojewódzkie z prezesem na czele, w powiatach (obwodach) komisarz obwodowy, w miastach burmistrz lub prezydent, na wsi - wójt, którym z urzędu był właściciel dóbr ziemskich
3. detronizacja Mikołaja I 25 stycznia 1831 r.
4. Statut organiczny 26 lutego 1832 r.
-zniesienie konstytucji
- włączenie Królestwa do państwa rosyjskiego i unifikacja praw i instytucji - język rosyjski w urzędach, cenzura, represje
- w 1837 r. wprowadzono gubernie w miejsce województw na czele z gubernatorami cywilnymi, a komisje wojewódzkie stały się rządami gubernialnymi
- w 1842 na czele powiatu ustanowiono naczelnika powiatu
Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846
1. obszar to Kraków oraz część powiatu chrzanowskiego
-zwierzchnictwo trzech zaborców (Komisja Organizacyjna z udziałem przedstawicieli Rosji, Austrii, Prus oraz delegatów Krakowa)
2. konstytucja Wolnego Miasta Krakowa 15 lipca 1818 r.
-senat jako organ zarządzający, władza wykonawcza (częściowo wybierany, częściowo mianowany)
- Zgromadzenie Reprezentantów to organ władzy prawodawczej (złożony z deputowanych wybranych przez gminy(po 1), delegowanych przez senat (3), kapitułę (3) oraz uniwersytet (3)
-niezależne sądownictwo
- podział administracyjny na gminy wiejskie i miejskie na czele z wójtami wybieranymi przez zgromadzenia gminne. Kandydat miał czytać, pisać po polsku
-korzystanie z praw ograniczone wysokim statusem majątkowym
- w listopadzie 1846 r. obszar Wolnego Miasta wcielono do monarchii habsburskiej
Zabór rosyjski 1864-1915
1.uwarunkowania polityczne samorządu terytorialnego
-cechy ustroju Rosji: monarchia, samowładztwo cara, centralizm, system policyjny, feudalne podziały stanowe, brak praw publicznych jednostki do 1905 r.; zróżnicowanie położenia narodów podbitych
- podział administracyjny: gubernie, powiaty
- reformy Aleksandra II w Rosji: 1861 uwłaszczenie chłopów; 1864 powołanie organów samorządowych tzw. ziemstw na terenie guberni i powiatów (zgromadzenie gubernialne oraz zarząd gubernialny; zgromadzenie powiatowe oraz zarząd powiatowy
-1870 r. ustanowienie samorządu w miastach: duma miejska (na czele z prezydentem oraz zarząd
- prawo wyborcze kurialne (cenzus majątkowy)
- 17/30 października 1905 r. manifest konstytucyjny(prawa obywatelskie, powołanie Dumy)
2. Polityka w Królestwie Polskim
- reformy ustrojowe 1861-1862 na gruncie „odwilży posewastopolskiej”:
przywrócono Radę Stanu i Komisję Wyznań i Oświecenia Publicznego
- reformy A.Wielopolskiego: w 1861 r. projekty ustaw o radach powiatowych, gubernialnych i miejskich pochodzących z wyborów wg cenzusu majątkowego i wieku ( język polski)
-rady gubernialne miały być wyłaniane spośród członków rad powiatowych
-rady miejskie miały powstać w 28 większych miastach ( z wyborów)
- wybuch powstania 1863 r. przekreślił reformy
- polityka represji; 1874 r. najwyższa władza w rękach generał gubernatora w Warszawie
-1864 r. uwłaszczenie chłopów oraz reforma gminy likwidująca system patriarchalny, władzę wójta - dziedzica w gminie
- zbiorowa gmina wiejska obejmowała kilka gromad (wsi)
- najwyższą władzą gminy było zebranie gminne (członkowie spośród gospodarzy posiadających co najmniej 3 morgi ziemi - duchowni, urzędnicy, ludzie wolnych zawodów byli wyłączeni)
-zebranie gminne wybierało wójta, pisarza, poborców podatkowych oraz ławników sądowych; zarządzało majątkiem, sprawami szkolnymi, opłatami
- uchwały zebrania były zatwierdzane przez naczelnika powiatu
- wójt (wybierany na 3 lata) był funkcjonariuszem państwowym i wykonawcą postanowień zebrania wiejskiego; pomocnikami wójta byli sołtysi
- gminami miejskimi zarządzały magistraty złożone z prezydenta i radnych.
- po 1866 r. władze gmin miejskich pochodziły z nominacji władz administracyjnych wyższego szczebla (gubernatorzy) i zatraciły charakter samorządowy (posiadały tylko określone funkcje gospodarcze i społeczne)
- w 1866 r. wprowadzono reformę powiatów: na czele powiatu naczelnik oraz zarząd powiatowy
-kompetencje władz powiatowych w zakresie porządku, bezpieczeństwa, finansów pod nadzorem władz gubernialnych
WY 4 ST. Samorząd szlachecki . Sejm Walny
Powstanie Sejmu
- rada królewska (dygnitarze świeccy i duchowni: kanclerz, podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie, biskupi) - późniejszy senat
- pod koniec XV w. regularne zwoływanie posłów ziemskich jako reprezentantów sejmików: i sejmów prowincjonalnych w Wielkopolsce (Koło) i Małopolsce (Korczyn) - późniejsza izba poselska
- 1454- 1456 r. wzrost roli sejmików prowincjonalnych w sprawach skarbowych i sądowych .
- regularne zwoływanie sejmów elekcyjnych w epoce Jagiellonów podczas bezkrólewia
- obrady sejmów w walnych głównie w Piotrkowie Trybunalskim, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Warszawie, Toruniu, Wilnie, Grodnie
- konstytucja Nihil novi 1505 r. na sejmie w Radomiu sankcjonowała praktykę ustrojową: każda decyzja polityczna wymaga zgody senatorów i posłów ziemskich; powstał system reprezentacji stanu szlacheckiego
- sejm walny, sejmiki prowincjonalne i ziemskie oraz konfederacje składały się na system demokracji parlamentarnej
Struktura wewnętrzna, rodzaje, zakres funkcji
1. struktura: trzy stany sejmujące: król, senat (w 1569 r. 91 senatorów), izba poselska (ok. 170 posłów)
-senatorowie mianowani przez króla i kapituły duchowne
- posłowie wybrani na sejmikach ziemskich, wyposażeni w instrukcje
-miasta nie posiadały stałej reprezentacji w sejmie
2. zakres funkcji: stanowienie prawa dotyczącego polityki wewnętrznej i zewnętrznej, jak spraw skarbowych, wojskowych, polityki zawierania sojuszy, bezpieczeństwa, ceł, zarządzania dobrami królewskimi,
3.rodzaje sejmów: zwyczajne i nadzwyczajne; konwokacyjne, elekcyjne, koronacyjne, egzekucyjne (1562-1564, 1569 - Unia lubelska)
4. Obrady: pod kierunkiem marszałka; zasada liberum veto (1652); konstytucje sejmowe
5. Kryzys demokracji szlacheckiej
- osłabienie władzy królewskiej (elekcyjność tronu,)
- liberum veto, zrywanie sejmów
- kształtowanie oligarchii magnackiej od XVII w.
- wojny wewnętrzne (1648) oraz najazdy zewnętrzne (1655, 1672)
- sarmatyzm
- Sejm „niemy” 1717 r. - nacisk polityki Rosji
- projekty reform: Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski
-upadek demokracji szlacheckiej
Sejm Wielki 1788-1791 powołany na podstawie konfederacji)
1. napływ idei Oświecenia (suwerenność narodu, prawa obywatelskie)
-rywalizacji stronnictwa patriotycznego i konserwatywnego
2. reformy sejmu konwokacyjnego 1764 i sejmu koronacyjnego 1765 r. (Czartoryscy i Stanisław August Poniatowski)
-powstanie Komisji Wojskowej i Komisji Skarbowej
- komisje „dobrego porządku” w miastach
- głosowanie wg zasady większościowej w sprawach skarbowych
- Szkoła Rycerska w Warszawie
3. reformy sejmu rozbiorowego 1773 r.
- powstanie rady Nieustającej
-rola Komisji Edukacji Narodowej
4. reformy Sejmu Wielkiego
a) uchwała o 100 tys. armii
b) powołanie komisji cywilno - wojskowych w województwach (wybieranych przez sejmiki) jako organów administracji lokalnej
c) Deputacja dla miast (rola Hugona Kołłątaja, Stanisława Małachowskiego, Jana Dekerta)
d) 24 marca 1791 prawo o sejmikach (usunięcie szlachty „gołoty”, glosowanie większością, zniesienie przysięgi na instrukcje poselskie)
e) 18 kwietnia 1791 r. ustawa o miastach
-możliwość wyboru i delegowania plenipotentów (20-24) do Komisji Skarbowej i Komisji Policji, i przedstawiania postulatów mieszczan na obradach sejmowych (Gdańsk i Toruń mogły delegować sekretarza do sejmu, albo składać postulaty)
-prawo nietykalności osobistej, dostępu do urzędów i godności duchownych, prawo nabywania własności ziemskiej, możliwość nobilitacji (na każdym sejmie 30)
-wszyscy obywatele miasta zapisani w księgach miejskich, dysponujący dziedziczną posesją mogą wybierać oraz być wybierani do urzędów miejskich większością głosów
- miasta posiadały prawo wybierania zgromadzeń uchwałodawczych (obywatele posiadający posesje)
- prawo wybierania własnego magistratu (burmistrzów, wójtów, (w większych miastach prezydentów) oraz urzędników, np. kasjera) oraz prawo do zarządzania porządkiem wewnątrz miasta i nadzór nad nim w porozumieniu z Komisją Policji
- magistrat zarządzał sprawami miasta, dbał o bezpieczeństwo, rozkładał i zbierał podatki
- zniesienie jurydyk szlacheckich w miastach i poddanie ich zarządowi miasta
- magistrat miejski posiada prawo sądzenia w pierwszej instancji (drobne sprawy np. 300 zł)
-dla spraw poważniejszych powstały sądy apelacyjne (Kraków, Lublin, Łuck, Żytomierz, Winnica, Kamieniec Podolski, Poznań, Kalisz, Warszawa, Płock, Wilno, Grodno, Nowogródek, Mińsk, Pińsk, Brześć Litewski) dla miast z danego obszaru
-sądy apelacyjne wybierane przez mieszczan na 2 lata w składzie 5 osób ze szlachty i 5 z nieszlachty sądziły w sprawach cywilnych większej wagi oraz sprawach kryminalnych
f) Konstytucja 3 Maja 1791 r. (Ustawa Rządowa przygotowana przez Ignacego Potockiego, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Hugona Kołłątaja)
-celem naprawa ustroju i jedności Rzeczypospolitej
- odejście od pojęcia narodu szlachecko -magnackiego na rzecz narodu właścicieli ziemskich i miejskich
- zasada trójpodziału władz: Sejm, Król i Straż Praw oraz sądy (trybunały niezależne od władzy wykonawczej). Połączono sądy grodzkie, ziemskie i podkomorskie w kolegialne sądy ziemskie wybierane na 2 lata)
-zniesienie liberum veto, wprowadzenie dziedziczności tronu
- utrzymano podział społeczeństwa na stany; chłopi mieli być pod opieka prawa (ograniczenie samowoli szlachty)
g) upadek Konstytucji: interwencja Katarzyny 1792 r. „w obronie wolności narodowych” i restytuowania praw kardynalnych gwarantowanych przez Rosję; ogłoszenie aktu konfederacji Targowicy przeciwko Konstytucji 3 Maja
Sejm w Grodnie 1793 r.
- potwierdzenie zaborów ziem polskich przez Rosje i Prusy
- zniesienie Konstytucji 3 Maja , ale pozostawiono prawo mieszczan do nietykalności osobistej oraz nabywania dóbr ziemskich
- przywrócono Radę Nieustającą
1