Synojkizm
* Rozrastanie się państwa kosztem innych droga pokojową, mniejsze państwa łączyły się z innymi.
* Zjawisko charakterystyczne dla starożytnej Grecji,
Ustrój społeczny
Struktura rodowa
* Ród był podstawową jednostka podziału społeczeństwa.
* Kilkadziesiąt rodów (zazwyczaj 30) fratria (w Atenach było 12) 4 plemiona (fyle).
* Od VII w. p.n.e. wprowadzono podział terytorialny na naukrarie (na każdą fyle przypadało 12 naukrarii).
* Podstawą jego wprowadzenia były obowiązki podatkowo-wojskowe ludności, każda naukraria musiała dostarczać:
* 1 okręt wojenny
* 2 jeźdźców
* podatek, odpowiedni do posiadanego majątku lub uzyskiwanego dochodu.
* Podział ten miał doprowadzić do wyparcia struktury rodowej.
Podział społeczeństwa:
* Szlachta - (eupatridai)
* Drobni właściciele ziemscy - (geomoroi)
* Rzemieślnicy - (demiurgoi)
* Rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej dzięki postępom kolonizacji doprowadził do powstania nowych grup w społeczeństwie: armatorów, przedsiębiorców, bankierów.
* Po nieudanej próbie przewrotu Kylona w latach 30. VII w. p.n.e. szlachta aby załagodzić napięte nastroje społeczne zgodziła się znieść dotychczasową dowolność w stosowaniu prawa.
Drakońskie prawa
* W 621 r.p.n.e. archont Drakon spisał obowiązujące prawo obyczajowe.
* Wprowadził w nim po raz pierwszy różnicę pomiędzy zabójstwem umyślnym a nie umyślnym.
* Prawo było wyjątkowo surowe, za większość przewinień karano śmiercią.
* Tyrania Pizystrada (560-527 r.p.n.e.
* Aby usatysfakcjonować najbiedniejszą ludność Pizystrat rozdał ziemię małorolnymi bezrolnym.
* Przyczynił się do kulturalnego i gospodarczego rozwoju miasta.
* Wprowadzi Wielkie Dionizje i nakazał spisanie poematów Homera.
[Następna strona...]
Reformy Solona - 594/3 r.p.n.e.
Stworzyły podstawę dla późniejszego rozwoju ustroju demokratycznego.
I. Reforma ekonomiczna
* Sejsachteja - „strząśnięcie ciężarów”, miała na celu anulowanie wszystkich długów, jakie zaciągnięto pod zastaw gruntów.
* Zniesiono wszystkie długi obywateli wobec państwa.
* Wprowadził zakaz pożyczek pod zastaw wolności dłużnika, wykupiono wszystkich obywateli Aten pozostających w niewoli.
* Ziemię oddaną w zastaw zwrócono dawnym właścicielom.
* W rezultacie zwiększyła się ilość drobnych obywateli ziemskich.
II. Reforma gospodarcza
* W miejsce eginackiego systemu miar i wag wprowadzono system eubejski nastąpił rozwój stosunków handlowych.
* Solon zakazał wywozu produktów rolnych z wyjątkiem oliwy.
* Rzemieślnicy obcego pochodzenia, którzy osiedliliby się w Attyce mogli uzyskać obywatelstwo.
III. Reforma społeczna
* Wprowadzenie cenzusu majątkowego jako podstawy posiadania praw politycznych. Wprowadził zasadę, w myśl, której o odstępstwie do sprawowania urzędu ma decydować status majątkowy, a nie pochodzenie arystokratyczne.
* Podział społeczeństwa na 4 klasy stosownie do wielkości majątku i uzyskiwanego dochodu.
* Tylko należący do 3 pierwszych mogli piastować urzędy.
* Archonci musieli wywodzić się z pierwszej klasy.
* Należącym do czwartej klasy przyznano tylko prawo do uczestnictwa w organach, które wymagały udziału wszystkich wolnych - zgromadzeniu ludowym i sądzie - heliai i zajmowały się wyborem urzędników i pociąganiem ich do odpowiedzialności.
* Przynależność do danej klasy decydowała również o obowiązkach wojskowych. Obywatele czwartej klasy byli zwolnieni od służby z wyjątkiem sytuacji szczególnego zagrożenia.
* Na należących do dwóch pierwszych klas nakładano także obowiązki wobec państwa - liturgie.
Liturgia - finansowanie przez arystokracje budynków publicznych, wyposażenia armii podczas wojen, opłacanie świątyń itp.
IV. Reforma ustroju politycznego
* Wielka Rada
* Areopagu
* Eklezja
Heliaia - Sąd Przysięgłych
Nowoutworzony organ, na członka sądu mógł być powołany każdy obywatel, który ukończył 30 lat. Sąd ten sprawował najważniejsze sądownictwo, w tym także nad urzędnikami.
Skutki reform
* Niezadowolenie społeczne (zwłaszcza szlachty - strząśnięcie długów).
* Stworzony system polityczny niestabilny.
* Zadowoliły tylko kupców i rzemieślników.
* Walki o obsadzanie urzędu archonta.
* Polis nabrało cech oligarchicznych skutkiem czego tyrania Pizystara.
[Następna strona...]
Reformy Kleistenesa - 507/6 r.p.n.e.
* Istotą przeprowadzonej przez niego reformy było obalenie resztek dotychczasowego znaczenia struktur rodowych.
* Zniesienie przywilejów rodowych złamało przewagę szlachty przeciwnej demokratycznym reformom.
Fyle terytorialne:
* Pozostawienie fylom wyłącznie funkcji sakralnej.
* W miejsce 4 dawnych fyl wprowadził fyle terytorialne, które obejmowały obywateli ateńskich.
* Liczbę pełnoprawnych obywateli wzbogacono o ludzi z innych grup, w tym wyzwoleńców.
* Każda z fyl dzieliła się na 3 dzielnice - powiaty (tritie).
* Do każdej fyle wchodziła część miasta Aten, cześć obszaru środkowego Attyki i część obszaru nadbrzeżnego.
* W ten sposób w każdej fyle znajdowała się ludność zróżnicowana gospodarczo.
* Podziałowi uległo nie społeczeństwo, lecz terytorium.
* Każda z fyl miała własnego opiekuna i samorząd z 3 naczelnikami.
* Agora - zgromadzenie ludzi fyli. Organ najwyższej władzy.
* Dzielnica dzieliła się na demy (było ich ogółem 100). Na czele każdego demu stał starosta - DEMARCHOS.
* Demy zastąpiły naukrarie, pod względem administracyjnym, te ostatnie sprowadzały się już tylko do dostarczania okrętów.
* Przynależność do demu była dziedziczna, wskazywał o niej tzw. DEMOTIKON - dodatek do imienia.
* Pełnoprawny obywatel musiał być wpisany na listę demu.
* Powiększono liczbę Rady Starszych do 500 (bo było 10 fyl).
* Dla zabezpieczenia demokracji wprowadzono ostracyzm.
Ustrój społeczny po reformach Kleistenesa
* Ludność dzieliła się na wolnych i niewolnych.
Obywatele:
* Ateńczyka, który ukończył 18 lat wpisywano na listę demu, z praw obywatelskich taka osoba korzystała po odbyciu szkolenia wojskowego, które trwało dwa lata.
* Pełnie praw politycznych Ateńczyk zyskiwał po 30 roku życia.
* Ogół praw przysługujących obywatelowi stanowił jego cześć obywatelską.
* Za zasługi dla państwa Ateńczyk zyskiwał przywileje (np. zwolnienie od podatków) za popełnione przestępstwa mógł zostać pozbawiony czasowo (atimia) lub na stałe praw obywatelskich.
* Obywatele mieli obowiązek służby wojskowej (z wyjątkiem wyższych urzędników) do ukończenia 60 roku życia.
* Zgodnie z podziałem Solona rodzaj służby zależał od przynależności do określonej grupy społecznej.
Ludność zależna:
Metojkowie - cudzoziemcy zamieszkujący na stałe Ateny.
* Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem.
* Grupa ta nie posiadała żadnych praw politycznych.
* Nie mogli nabywać nieruchomości i zawierać małżeństw z obywatelami ateńskimi.
* Płacili specjalny podatek - metojkion.
* Spoczywał na nich obowiązek służby wojskowej.
* Pośrednikami między metojkami a władzami był opiekun, którego każdy z metojków powinien sobie dobrać.
* Musieli być wpisani na listę metojków.
Wyzwoleńcy
* Także mieli swoich opiekunów.
* Musieli płacić metojkion i dodatkowo triobolon.
Niewolnicy dzielili się na prywatnych i państwowych.
* Właściciele niewolników ponosili odpowiedzialność za poniesione przez nich szkody.
* Traktowani byli jako rzecz.
* Właściciel miał nieograniczone prawo karania niewolnika z wyjątkiem kary śmierci.
* Niewolnicy mogli uzyskać wolność: prywatni aktem właściciela, najczęściej na drodze testamentu, państwowi za zasługi wojenne.
Ustrój polityczny
1. Monarchia
* Władza królewska uległa bardzo dużemu ograniczeniu, w rezultacie których królowi pozostała tylko władza kapłańska.
* Następnie ograniczono sprawowanie funkcji króla i archontów do 10 lat, a od 683 r. p.n.e. do 1 roku. Monarcha stał się urzędnikiem a dostęp do tego urzędu miał każdy szlachcic.
2. Archonci
Kolegium dziewięciu archontów:
1. archont eponymos - kierował sprawami wewnętrznymi państwa.
2. archont bazileus - zatrzymywał dawny tytuł królewski i pełnił funkcję kapłańskie.
3. archont polemarchos - zajmował się sprawami wojskowymi.
4-9. Sześciu prawodawców (thesmothetów) - zajmowali się sądownictwem i ustawodawstwem.
1.
* Z czasem ograniczono sprawowanie funkcji archontów w czasie do 10 lat, a od 683r.p.n.e. do 1 roku.
* Od imienia archonta eponymos'a nazywano dany rok, przewodniczył on kolegium.
* Po upływie kadencji wchodzili w skład areopagu.
Po reformach Solona:
1.
* Archontem mogli być tylko obywatele należący do I klasy społecznej.
Po reformach Kleistenesa:
1.
* Byli najwyższymi urzędnikami.
* Kierowali sprawami państwowymi i sprawowali sądownictwo.
* W V w.p.n.e. zdystansowali ich swoją pozycją strategowie.
* Uległy ograniczeniu kompetencje sądowe archontów.
* Głównie zajmowali się drobnymi sprawami i przyjmowali skargi:
1.
*
1. Eponymos - w sprawach rodzinnych, spadkowych i opiekuńczych.
2. Bazileus - w sprawach związanych z kultem i o przelew krwi.
3. Polemarchos - w sprawach cywilnych dotyczących metojków i cudzoziemców.
1.
*
1. Każdy z nich mógł przybrać sobie pomocników - proedrów.
* Thesmotheci zajmowali się sprawami sądowymi, wyznaczali posiedzenia heliai i przewodniczyli na nich, wznosili oskarżenia, rewidowali stan ustawodawstwa, występowali z wnioskami uzupełnienia materiału normatywnego.
3. Areopag - rada starszych
* Nazwa pochodzi od wzgórza Aresa.
* Złożona z byłych archontów.
* Zastąpiła dawną radę królewską.
* Radzie przewodniczył archont bazileus.
Zajmowała się:
* Sądzeniem najpoważniejszych przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu.
* Sprawami administracyjnymi.
* Nadzorem nad wykonywaniem ustaw.
* Powoływaniem archontów i innych urzędników oraz kontrolą ich działalności.
* Rada miała charakter typowo arystokratyczny.
* W połowie V w. p.n.e. areopag utracił większość swoich kompetencji na rzecz innych organów.
Po reformach Solona:
1.
* Od tej pory jego najważniejszym uprawnieniem była możliwość unieważnienia uchwały zgromadzenia ludowego, jeśli była ona sprzeczna z obowiązującym prawem.
Po reformach Kleistenesa:
1.
* Znacznie ograniczono uprawnienia kontrolne, wykonawcze i sądownicze.
4. Bule - Wielka Rada
1.
* Wprowadzona przez Solona w miejsce rady starszych (areopagu).
* Skład: 400 członków. Wchodziło do niej z każdej fyli po 100 osób wybieranych pośród obywateli, którzy skończyli 30 lat i należeli do 3. pierwszych klas.
* Zajmowała się rozpatrywaniem spraw które miały być przedłożone zgromadzeniu ludowemu.
Po reformach Kleistenesa:
* Główny organ zarządzający w państwie składający się z 500 buleutów. Losowanych po 50. z każdej fyle.
* Obywatel musiał zgodzić się na piastowanie urzędu.
* Mimo wprowadzenia diet, o tę godność starali się najczęściej tylko bogaci obywatele.
* Kadencja Rady: 1 rok.
* Buleutą ta sama osoba mogła być tylko 2 razy.
* Badano kwalifikacje kandydatów (DOKIMAZJA) czy spełniają określone kryteria formalno-prawne (wiek 30 lat, obywatelstwo itp.).
* Po upływie swej kadencji Rada składała sprawozdanie ze swej działalności.
* Ewentualną odpowiedzialność członkowie Rady ponosili zbiorowo.
* Rada podzielona była na 10 prytanii, z których każdy urzędował codziennie przez 1/10 roku.
* Wydział liczył 50 członków - prytanów, spośród których losowano każdego dnia innego przewodniczącego, który urzędował bez przerwy.
* Do niego należała piecza nad pieczęcią państwową i kluczami do skarbca i archiwum.
* Zwoływał także Radę i zgromadzenie ludowe i wraz z prytanami przewodniczył obradom tych ciał
* Od IV w.p.n.e. przewodnictwo należało do proedrów - członków dziewięciu nie urzędujących prytanii, których losowano.
* W Radzie pracowali także sekretarze (pierwotnie 1 potem 3).
* Do ich kompetencji należały sprawy kancelaryjne i finansowe w zakresie sprawozdawczości z dochodów państwa.
* Każdą sprawę, którą miała zajmować się Rada poddawano głosowaniu (początkowo jawnemu potem tajnemu).
Uprawnienia Rady:
* Ustawodawstwo: przygotowywanie projektów ustaw oraz wprowadzanie w życie aktów uchwalonych przez zgromadzenie.
* Administracja: nadzór nad urzędnikami i poszczególnymi działami administracji państwa (w tym administrowanie finansami państwowymi i kontrola wydatków).
* Polityka zagraniczna: w tym utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami.
* Wojskowość.
* Sądownictwo: ograniczenie na rzecz zgromadzenia ludowego, Rada mogła odtąd wymierzać tylko karę pieniężną.
[Następna strona...]
5. Eklezja - zgromadzenie ludowe
* Składało się ze wszystkich obywateli, którzy ukończyli 20 lat.
* Nie posiadało inicjatywy ustawodawczej.
* Rozpatrywało wszystkie ważniejsze sprawy państwowe i dokonywało wyboru urzędników.
* Archonci z racji swej działalności podlegali kontroli zgromadzenia.
Po reformach Kleistenesa:
Zgromadzenie zwyczajne
* Dla ważności uchwał konieczne było quorum w liczbie co najmniej 6 tyś obywateli.
* Początkowo obradowało raz w miesiącu.
* Od reform Kleistenesa rok podzielono na 10 części (prytanii) i w każdej prytanii roku odbywały się 4 zgromadzenia zwyczajne - razem 40 zgromadzeń w ciągu roku.
Zgromadzenie nadzwyczajne - było zwoływane w razie konieczności.
* Na zgromadzeniu głównym każdej prytanii przeprowadzano kontrole urzędników i zajmowano się sprawami obronności.
* Zgromadzenie zwoływała Rada poprzez urzędujących jej członków zwanych prytanami.
* Każda sprawa, która miała być przedstawiona zgromadzeniu ludowemu musiała być uprzednio przygotowana i omówiona przez Radę.
* Przybywający na obrady byli kontrolowani czy są uprawnieni do udziału w zgromadzeniu (zwłaszcza po wprowadzeniu diet).
* Zgromadzeniu przewodniczył jeden z prytanów wybierany na drodze losowania.
* Od połowy IV w.p.n.e. przewodniczyło zgromadzeniu kolegium dziewięciu, składające się z przedstawicieli nieurzędujących wydziałów Rady - proedrów.
* W każdej sprawie w pierwszej kolejności przedstawiany był wniosek albo opinia Rady. Decydowano o ich przyjęciu lub rozpoczęciu dyskusji (w której mógł wziąć udział każdy członek zgromadzenia).
* W wyjątkowych sytuacjach (kiedy sprawa dotyczyła jednej osoby) głosowano tajnie.
* Każdemu członkowi przysługiwało prawo skargi przeciwko temu, kto wystąpił z wnioskiem sprzecznym z prawem.
Kompetencje:
* W dziedzinie ustawodawstwa: uchwalanie ustaw oraz uchwał.
* Z wnioskiem o zmianę obowiązującego prawa mógł wystąpić każdy, projekt wstępnie rozpatrywała Rada.
* Dyskusja nad przyjęciem projektu sprowadzała się do przewodu sądowego prowadzonego między 2 komisjami: obrońców starego prawa i zwolenników projektu.
* Po zakończeniu tej procedury głosowano nas przyjęciem projektu.
* Każdy obywatel mógł wysunąć zarzut wobec przyjętej ustawy, że jest sprzeczna z obowiązującym prawem lub szkodliwa dla państwa. Taką publiczną skargę rozpatrywała heliaia, gdyby zarzut okazał się słuszny ten, kto wystąpił z projektem ustawy podlegał karze.
* Podejmowanie decyzji w ważnych sprawach państwowych:
* Polityka zagraniczna
* Decydowanie o sprawach wojny i pokoju
* Decydowanie w sprawach gospodarczych i religijnych
* Wybór urzędników i dowódców wojskowych oraz kontrola urzędników.
* Ochrona państwa przed osobami, które zagrażały ustrojowi demokratycznemu (sąd skorupkowy).
Sąd skorupkowy
Odbywał się na zgromadzeniu w celu ochrony państwa przed osobami, które zagrażały ustrojowi demokratycznemu.
* Na głównym zgromadzeniu szóstej prytanii głosowano w kwestii czy jest w kraju osoba, która zagraża ustrojowi. Jeśli wynik głosowania okazał się pozytywny to na wyznaczonym zgromadzeniu odbywał się ostracyzm (dla ważności uchwały wymagano quorum 6 tyś.).
* Uchwała zapadała większością głosów (nazwiska wpisywano na ostrakonach).
* Wyrokiem skazywano na wygnanie z kraju, pierwotnie na 10, następnie na 5 lat.
6. Urzędnicy w Atenach po reformach Kleistenesa
* Urzędy obsadzane były drogą wyboru (urzędy wyższe) lub losowania (urzędy niższe).
* Kandydaci byli poddawani dokimazji.
* Nie można było się zrzec urzędu (chyba, że istotne powody).
* Urzędy wybierane na 1-roczną kadencję.
* Nikt nie mógł piastować urzędu dwukrotnie.
* Urzędy były kolegialne, zazwyczaj liczyły 10 członków, po 1 z każdej fyle, jeden pełnił funkcje przewodniczącego.
* Urzędy jednoosobowe były wyjątkiem takie tworzono od połowy IV w.p.n.e.
* Znakiem sprawowania funkcji publicznej był wieniec mirtowy noszony na skroniach.
* Do kompetencji urzędników należało wydawanie zarządzeń i prawo nakładania kary pieniężnej za ich nieprzestrzeganie.
* Podlegali kontroli i mogli być pociągnięci do odpowiedzialności.
* Warunkiem zgodnego z prawem zakończenia urzędowania było uzyskanie absolutorium.
Archonci
Strategowie - w liczbie 10
* Urzędnicy wojskowi.
* Od V w.p.n.e. najważniejsi urzędnicy w państwie.
* Od kandydatów wymagano kwalifikacji zawodowych i posiadania ziemi.
* Mogli być wybierani na urząd kilkakrotnie.
* Wybieranie przez zgromadzenie ludowe.
* Zajmowali się także prowadzeniem wojen, polityką zagraniczną i utrzymaniem stosunków dyplomatycznych z innymi państwami.
* Od połowy IV w.p.n.e. dokonano podziału kompetencji wojskowych między poszczególnych strategów.
Urzędnicy niżsi:
Skarbowi - apodekci
Policyjni - zajmowali się utrzymywaniem porządku i czystości w mieście oraz kontrolą miar i wag. [Następna strona...]
SĄDOWNICTWO
Sąd przysięgłych
- Heliaia
* Wprowadzony przez Solona składał się z 6 tyś. członków (heliastów), których losowano po 600 z fyle (spośród obywateli mających min. 30 lat).
* Sąd dzielił się na 10 sekcji - dikasterii.
* Od IV w.p.n.e. każdy obywatel który zgłosił się do wykonywania tej funkcji mógł zostać członkiem heliai.
* Sprawy rozpatrywały różne sekcje.
* Tylko w wyjątkowych sytuacjach orzekał cały komplet.
* Rozstrzygał wszystkie sprawy z wyjątkiem zastrzeżonych dla zgromadzenia ludowego, bule, areopagu i efetów.
* Heliaia przeprowadzała także diokimazję urzędników.
* Zatwierdzała sprawozdania urzędnicze i nowouchwalone ustawy.
Areopag
* Sądził sprawy w których śmierć poniósł obywatel ateński.
Efeci
* W liczbie 51 (każdy z nich musiał mieć ukończone 50 lat) sądzili przede wszystkim różne odmiany mężobójstwa.
Kolegium 11 - hendeka
* W składzie 10 członków i pisarza zajmowało się nadzorem nad wiezieniem i nad wykonywaniem wyroków oraz sądziło przestępców schwytanych na gorącym uczynku, a także pospolitych przestępców.
Kolegium 40 -tettarakonta
* Sądziło drobne sprawy cywilne i karne.
* Początkowo był to sąd objazdowy, od końca V w.p.n.e. Kolegium miało stolicę w Atenach.
Sędziowie rozjemczy
* Sędziowie rozjemczy: publiczni i prywatni.
* Na sędziego rozjemczego musiał się zgłosić każdy obywatel Aten po ukończeniu 60 lat. Pod groźbą utraty praw obywatelskich.
* Sędziowie rozjemczy sądzili jednoosobowo, miał doprowadzać do ugody, gdyby do niej nie doszło kierował sprawy do heliai.
* Prywatnych sędziów rozjemczych wybierały same strony i od ich orzeczenia nie przysługiwało odwołanie.
Związki miast greckich
* Związek Joński - założony ze względów religijnych w VIII w.p.n.e.
* Związek Beocki - założony w VII w.p.n.e. przez Teby jako przeciwwaga dla Aten. Dziedziną wojskowości kierowała Sparta.
* Związek Peloponeski
* Związek Morski - założony w 478 r.p.n.e. - obejmował 150 polis pod hegemonią Aten, przekształcił się w ateńskie imperium, wiele pozytywnych następstw - ujednolicenie rynku greckiego, unifikacja prawa, rozpowszechnienie zasad ustroju demokratycznego i kultury ateńskiej.
Cechy demokracji ateńskiej
* Był to kompromis - zapewniał korzyści różnym klasom. Ubożsi sprawowali liczne, niższe funkcje, z którymi wiązały się diety, a faktyczną władzę - wyższe urzędy sprawowali bogaci.
* Najwyższa władza należała do obywateli ateńskich - mieli równość praw politycznych, dostęp do funkcji publicznych i równość głosu.
* Wyeksponowanie praw jednostki.
* Zasada wolności w granicach państwa i zasada rządów prawa - obowiązywały takie prawa jakie uchwalił lud.
* Liczne grupy pozbawione wpływu na rządy (cudzoziemcy, kobiety, niewolnicy) - demokracja ograniczona.
* Demokracja bezpośrednia - każdy obywatel mógł wyrazić swoją opinię, uczestnicząc w podejmowaniu decyzji państwowych.
* Zharmonizowanie poczynań zgromadzenia ludowego, rady, urzędów i sądów.
* Kontrola funkcjonariuszy państwowych.
* Gwarancją praw politycznych było sądownictwo ludowe.