Rehabilitacja jest procesem wieloaspektowym i kompleksowym a rekreacja ruchowa na zasadzie stosunku części do całości stanowi ważne ogniwo w tym procesie. Szczególne znaczenie rekreacji przypisuje się kompleksowo ujmowanej rehabilitacji społecznej. W polu zainteresowań problematyki rekreacji fizycznej osób niepełnosprawnych znajdują się osoby niezależnie od rodzaju dysfunkcji, fazy ich rozwoju ontogenicznego oraz rozwoju niepełnosprawności.
Rekreacja osób niepełnosprawnych, czyli rekreacja terapeutyczna jest profesjonalnie kierowaną działalnością ukierunkowaną na spełnienie potrzeb osoby, która cierpi na jakąś chorobę lub niepełnosprawność ograniczającą korzystanie z zajęć wolnego czasu w sposób pełny. Zajęcia wolnego czasu nie są w tym przypadku ograniczane przez prace lub inne obowiązki, lecz przez ową niepełnosprawność. Rekreacja to dobrowolnie podejmowane czynności, które rozwijają człowieka i są formą jego samorealizacji i autoekspresji. Z punktu widzenia osobistego, tego rodzaju zajęcia są potrzebne w kategoriach dowolności, wewnętrznej potrzeby i samorealizacji psychicznej, fizycznej, emocjonalnej i intelektualnej. Znaczenie czasu wolnego i rekreacji jest ogromne i niezbędne dla dobrego samopoczucia i realizacji własnego „ja” zaangażowania społecznego, twórczych doświadczeń i wreszcie fizycznych korzyści, jakie mogą być osiągnięte przez rekreację. Jest to ta sfera osobistych potrzeb człowieka, które sprzyjają dobrostanowi i jakości życia. Rekreacja ruchowa, sport dla wszystkich, stanowią rzecz jasna ważne ogniwo w całokształcie procesu rehabilitacji. Konieczność doskonalenia procesu rehabilitacji zwróciła uwagę na możliwość powiązania z innymi placówkami, np. opieki społecznej, kulturalnymi, edukacyjnymi a także sportowymi. Dlatego w coraz większym zakresie włączają się w ten proces inne instytucje i placówki, w tym PTTK, organizacje charytatywne i kościelne, domy kultury, placówki oświaty i wychowania, a także podmioty sektora prywatnego działające w sferze rekreacji i turystyki. Problem rekreacji ma, bowiem nie tylko aspekt zdrowotny, ale postrzegany powinien być także w kategoriach prawa człowieka do korzystania z różnych form aktywności społecznej, w tym dostępu do instytucji i placówek czasu wolnego i rekreacji. I te dwa aspekty zakreślają dziedzinę rekreacji osób niepełnosprawnych. Kiedy rozważania dotyczą spraw terminologicznych warto zwrócić uwagę, że mimo wielu określeń stosowanych w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, w rezultacie zostały zarzucone wszystkie te, które mają negatywny kontakt i implikują społeczną dyskryminację lub poniżanie, ponieważ prowadzą do nierównego lub niewłaściwego traktowania ludzi niepełnosprawnych.
Używany często w języku angielskim termin terapeutyczna rekreacja oznacza proces doprowadzania do uzdrowienia, czyli rekreacja kuracyjna lub rewitalizująca. Trochę inne znaczenie może posiadać określenie sport dla wszystkich też dla osób niepełnosprawnych, używane ostatnio dość powszechnie w wielu krajach i w dokumentach Rady Europy, i który można uznać jako znacznie bliższy „sportowi dla wszystkich” czy „rekreacji fizycznej”. W profesjonalnym języku funkcjonuje kilka podstawowych terminów jak integracja, rehabilitacja, włączanie. Jeśli chodzi o aktualne tendencje, to teraz nie mówi się o jakichś grupach izolowanych osób niepełnosprawnych, ale coraz częściej o grupach zintegrowanych w życie społeczne i kulturalne. Zrozumienie podstawowych terminów badanego zjawiska wymagają opisania kategorii czasu wolnego i rekreacji terapeutycznej. Terapeutyczna rekreacja w literaturze angielskiej określana jest jako „profesjonalna usługa przeznaczona dla zaspokojenia potrzeb osób, które maja jakąś zaawansowaną chorobę lub niepełnosprawność, które ograniczają ich możliwość korzystania z zajęć wolnego czasu w sposób przyjemny i pełny”. Dla zrozumienia definicji opisywanego zjawiska i dla stworzenia solidnych podstaw teoretycznych dla praktyki należy wyjaśnić, że zjawisko to ma miejsce w sferze wolnego czasu, co oznacza, że rekreacja jest zajęciem podejmowanym w czasie wolnym, poza pracą zawodową, czy nauką. Są to zajęcia podejmowane i wybierane dobrowolnie dla spełnienia własnych zainteresowań, i potrzeb samorealizacji. Najważniejszą zaletą i wpływem, jaki może wywierać rekreacja osób niepełnosprawnych są ćwiczenia fizyczne, zabawy i gry ruchowe a także sporty adaptowane do możliwości osób niepełnosprawnych. Aktywność fizyczna może byś rekomendowana w postaci przepisywanych ćwiczeń fizycznych. Może to być także aktywność fizyczna uprawiana regularnie, ale w znacznie przyjemniejszej postaci sportowej lub rekreacyjnej, np. pływania, marszów, joggingu, jazdy na rowerze, koszykówki, tańca itp. W sporcie dla wszystkich obserwuje się ostatnich latach trend do wychodzenia z sal i hal, krytych obiektów, gdzie stworzono idealne warunki do ćwiczeń fizycznych; obserwuje się mocny trend do wychodzenia z tych krytych pomieszczeń do naturalnego środowiska dla poznania własnej natury, umiejętności radzenia sobie w tym środowisku wyzwania, przeżycia przygody na własną miarę. Te wyzwania i trendy obserwujemy w rekreacji osób niepełnosprawnych, którym nie wystarczają ćwiczenia gimnastyczne na sali i w wodzie, zabawy, gry ruchowe i sportowe; jazda na nartach, pływanie, kajakarstwo, żeglarstwo, surfing, wspinaczka górska, itd.
Integracja to najczęściej używany termin, mówiący o potrzebie włączania ludzi niepełnosprawnych do społeczeństwa.
Jest duża różnorodność niepełnosprawności i różne są ich stopnie. Chociaż panuje pogląd, że głównym celem rekreacji osób niepełnosprawnych nie jest wpływ uzdrawiający jako cel pierwszoplanowy, - bo wtedy należałoby mówić o terapii czy rehabilitacji. Głównym motywem jest osiągnięcie poprawy samopoczucia psychicznego i pokonywanie długotrwałego wpływu urazu lub przewlekłej choroby oraz przywracanie niezbędnych funkcji psychospołecznych i organicznych, a także wyposażenie osób niepełnosprawnych w umiejętności niezbędne do niezależnego życia w społeczeństwie i kreatywnego spędzenia wolnego czasu.
Często dzisiaj używane w terminologii rekreacji i wychowania fizycznego jest tzw. „włączanie”- oznacza włączanie osób niepełnosprawnych w proces zajęć ruchowych, tworzenie środowiska nauczania, kształcenia i środowiska rekreacji, które jest otwarte dla wszystkich chętnych, kreatywne dla wszystkich uczniów, rekreantów, których potrzeby i możliwości nie mieszczą się w tradycyjnych ramach rozwojowych, motorycznych, kulturalnych, a więc tych, którzy różnią się od większości grupy. Krótko rzecz mówiąc, włączanie oznacza to, że wszyscy uczniowie włączają się do aktywności w odpowiedni do swych możliwości sposób, by każdy uczestnik mógł osiągnąć swój maksymalny rozwój i wykorzystać swój potencjał. Bo jeśli chodzi o realizację, to nawet w najbardziej zaawansowanych krajach, rekreacja osób niepełnosprawnych w masowej skali napotyka nadal na różne przeszkody.
Jako pierwotne w historii opieki nad osobami niepełnosprawnymi obowiązywało, przyjęte w medycynie, indywidualne podejście do pracy z osobą niepełnosprawną. Biorąc pod uwagę indywidualne możliwości, rodzaj i poziom zaawansowania zaburzenia chorobą, praca koncentrowała się na osobach niepełnosprawnych. Ponieważ wyniki postępowania oparte na tej metodzie nie były zadowalające przyjęto model społeczny, określony jako „normalizacja”. Zasada normalizacji zakłada, że osoba niepełnosprawna ma prawo żyć i funkcjonować w normalnym systemie społecznym. Choć zasada w założeniach jest słuszna, jest też trudna do realizacji, ponieważ łatwiej jest osiągnąć integrację fizyczną niż społeczną.
Głównym problemem jest to, że środowisko nie zawsze może być dostosowane do osobistych potrzeb i społecznych możliwości osoby niepełnosprawnej. Jest rzeczą charakterystyczną, że człowiek nie musi być gotowy do korzystania z wszystkich urządzeń i instytucji życia codziennego, pracy, edukacji czy rekreacji. Przeciwnie, dąży się do tego, by osoba niepełnosprawna mogła żyć i korzystać z sytuacji, jakie sama wybrała. Dlatego w konsekwencji uznano, że lepszym rozwiązaniem może być model funkcjonalny. Jest to dynamiczny nieustanny proces interakcji między osobnikiem, środowiskiem i celem. Tworzenie kontekstu specyficznego do celu, dostosowanie do ograniczeń osobniczych powinno być główną zasadą dydaktyczną ustawicznej edukacji i kształcenia.
Należy, więc teraz postrzegać rekreację po nowemu, jako zajęcia pozdrowotne, a więc w kontekście omawianego tematu rekreacji osób niepełnosprawnych jako zajęcia mniej lub bardziej ukierunkowane prozdrowotnie i terapeutycznie w konsekwencji.
W polu zainteresowań dziedziny rekreacji osób niepełnosprawnych znajdują się osoby w różnym wieku, o różnych dysfunkcjach, o różnym stanie niepełnosprawności fizycznej.
W Polsce rekreacja dla osób niepełnosprawnych w ścisłym tego słowa znaczeniu znajduje się w stadium początkowym, chociaż mamy duże osiągnięcia i tradycje w zakresie rehabilitacji i pedagogiki społecznej oraz rekreacji fizycznej. Rekreacja osób niepełnosprawnych coraz wyraźniej jest doceniana w kompleksowym leczeniu chorych na różne choroby. Podobne reakcje budzi teraz nowy u nas termin „sport dla wszystkich”. Efektem jest, że sport dla wszystkich czy rekreacja fizyczna osób niepełnosprawnych jest dzisiaj na świecie zjawiskiem nie budzącym dyskusji, choć rozwój ten przebiega znacznie wolniej w porównaniu ze sportem dla wszystkich, ponieważ napotyka na wiele barier, nie tylko u nas, ale choćby w Stanach Zjednoczonych. Mimo tych trudności rekreacja osób niepełnosprawnych rozwija się systematycznie, od co najmniej 40-50 lat, chociaż mimo dużych osiągnięć jest wiele pól do zagospodarowania.
Dzięki zainteresowaniu i działalności coraz większej ilości organizacji pozarządowych i charytatywnych, zwiększa się zasięg osób i rodzin, które miały szansę popróbować dobrodziejstwa uczestnictwa w turnusach rekreacyjno-rehabilitacyjnych, w imprezach, festynach, w stałych zajęciach rekreacyjnych w miejscu zamieszkania. Na skutek tych doświadczeń rośnie poparcie społeczne i oczekiwania na tego rodzaju programy i usługi świadczone przez placówki i podmioty różnych sektorów, a wzmacniany przez media, klimat społeczny i wzory sprzyjają rozwojowi.
Bardzo duże znaczenie mają tu kadry. Jest coraz większa ilość wykształconych kadr nie tylko specjalistów rehabilitacji ruchowej i fizjoterapii, pedagogiki specjalnej, którzy są podczas studiów wprowadzani do problematyki rekreacji. Wobec tego zmniejszają się trudności w pozyskiwaniu specjalistów gotowych prowadzić zajęcia z zakresu rekreacji z osobami niepełnosprawnymi w różnym wieku i z różnymi dysfunkcjami. W systemie wychowania fizycznego specjalnego coraz większe znaczenie stanowią zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, a więc zajęcia rekreacyjne. I one, podobnie jak rekreacja, usprawniają dzieci i sprzyjają socjalizacji. I tutaj stosuje się podobne środki działania jak w rekreacji fizycznej czy w sporcie dla wszystkich osób zdrowych, który już przez około 50 letnią tradycję w Polsce a jeszcze dłuższą na świecie znajduje trwałe miejsce w systemie polskiej kultury fizycznej.
Mimo niewątpliwego postępu nadal występują liczne bariery. I to nie tylko wymieniane zazwyczaj na pierwszym miejscu bariery architektoniczne. Dla osób niepełnosprawnych fizycznie utrudnień przysparzają także bariery psychiczne a także niepogoda, transport, dostępność do obiektów i programów, brak umiejętności i ograniczenia motoryczne, koszty, bariery kulturowe. Zdarza się, bowiem, że osoba niepełnosprawna, która włącza się do zajęć rekreacyjnych z ludźmi zdrowymi, nieraz narażona bywa na docinki, i generalnie negatywne oceny i postawy. Poważną barierą są opory uczestników oraz instruktorów rekreacji ze względu na możliwości negatywnych reakcji zdrowych uczestników oraz trudności i brak doświadczeń w prowadzeniu zajęć integracyjnych. Literatura i obserwacje donoszą, że mimo nacisku na integrację i „lansowany główny kierunek”, często rodzice naciskają, aby utrzymać segregację klas czy grup specjalnych, i nie zmuszać dzieci poważnie dotkniętych niepełnosprawnością do integracji, ponieważ bywa, że nawet wyniki nauczania obniżyły się na skutek przejścia na integrację.
Duży udział w zwiększeniu możliwości uczestniczenia osób niepełnosprawnych w rekreacji i sporcie mają zaawansowane technologie w zakresie budowy wózków inwalidzkich, protezowania i pomocy protetycznych, rowerów i adaptacji przyborów i przyrządów. Dzięki temu postępowaniu wiele sportów, m.in. lekka atletyka i narciarstwo, stało się dostępnymi dla osób o różnym stopniu niepełnosprawności.
Najczęściej rozróżnia się sześć podstawowych kategorii osób niepełnosprawnych jak głusi, niewidomi, z urazami kręgosłupa, amputowani z porażeniem mózgowym, upośledzeni umysłowo i „inni”. Ta ostatnia kategoria obejmuje złożone wielorakie upośledzenia.
Duży dział omawianej problematyki stanowi rekreacja osób starszych.
Analizowane tu kategorie rekreacji osób niepełnosprawnych nie włączają osób chorych, ponieważ choroba jest okresem przejściowym a w procesie leczenia często sięga się po fizjoterapię.
W Polsce sprawa programu rekreacji dla osób niepełnosprawnych pozostaje poważnie w polu zainteresowań nielicznych placówek czy stowarzyszeń raczej specjalnych niż powszechnych kultury fizycznej.
Jeśli chodzi o sport dla wszystkich, to większość placówek i ośrodków rekreacyjnych prowadzi programy przeznaczone dla dzieci, młodzieży i ludzi dorosłych o przeciętnej lub większej sprawności fizycznej. Osoby niepełnosprawne mają znikomą szansę uczestniczenia w tych zajęciach czy to w specjalnie dla nich tworzonych zespołach, czy poprzez włączanie do wyżej wymienionych grup. Tak, więc sprawa rekreacji osób niepełnosprawnych jest zdana na działalność placówek
i ośrodków specjalistycznych. Istnieją specjalistyczne kluby i organizacje, instytucje. Ale także organizacje i powszechne kluby sportu dla wszystkich, sektora publicznego i non profit włączają się w działalność na rzecz osób niepełnosprawnych.
Ważnym zjawiskiem w sporcie dla osób niepełnosprawnych, także i u nas są wolontariusze. W wielu krajach, w tym w Polsce, ruch wolontariuszy rozwija się sukcesywnie, zwłaszcza w organizacjach charytatywnych, kościelnych, a także ma szansę rozwoju w szkołach, uczelniach, klubach młodzieżowych, klubach emerytów
i rencistów.
W teorii i organizacji rekreacji wyróżnia się 3 formy działalności:
rekreacja dla niepełnosprawnych (segregacja),
z niepełnosprawnymi (integracja), i
przez niepełnosprawnych
Wiele sportów, w tym dla osób niepełnosprawnych, wiąże się z dużymi kosztami jak pływanie, szermierka, narciarstwo, gry ruchowe uprawiane w halach i salach sportowych. Ale są tez formy tańsze, zwłaszcza te, które mogą być uprawiane w plenerze, pływanie kajakiem, na łodziach, łatwe gry terenowe i orientacyjne, podglądanie ptaków, zbieranie liści kwiatów. Ciekawe są doświadczenia z gry w piłkę siatkową z osobami niepełnosprawnymi, podobnie jak z koszykówką na wózkach.
Problemem niepełnosprawności dotknięta jest nie tylko osoba niepełnosprawna, ale i jej rodzina- dotknięta emocjonalnie, finansowo. Te konsekwencje są różne, zależnie, kto w rodzinie został dotknięty wypadkiem, chorobą, niepełnosprawnością, a w konsekwencji np. możliwością podejmowania decyzji, odpowiedzialności, obowiązków rodzicielskich, dochodów, współpracy ze służbą zdrowia itp. Innym problem związanym z rodziną osób niepełnosprawnych w świetle nowoczesnych poglądów jest fakt, iż rodzina może i powinna ułatwić kontakty specjalizacyjne na zewnątrz rodziny z innymi osobami lub ośrodkami. Tymczasem to także często rodziny izolują osoby niepełnosprawne od kontaktów z zewnętrznym - poza rodzinnym - światem w obawie przed odrzuceniem bliskich osób przez świat zewnętrzny.
Tak, więc rodzina jest pierwszym ogniwem pośredniczącym w nawiązywaniu kontaktów między osobami niepełnosprawnymi a środowiskiem.
Na zakończenie warto wymienić różne możliwości udostępniania rekreacji ruchowej osobom niepełnosprawnym.
rekreację indywidualną w rodzinie, wspomaganą przez poradnictwo prowadzącego lekarza, magistra rehabilitacji ruchowej i/lub wychowania fizycznego,
zajęcia grupowe lub indywidualne zorganizowane dla osób niepełnosprawnych w placówkach specjalistycznych,
zajęcia zorganizowane, grupowe lub indywidualne w placówkach i organizacjach powszechnych,
rekreację indywidualną w rodzinie, wspomagana przez poradnictwo prowadzącego lekarza, magistra rehabilitacji ruchowej i/lub wychowania fizycznego,
zajęcia integracyjne,
włączanie się osób niepełnosprawnych do zajęć otwartych,
imprezy sportowo- rekreacyjne dla osób niepełnosprawnych z udziałem wolontariuszy,
zajęcia i imprezy organizowane przez osoby niepełnosprawne,
obozy i turnusy rekreacyjno-rehabilitacyjne dla grup mieszanych, dla rodzin itp.,
usługi odpłatne sektora prywatnego w zakresie ćwiczeń fizycznych i rekreacji ruchowej.
Możliwe są różne drogi włączania się do rekreacji. Każdy pierwszy krok będzie dobry o ile zachęci do trwałego korzystania z zajęć rekreacyjnych.
Bibliografia:
Turystyka i rekreacja ludzi niepełnosprawnych pod red. Tadeusza Łobożewicza. - Warszawa.
5