ZABURZENIA ROZWOJOWE I EMOCJONALNE
1. Zaburzenia z deficytem uwagi lub zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Zespół występuje samodzielnie albo z zaburzeniami zachowania. Ten zespół symptomów był kiedyś określany jako nadpobudliwość psychomotoryczna w zakresie czynności poznawczych (bo ta nadpobudliwość wyraża się w sferze poznawczej).
3 sfery nadmiernej pobudliwości:
a) poznawcza. Dzieci reagują na wszystko. Są to dzieci których uwaga przenosi się z bodźca na bodziec bez żadnej selektywności. Dzieci te są dość trudne w klasie, zwracając na coś uwagę, stale na to reagują.
b) ruchowa. Osoby nie potrafią dłużej wykonywać dalszej czynności lub stać w jednej pozycji ciała. Ruchliwość przejawia się w tym, że np. dziecko staje i chodzi po klasie.
c) emocjonalna. Duża wrażliwość emocjonalna, reagowanie na bodźce takie, które dla innych nie są na tyle silne, by na nie reagować. Wzmożona wrażliwość na bodźce objawiająca się w emocjonalnych reakcjach. Inaczej u chłopców a inaczej u dziewczynek. Dziewczynki: są płaczliwe, kłótliwe, obrażalskie. Chłopcy: impulsywni, nie kontrolują swoich emocji.
2. Zahamowanie psychoruchowe. W tym zaburzeniu zakłócona jest równowaga pomiędzy pobudzeniem a hamowaniem. Pobudzenie i hamowanie jako podstawowe czynności układu nerwowego, powinny być zrównoważone. W przypadku nadpobudliwości - przewaga pobudzenia nad hamowaniem. W przypadku zahamowania psychoruchowego - nadmierne hamowanie, przewaga hamowania nad pobudzeniem.
Zahamowanie w sferze poznawczej oznacza zawężenie aktywności i ciekawości poznawczej.
W sferze emocjonalnej przejawia się w braku wyrażania swoich uczuć. Ekspresja uczuciowa jest zahamowana.
W sferze ruchowej obserwuje się brak spontaniczności motorycznej (niepokój ruchowy rąk, wzmożoną reaktywność układu wegetatywnego, czyli skłonność do reakcji somatycznych tj. pocenie się, zaburzenia układu pokarmowego i wydalniczego, moczenie się dzienne i nocne, zanieczyszczanie się).
W środowisku szkolnym dzieci te oceniane były jako mało wrażliwe emocjonalnie, obojętne na karę i pochwałę. Zachowanie w środowisku domowym - nadmiernie reagowały w domu. Negatywne emocje odżywały w środowisku gdzie dziecko było bezpieczne - nazwano to reakcjami odroczonymi. Pochwały, kary wywoływały reakcje nie natychmiastowe ale odroczone w czasie.
Wskazuje się, że pewne sytuacje (ostra krytyka i ośmieszanie; reakcje ze strony dorosłych o charakterze impulsywnego zachowania, nieopanowanego zachowania; przeżycie zagrożenia w związku z dorosłym np. rozwód; kary fizyczne) są źródłem lęku, który wzbudza u dziecka i wywołuje wycofanie się z aktywności, niepodejmowanie aktywności. Takie początkowo pojedyncze reakcje stają się z czasem stałym sposobem reagowania i wycofywania się z aktywności. Są to wyuczone zachowania zahamowań pod wpływem lęku.
3. Nerwice. Dawniej ujmowana jako zaburzenie czynnościowe. To grupa zaburzeń niepsychotycznych, których czynnikiem wywołujących jest sytuacja trudna psychologicznie dla człowieka.
Specyfika nerwic dziecięcych wynika z doświadczeń związanych z rozwojem dziecka oraz faktu, że dziecko nie jest w stanie przeżywać pewnego rodzaju zaburzeń. Im dziecko starsze, tym bogatsza symptomologia. Do pewnego wieku dziecka nerwice mają charakter monosymptomatyczny i są związane z:
-do 1.r.ż. - nerwica na tle relacji z matką
-2-3r.ż. - rodzina może być podłożem nerwicy
-po 3.r.ż. - wchodzenie w grupę rówieśniczą, odłączenie od matki
-6-7r.ż.- okres szkolny (kwestia autorytetu nauczyciela i rola grupy rówieśniczej).
Zanim zdiagnozuje się nerwicę najpierw warto wykluczyć podłoże organiczne choroby. Przy ciężkich chorobach somatycznych może współwystępować nerwica, szczególnie depresyjna.
A) Tiki - to powtarzające się nagle ruchy mięśni lub grup mięśniowych, nie kontrolowane świadomie przez dziecko i nie służące żadnemu celowi (tiki mięśni twarzy i mruganie, grymasy; duże ruchy kończyn i tułowia; tiki oddechowe, np. chrząkanie; tiki wokalne, np. nagłe powtarzanie dźwięków, słów. Zaburzenia powstają m.in. wskutek naśladowania lub utrwalenia się reakcji obronnych; uszkodzenia centralnego układu nerwowego w okresie okołoporodowym; sposobu wyrażania niepokoju przez dziecko, które ma np. zbyt rygorystyczną lub opiekuńczą matkę i nie może wyrazić swojej aktywności.
B) Zaburzenia snu - trudności w zasypianiu. Wśród przyczyn można wyróżnić: brak wyuczenia stałego rytmu snu i czuwania wskutek nieregularnego trybu życia i nieprzestrzegania stałej pory snu; nie sprzyjające dla snu warunki; silne przeżycia w ciągu dnia; nieprawidłowe kontakty emocjonalne z rodzicami.
C) Lęki nocne - szczególny stan nagłego przebudzenia na pograniczu snu i czuwania z objawami lęku. Dziecko zrywa się w nocy ze snu z lękiem, krzykiem, nie poznaje bliskich, usiłuje uciekać, widzi coś strasznego. Czasem towarzyszy temu poty, drżenie, bladość lub wstawanie z łóżka i chodzenie po pokoju (somnabulizm). Następnego dnia dziecko nie pamięta tych wydarzeń.
D) Nawyki ruchowe - występują w sytuacjach trudnych i świadczące o napięciu emocjonalnym np.: ogryzanie paznokci, dłubanie w nosie, ssanie palca, głaskanie okolic ust, wyrywanie włosów itp. Nawyków tych nie uważamy za chorobliwe jeśli nie towarzyszy im poczucie przymusu działania i lęk przed wykonaniem. W przeciwnym przypadku mają one postać nerwicy natrętnych ruchów.
Genezą takich zachowań są nieprawidłowe kontakty emocjonalne z rodzicem lub brak tych kontaktów. Wskutek nie są zaspokojone potrzeby psychiczne dziecka, co z kolei jest sposobem rozładowywania napięcia emocjonalnego, uzupełniania braku bodźców zewnętrznych.
E) Logonerwice - większość drobnych zaburzeń wymowy wieku dziecięcego ustępuje samoistnie w czasie społecznego, emocjonalnego i cielesnego dojrzewania dziecka, ale pewna cząstka pozostaje aż do wieku dojrzałego. Ubytki neurologiczne, nieprawidłowości okolicy nosowej i wargowo-gardłowej i niedostateczne wyuczenie mowy we wczesnym dzieciństwie mogą się przyczyniać do wielu przypadków niewyraźnej mowy, seplenienia, mowy zatartej, oraz zaburzeń wysokości tonów. Jednakże w wielu przypadkach do zaburzeń przyczyniają się czynniki emocjonalne:
- opóźniona mowa;
- jąkanie się;
- mutyzm - brak lub ograniczenie mówienia (ekspresji oralnej) przy zachowaniu rozumienia mowy i możliwości porozumiewania się za pomocą pisma. Wyodrębnia się dwa rodzaje mutyzmu: mutyzm funkcjonalny (psychogenny) oraz mutyzm organiczny. Mutyzm funkcjonalny rozpoznajemy, gdy spełnione są następujące warunki: wykluczona lub mało prawdopodobna dysfunkcja mózgowa; brak zaburzeń w budowie i funkcjonowaniu narządów mowy; obecność zewnętrznych czynników patogennych o różnym charakterze (np. deprywacja środowiskowa, nieprawidłowa struktura rodziny, błędy wychowawcze, silne przeżycia psychiczne typu szoków lub długotrwałe sytuacje stresowe).
Dziecko z mutyzmem funkcjonalnym przejawia uogólnioną i trwałą niechęć do mówienia, nie mówi lub mówi mało. Wymienia się dwa rodzaje mutyzmu funkcjonalnego: mutyzm wybiórczy (selektywny) i mutyzm sytuacyjny oraz mutyzm całkowity.
Mutyzm wybiórczy (selektywny) jest to odmowa mówienia wynikająca z zaburzeń emocjonalnych, pomimo braku uszkodzenia narządu mowy i zachowanej zdolności do mówienia. Nazwa pochodzi od słowa mutus - milczący, niemy. Dziecko, u którego stwierdza się występowanie tego rodzaju mutyzmu, odzywa się tylko do wąskiego kręgu bardzo bliskich osób i w określonych okolicznościach. Dziecko takie rozmawia swobodnie z rodzicami i rodzeństwem w domu, natomiast nie odzywa się do nauczycieli i rówieśników w szkole lub przedszkolu. Taki mutyzm pojawia się zwykle pomiędzy 3 a 5 rokiem życia.
- zaburzenia artykulacji mowy - obejmują seplenienie, mowę zamazaną, nieprawidłową wysokość tonów i dobór tonów, nadmierną szybkość mowy i szereg innych zaburzeń artykulacji.
F) Moczenie mimowolne (enuresis) - bezwiedne, niezależne od woli oddawanie moczu, w okresie kiedy dziecko powinno już kontrolować funkcje pęcherza. Samo moczenie mimowolne nie jest chorobą - jest objawem jakiejś nieprawidłowości.
Najczęstszą przyczyną moczenia mimowolnego jest infekcja (zakażenie) toczące się w układzie moczowym - zapalenie cewki moczowej, pęcherza. U części dzieci zaburzenia w oddawaniu moczu są wyrazem zaburzeń emocjonalnych. Jest częste u biernych dzieci, które nie potrafią wyrazić gniewu lub stanowczości. Często zdarza się u dzieci niepewnych, lękliwych, które nie były dostatecznie kochane albo których zachowanie jest ograniczane w niezdecydowany, kapryśny sposób. Może to być symptomatyczny wyraz wrogości u biernych dzieci, albo może stanowić jeden z wielu objawów u dzieci chaotycznie wyładowujących wrogie popędy w stosunku do otoczenia. Może się zdarzać u dzieci, które doznały urazu przez straszenie z powodu samogwałtu. U niektórych dzieci mimowolne moczenie jest prawdopodobnie nieswoistym objawem lękliwości, niezależnie od przyczyn lęku.
G) Mimowolne zanieczyszczanie się kałem (encopresis). Jest znacznie mniej częste niż mimowolne moczenie, ale czasem się zdarza. W encopresis jest nieco większe prawdopodobieństwo organicznej przyczyny niż w mimowolnym moczeniu. Jednakże większość przypadków jest psychopochodna, a jej etiologię odnajduje się w zakłóceniu stosunków między rodzicami a dzieckiem.
Encopresis może wystąpić w chwili, gdy przyuczanie do czystości przeradza się w uporczywą walkę między matką a dzieckiem. Może wystąpić też u dzieci matek nazbyt dbałych o ich wypróżnienia, wciąż podających im leki przeczyszczające i czopki, dla uregulowania ich trawienia. U bardzo biernych dzieci encopresis może być sposobem wyrażenia ich wrogości w stosunku do gnębiących je rodziców. Encopresis może też wystąpić jako składowa część ogólnej regresji zachowania się u dziecka walczącego o uwagę rodziców z kilkorgiem rodzeństwa. Niekiedy zdarza się też u bardzo zamkniętych w sobie, schizoidalnych dzieci, które uciekają od sprawiającego im ból środowiska interpersonalnego w regresyjny wewnętrzny świat prymitywnych marzeń na jawie.
H) Nerwica lękowa. Podstawowym objawem nerwicy lękowej są różnego rodzaju fobie - lęki skojarzone z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami: szkołą, lekarzem, psem, ciemnością, otwartą przestrzenią.
Fobia szkolna jest zaburzeniem nerwicowym związanym ze środowiskiem szkolnym i stawianymi przez nie wymaganiami. Fobia szkolna polega na silnym - nie do opanowania - lęku przed szkołą, który pod względem symptomatyki może przedstawiać się rozmaicie. Istotą fobii szkolnej jest odmowa dziecka lub osoby dorastającej pójścia do szkoły. Może to się zdarzyć bez wyraźnej przyczyny. Często decyzję tę przyspiesza jakaś dodatkowa sytuacja stresowa, jak np. konieczność podporządkowania się określonym rygorom, zmiana szkoły, konieczność zdania egzaminu. Fobia może rozwijać się stopniowo prawie niezauważalnie, zazwyczaj, gdy dziecko jest często zatrzymywane w domu przez nadmiernie troskliwych rodziców z powodu drobnych dolegliwości zdrowotnych.
U niektórych dzieci objawy psychosomatyczne zdarzają się zazwyczaj w tym czasie, gdy dziecko powinno pójść do szkoły. Mogą to być: bóle i zawroty głowy, bicie serca lub duszności, bóle pseudoreumatyczne w mięśniach lub stawach. Najczęściej jednak objawia się to w zakłóceniu czynności przewodu pokarmowego: w bólach lub skurczach brzucha, nudnościach, wymiotach lub biegunce, odmowie jedzenia, dławieniu się jedzeniem, a nawet w powolnym przeżuwaniu pokarmów, w wyniku czego zjedzenie prostego śniadania wymaga długiego okresu czasu. Niekiedy pojawiają się stany podgorączkowe. W niektórych przypadkach zaobserwować można zakłócenia mowy, jak np. niemożność głośnego mówienia, uporczywy szloch. Lęk przed szkołą może powodować ucieczki z niej. Wydaje się więc niezwykle ważne, by odróżnić fobię szkolną od wagarów.
Podstawowymi przyczynami fobii szkolnej są zakłócenia życia rodzinnego: konflikty między rodzicami, wrogi klimat rodzinny, neurotyczne małżeństwa, chroniczne nieprzystosowanie rodziny, trudności ekonomiczne, wpływ wywierany przez pracujące matki, różnorodne konflikty rzutujące na całe rodziny oraz zakłócenia życia szkolnego (kierownictwo i nauczyciele nie potrafiący odróżnić nerwicowego „odrzucenia szkoły” przez dzieci).
4. Depresja. To zaburzenie nastroju które może być związane z następującymi objawami:
· dziecko 3 letnie - smutne, nie chce się bawić - odmawia jedzenia - obniżony napęd - bóle brzuch głowy (objawy somatyczne); rozdzielenie z matką, matka depresyjna; konsekwencje długo utrzymującego się smutku; bierność, postawa lękowa, wycofanie z kontaktów.
· 10 latek - zaniżona samoocena (nie walczy o dominującą pozycję w grupie) - silne poczucie lęku (przed sytuacjami społecznymi)
· wczesna adolescencja (ok. 13 r.ż.) - unikanie podejmowania decyzji - pojawiają się trudności poznawcze wyrażające się w trudności skupienia uwagi, zapamiętywaniu;
· 13-17 lat - nie ma zmniejszenia napędu ruchowego - mniejsze zaburzenia nastroju; natomiast: - pojawiają się objawy somatyczne (wysuwają się na 1 plan).
5. Autyzm wczesnodziecięcy. Dawnej autyzm był zaliczony do psychoz dziecięcych (związany z błędną koncepcją Leo Cannera, że rodzice, szczególnie matki dzieci autystycznych - zimne, odrzucające).
Autyzm to zaburzenie w 3 sferach rozwojowych:
- związki społeczne - patologia w zakresie rozwoju umiejętności społecznych;
- zaburzenia komunikacji werbalnej i niewerbalnej ;
- aktywność i zainteresowanie.
Inne symptomy:
* stereotypie - powtarzanie pewnych ruchów (precyzyjne);
* dziecko dąży do identyfikacji z otoczeniem;
* naruszenie “prywatności” - np. zabranie przedmiotu - strach;
* wrażenie, że dzieci nie odbierają informacji, które się im przekazuje;
* nie ma kontaktu emocjonalnego.
Przebieg zależy od tego, kiedy pojawiają się pierwsze symptomy (wczesna/późna postać autyzmu) Wychodzenie z autyzmu - u dzieci z późną postacią autyzmu jest częstsze. Dobrze rokuje postęp rozwoju mowy.
6. Trudności w nauce spowodowane problemami emocjonalnymi. Interpersonalne konflikty mogą spowodować zablokowanie zdolności uczenia się. Na przykład brak postępów szkolnych może być przejawem nieświadomego buntu odtrącanego dziecka przeciw żądaniom dobrej nauki szkolnej przez rodziców. Zdarza się to zwłaszcza często w rodzinach wykształconych specjalistów i ludzi interesu, którym zależy na wykształceniu. Niepowodzenia szkolne pozwalają dziecku nieświadomie odrzucać wymagania i oczekiwania rodziców, którzy sami nie zaspokoili jego potrzeby miłości i uznania, ale chcieliby, aby dziecko przynosiło im społecznie chlubę.
W innych przypadkach wyniki nauki szkolnej stają się polem nieustającej bitwy między opornym, nachmurzonym dzieckiem a surowo nalegającymi rodzicami. Niekiedy niedoceniane, żyjące w niepewności dziecko wnosi do sytuacji szkolnej swoje różnorodne zahamowania i lękliwość i źle się uczy. Inne jeszcze rodzaje problemów emocjonalnych mogą tłumić ciekawość dziecka i zmniejszać jego możliwości uczenia się. Dzieci z tego rodzaju problemami w nauce szkolnej należy skierować na konsultacje.