Rozdział 16

Psychologiczna diagnoza zdrowia i choroby oraz kontekstu zdrowia

16.1. Metodologiczne podstawy diagnozy poziomów zdrowia i choroby

Stan zdrowia rozpoznajemy na podstawie objawów i ogólnych prawidłowości, podobnie jak w diagnozie psychologicznej a szczególnie klinicznej.

Diagnoza:

- czynność profesjonalna

-wynik badania

Badanie diagnostyczne nie powinno różnić się od badania naukowego.

Czynności diagnostyczne yo procesy poznawcze, szczególnie myślenie i rozwiązywanie problemów.

Doskonalenie diagnostyczne - świadomość metodologiczna.

Etapy postępowania diagnostycznego psychologa zdrowia:

1. Stawianie problemu diagnostycznego przez psychologa na podstawie wstępnych danych o pacjencie i jego środowisku- kontekście zdrowia.

2. Stawianie hipotez o prawdopodobnych wyjaśnieniach problemu.

3. Weryfikacja hipotez za pomocą trafnie dobranych metod - właściwy proces badania.

4. Interpretacja wyników i podejmowanie decyzji co do kontynuowania badania lub jego zakończenia.

5. Opracowanie wyniku diagnozy - orzeczenia psychologicznego lub ekspertyzy.

W fazie stawiania problemu i hipotez ważna wiedza z zakresu psychologii zdrowia i choroby. W fazie badania wiedza o metodach i ich wartości. Jednak najistotniejsze są profesjonalne prowadzenie kontaktu, rozmowy, słuchanie, obserwowanie, empatia, zrozumienie połączone z umiejętnością metod badania i interpretacji.

Ważnie jest czy osoba zgłasza się sama czy skierowana, jak postrzega swój stan zdrowia, motywacja do badania, cele, oczekiwania itp..

Podobnie diagnosta ma swoje cele, oczekiwania, wiedzę i umiejętności.

Interpersonalny kontekst diagnozy może być obciążony czynnikami zakłócającymi diagnozę.

Dobrowolność zgłaszania się implikuje postawę współdziałającą, ale nie przeciwdziała lękowi przed badaniem i oceną. Utrudnia to współpracę z diagnostą, powstają mechanizmy obronne.

Badający i jego oczekiwania mogą powodować artefakty.

Przed rozpoczęciem badania kluczową rolę odgrywa nawiązanie wstępnego kontaktu, który przyjmuje postać zaufania interpersonalnego (Sęk, 2001a)

16.2. Cele i problemy diagnostyczne w psychologii zdrowia.

Cele diagnozy psychologicznej:

- selekcyjne - profilaktyczne, zakwalifikowywanie osób do zawodów (policja itd.), mają znaczenie gdy choroba powoduje niepełnosprawność - renta

- interwencyjne

Specyfiką celów psychologicznej diagnozy kontekstu zdrowia jest nastawienie na czynniki pro i antyzdrowotne w społecznościach lokalnych, instytucjach.

Psycholog musi uwzględnić elementy środowiska, czyli pola zdrowia.

Cele diagnozy całościowej:

- opis zjawisk zdrowotnych w kategoriach procesów, właściwości jednostki i jej środowiska, z uwzględnieniem zasobów i deficytów,

- wyjaśnienie tych zjawisk, co oznacza przedstawienie salutogenetycznych i patogenetycznych mechanizmów

- przedstawienie hipotetycznych mechanizmów, które mogą poprawić stan zdrowia

- opracowanie założeń do programu interwencji zdrowotnej (rehabilitacja, porady, profilaktyka, edukacja, zmiany zachowań)

16.2.1. Psychologiczne problemy diagnostyczne człowieka chorego i pacjenta

Tradycyjne zadania diagnostyczne w PZ to te dotyczące udziału psychologicznych czynników w powstawaniu chorób somatycznych i radzenia sobie z psychologicznymi obciążeniami chorób kardiologicznych, onkologicznych, ginekologicznych, pulmonolog…, diabetol…, gastro…, chirurgicznych.

Diagnosta ma kilka rzeczy do ustalenia, np. czy i jaki jest udział czynników psych, jakie są zasoby i deficyty pacjenta, jak pacjent reaguje na chorobę, itd.

16.2.2. Psychologiczne problemy podstawą diagnozy osób i grup ryzyka zawodowego

Cele profilaktyczne częściej stosuje się do grup czy instytucji.

W diagnozie ryzyka zawodowego celem jest określenie jakie czynniki ryzyka działają i jakie jest ich nasilenie a jakie są zasoby zdrowotne kompensujące czynniki ryzyka.

Oceniamy ryzyko załamania zdrowotnego przy zwiększonym prawdopodobieństwie w pewnych grupach, rodzinach itp.

Czynniki ryzyka układają się w pewne zespoły , jak czynniki biologiczne (genetyczny i wrodzony lub nabyty brak odporności), ekologiczne (zanieczyszczenie, toksyczność, stłoczenie), ekonom-społ (ubóstwo, wykluczenie, przemoc, dysfunkc rodziny, niepewność pracy), czynniki psychologiczne.

Diagnozę ryzyka chorób cywilizacyjnych powinno prowadzić się w zespołach wielodyscyplinarnych.

16.2.3. Psychologiczne aspekty diagnozy jako podstawa działań promujących zdrowie.

Cele diagnostyczne związane z promocją zdrowia są najbardziej specyficzne dla PZ i wymagają nowych kompetencji.

Psycholog, pracując w modelu funkcjonalnym, ustala oczekiwania klienta, jego potrzeby, przedmiotem diagnozy jest wyjściowy poziom odpowiednich właściwości.

Zadania promocji zdrowia zwykle dotyczą grup, podstawą promocji zdrowia może być diagnoza przekonań zdrowotnych, subiektywnej koncepcji zdrowia, struktury i poziomu zachowań zdrowotnych. Ważną rolę odgrywa nastawienie do problemów zdrowia i propozycji działań prozdrowotnych.

Badania są często ewaluacyjne i określają skuteczność programów promocji zdrowia.

16.3. Znaczenie ekspertyzy i badań ewaluacyjnych w PZ

Ekspertyza jest diagnozą złożonego problemu społecznego, w której uwzględnia się zarówno problemy jednostek, jak i kontekstu społecznego.

Opiera się na badaniu złożonego problemu społecznego.

Szczególnym typem ekspertyzy jest stały sondaż jakości życia i dobrostanu.

Psycholog może tworzyć narzędzia badań np. do poziomu optymizmu, wartościowania zdrowia a następnie interpretować wyniki.

Psycholog diagnosta może sam określać problem społeczny lub działać na zlecenie.

Ekspertyzy często są podstawą programów promocji zdrowia.

Badania ewaluacyjne - związane z pojęciem, założeniami i procesem interwencji.

Ewaluacja polega na badaniu:

a) przebiegu badania interwencyjnego,

b) efektów uzyskanych w wyniku działania, czyli stopnia realizacji celów zakładanych w procesie interw.

Badania te może prowadzić ewaluator wewnętrzny (osoba tworząca i realizująca program). W badaniach ewal. zewnętrznych informacje o przebiegu i wynukach programu zbiera i opracowuje zespół niezależnych ewaluatorów.

Ewaluacja reaktywna - ocena efektów programu edukacji zdrowotnej, profilaktyki, planowania zmiany zachowań zdrowotnych itp.

Wyniki wyjaśniają procesy interwencji, służą doskonaleniu programów.

Ewaluacja proaktywna- formatywna, dokonywana w toku realizacji programu, skale samooceny po każdym spotkaniu, obserwacje itp.; wprowadzanie korekt do programu.

Pomaga indywidualizować interwencję.

Planowanie konkretnych zachowań sprzyja wprowadzaniu tych zachowań w czyn.

W badaniach ewal. Najczęściej dokonuje się diagnozy wstępnej właściwości, które są przedmiotem interwencji, potem prowadzi się ewaluację w trakcie trwania projektu (monitorowanie efektów etapowych), ewaluację efektów końcowych bezpośrednich i ewaluację efektów odroczonych (np. utrwalania dokonanych zmian w stylu życia).

16.4. Metody diagnozy psychologicznych aspektów zdrowia i choroby.

Metody specyficzne i niespecyficzne dla PZ.

Do podstawowych narzędzi badań należą obserwacja, wywiad i rozmowa oraz testy.

Przy obserwacji diagnosta ma wskaźniki zdrowia i choroby:

- konstytucjonalne,

- fizjologiczne

- behawioralne,

- przedmiotowe

Rodzaje obserwacji:

- spontaniczna,

-samodzielna,

-towarzysząca rozmowie,

-ogólna lub analityczna

Arkusz obserwacyjny lub skala obs.

Wywiad - informacji udzielają osoby trzecie

Rozmowa psychologiczna - najważniejsza, komunikowanie się z pacjentem, wymian informacji, nawiązanie kontaktu, zaufanie.

Metody projekcyjne - rysunki, skojarzenia

Testy psychometryczne- badanie cech osobowości i kompetencji, zwłaszcza kwestionariusze i skale samooceny.

Wśród narzędzi specyficznych można wyodrębnić te badające poznawcze uwarunkowania zdrowia i choroby; pytania otwarte (czym jest zdrowie itp.)

Kwestionariusz Przekonań Zdrowotnych - oparty na modelu biomedycznym i holistyczno-funkcjonalnym; bada subiektywne koncepcje zdrowia.

Wielowymiarowa Skala Umiejscowienia Kontroli Zdrowia - jak poczucie kontroli wpływa na zmianę zachowań zdrowotnych.

Do ważnych obszarów diagnozy należy subiektywne poczucie zdrowia i poczucie jakości życia.

Narzędzie ogólne do badania subiektywnego poczucia zdrowia to Skala Satysfakcji z Życia.

W kwestionariuszach oceny jakości życia związaną ze zdrowiem badany ocenia wpływ choroby na sferę fizyczną, ruchową, psychiczną i społeczną.

W ramach PZ powstały też narzędzia do badania zachowań zdrowotnych (inwentarze lub skale deklaracji zachowań prozdrowotnych lub anty..) - Inwentarz Zachowań Zdrowotnych - Dolińska- Zygmunt

Wadą kwestionariuszy jest to, że nie możemy stwierdzić na pewno, że ludzie właśnie tak się zachowują jak zadeklarowali.

Do bardzo często wykorzystywanych w PZ należą metody badania obciążenia stresem życiowym i radzenia sobie z nim - Skala Wydarzeń Życiowych Holmes i Rahe.

Specyficzne narzędzia badające radzenie sobie z chorobą lub bólem.

W PZ wykorzystuje się metody do badania zasobów i deficytów (badania temperamentu, osobowości, lęku, depresji)

Metody badania wsparcie społeczne powstają często w obszarze radzenia sobie ze stresem życiowym i stresem choroby, gdyż badają różne odmiany tych zasobów.

Sposoby badania różnych typów wsparcia społecznego

Rodzaj wsparcia:

- wsparcie spostrzegane

- żródła wsparcia

-wsparcie otrzymywane

- mobilizacja wsparcia: tworzenie sieci wsparcia i mobilizacja wsparcia (poszukiwanie)

- potrzeba wsparcia

- deterioracja wsparcia (na ludzi nie można liczyć itd.)

---