Paulina Sztejnwald
Filologia klasyczna
Rok 1
Lucyliusz
jako główny twórca i kodyfikator satyry rzymskiej
Gaius Lucilius urodził się w Suessa Aurunca, miejscowości leżącej na granicy Kampanii i Lacjum. Pochodził z zamożnej rodziny ekwitów; jego brat wchodził w skład senatu, a bratanica była matką wielkiego Pompejusza. Przyjmuje się, że urodził się w 180 roku p.n.e. i żył 78 lat, ale według niektórych właściwą datą jego narodzin jest 164 rok p.n.e. bądź 148 rok p.n.e. Są to jednak wątpliwe dane.
Posiadał kilka majątków - na Sycylii, niedaleko Tarentu oraz w Rzymie. Jego niezależność finansowa pozwoliła mu skupić się na wykształceniu zarówno literackim jak i filozoficznym, co procentowało w dalszym życiu i twórczości. Kontakty z Klytomachosem i Karneadesem - filozofami greckimi oraz przedstawicielami Akademii, sugerują, że studiował w Atenach. Oprócz tego przyjaźnił się ze Scypionem Młodszym, co umożliwiło mu kontakty m.in. z Juniuszem Kongusem, Kwintusem Fabiuszem Maksymusem czy Gajuszem Leliuszem. Ponieważ popierał polityczne dążenia Scypiona, pojawili się przeciwnicy Lucyliusza, do których należeli m.in. Kwintus Celiusz Metellus Macedonikus - cenzor z 131 r. p.n.e., Publiusz Mucjusz Scewola - pontifex maximus czy Gajusz Karbon - przywódca stronnictwa Grakchów. Przyjaciel Scypiona często atakował ich w swoich satyrach, choć czasem potrafił się zdobyć na słowa współczucia, jak było w przypadku Tyberiusza Grakcha.
Lucyliusz zmarł w 102 roku p.n.e. w Neapolu; pogrzeb przybrał charakter oficjalny.
Do tej pory nie wyjaśniono pochodzenia wyrazu satura czy satira (pisownia późniejsza). Starano się tę nazwę łączyć z określeniem satura lanx - `misa pełna różnych płodów', lub lex satura - `ustawa obejmująca w jednym sformułowaniu różne kwestie prawne'. Ma to związek z mieszaniną różnych form literackich i tematów w obrębie satyry. Rzymianie twierdzą, że to ich wynalazek, co idealnie wyrażają słowa Kwintyliana: Satura quidem tota nostra est.
Enniusz, Pakuwiusz i prawdopodobnie Newiusz pisali utwory zwane saturae, lecz to Lucyliusz był głównym twórcą i kodyfikatorem satyry rzymskiej. W początkach swej twórczości wzorował się on na Enniuszu, który podejmował różne tematy, ujęte w różne metra. Z czasem jednak używał jedynie heksametru daktylicznego, który odtąd obowiązywał przez całą starożytność. Oprócz tego, nazywany przez Juwenalisa `wielkim synem Aurunki', nadał swojej satyrze charakter umoralniający, ale i zaczepny charakter, co stało się nieodłączną cechą tego gatunku.
Starożytni przekazali ok.1400 fragmentów 30-tu ksiąg satyr, które sam Lucyliusz nazywał poematami, wierszami czy ludus et sermones. Nie stanowiły one jednak zwartego corpus. Dzięki szczegółowym badaniom można wyodrębnić 3 części tego zbioru i ustalić ich kolejność chronologiczną. Najstarszą część stanowią księgi 26-30, pisane zarówno w trocheicznych septenarach, jambicznych senarach, jak i heksametrze daktylicznym. Aluzje do pewnych zdarzeń świadczą, że księgi te powstawały w latach 129-123. Druga część obejmuje księgi 1-21, pisane takimi samymi miarami wierszowymi, jak w zbiorze wcześniejszym. Zbiór ten powstawał przed kilkanaście lat począwszy od 126 bądź 125 roku p.n.e. Trzeci zbiór stanowią księgi 22-25, pisane dystychem elegijnym. Trudno określić kiedy i w jakich okolicznościach została ta część.
Wydawcy, przekazując nam spuściznę Lucyliusza, uporządkowali fragmenty według kryteriów metrycznych, miar wierszowych: księga 1-21 pisana heksametrem, księgi 22-25 pisane w dystychach elegijnych, księgi 26-27 pisane w trochejach, 28-29 w jambach, księga 30 oisana heksametrem. Trzeba tu nadmienić, że brak fragmentów z księgi 21 i 24.
Lucyliusz dając wielobarwny obraz ówczesnego życia, ujawnił swoją drwiąco-ironiczną postawę wobec wielu jego elementów. Atakował mężów stanu, wodzów, wybitnych polityków: ganił dwulicowość, bogacenie się wszelkimi sposobami, rozrzutność, życie ponad stan, grekomanię. Poddawał krytyce stosunki polityczne i społeczne: kpił z przekupstwa, nadużyć finansowych, nałogów, oszustw, dorobkiewiczów; wyśmiewał się z obżarstwa, wystawnych uczt. Stawiał na piedestał rzymską virtus, co było przeciwieństwem zepsucia obyczajów i wystawnego życia w czasach, w jakich przyszło mu żyć. Chcąc spopularyzować wcześniejsze ideały, opisał np. trudną sytuację wojenną, spowodowaną brakiem dyscypliny w armii. Z drugiej jednak strony Lucyliusz poszedł z duchem czasu, poddając się wpływom greckiej filozofii - jak wcześniej wspomniałam, przyjaźni się z Klytomachosem i Karneadesem.
Poza tym sporo miejsca poświęcił na kolejny przedmiot drwin - kobiety i ich brak skromności, skłonności do zbytku, lekkie obyczaje.
Dość ważną tematyką jego satyr była problematyka literacka. Wyśmiewał się ze stylu Pakwiusza, szydził z retorycznych nawyków tragedii, polemizował z Akcjuszem w kwestiach ortografii. Sam Lucyliusz nie bardzo dbał o formę artystyczną swoich utworów. Posługiwał się językiem prostym, by trafić do przeciętnego odbiorcy. Był to język żywy, nie stroniący od wyrażeń potocznych (sermo cotidianus), często obscenicznych, żargonu żołnierskiego (sermo castrensis). Poza tym jego narracja była przeplatana wyrazami greckimi, co w mowie potocznej było charakterystyczne dla zhellenizowanych nobilów drugiej połowy II wieku p.n.e. Warto nadmienić, że wybitny twórca satyry nie stronił od stosowania środków retorycznych i ulegał wpływom poetyki Kallimacha. Posługiwał się różnymi formami ekspresji: dialogiem, narracją, bajką, listem. Kładł jednak ogromny nacisk na treść.
Jak można zauważyć, utwory Lucyliusza mają charakter osobisty, niektóre z nich stanowią wyznania, nasycone subiektywizmem i realizmem podjętych wątków tematycznych. Oprócz naśmiewania się z ówczesnej sytuacji społecznej i politycznej, autor podejmował tematy osobiste o charakterze wyznaniowym: wrażenia z podróży na Sycylię, uczucie do ukochanej Collyry, czy przeżycia w czasie wyprawy numantyńskiej.
Rozważane były również przez niego zagadnienia etyczne, takie jak stosunek do Dobra i Zła, obowiązki człowieka wobec ojczyzny, rodziców, siebie samego.
Oprócz obserwacji życia i wyciągania wniosków, na tematykę satyr miały wpływ wykształcenie i oczytanie Lucyliusza. Z całej jego twórczości kształtuje się postać człowieka nietuzinkowego, pewnego swoich racji, trafiającego do kręgu ludzi średnio wykształconych. Używając prostego, dosadnego i pełnego werwy języka, zdolny był do wyrażania przeżyć najbardziej intymnych i uczuć najbardziej subtelnych. Jego talent był zauważony i uznany przez największego satyryka rzymskiego - Horacego, a Persjusz i Juwenalis chętnie wzorowali się na jego twórczości.
Bibliografia:
St. Stabryła, Historia literatury starożytnej Grecji i Rzymu: zarys, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2002, s.297-299;
L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, s.63-68.
St. Stabryła, Historia literatury starożytnej Grecji i Rzymu: zarys, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2002, s. 297.
Tak pisze Ludwika Rychlewska (Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław 2005, s. 65-66) Z kolei Stanisław Stabryła (Historia literatury starożytnej Grecji i Rzymu: zarys, Wrocław 2002,s.298) wskazuje na inną chronologię poszczególnych części zbioru: najstarszą częścią były księgi26-30,pisane metrami trocheicznymi, jambicznymi i heksametrem daktylicznym; drugą część stanowią księgi 22-25, pisane dystychem elegijnym; najpóźniej zaś powstały księgi 1-21, w których wg Stabryły, Lucyliusz używa już tylko heksametru daktylicznego.