ROZWÓJ MOWY I MYŚLENIA DZIECKA ORAZ PERCEPCJI SŁUCHOWEJ
I WZROKOWJ
Okres średniego dzieciństwa, zwany także wiekiem przedszkolnym trwa od 3 -6 r.ż. Dziecko, które rozpoczyna ten etap życia charakteryzuje poziom rozwoju motorycznego i sensorycznego umożliwiający mu poruszanie się w najbliższym otoczeniu i docieranie do interesujących je obiektów . Dziecko we wczesnym dzieciństwie zdobyło wiele doświadczeń, nabyło umiejętności rozwiązywania problemów w działaniu i przez kombinacje myślowe. Opanowało językowe i nie językowe sposoby porozumiewania się z innymi. Wzbogaciło swój język do tego stopnia, że potrafi porozumiewać się z dorosłymi w sprawach codziennych oraz przyswoiło podstawy systemu gramatycznego języka, co zapewnia mu rozumienie i budowanie zdań poprawnych gramatycznie W okresie tym kontynuowane są trendy rozwoju percepcyjnego zapoczątkowane we wczesnym dzieciństwie.
Rozwój mowy i myślenia .Zanim dziecko nauczy wyrażać swe myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytwarzania mowy artykułowanej . Zdrowe, normalnie słyszące dziecko przyswaja mowę w ciągu pierwszych 5 - 6 lat .
W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:
okres melodii 0-1
okres wyrazu 1-2
okres zdania 2-3
okres swoistej mowy dziecięcej 3-7
Pierwsze 2 - 3 tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze w naszym odbiorze - zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 3 i 5 tygodniem. Wtedy matka uczy się po rodzaju krzyku rozróżniać jego przyczyny. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się mama. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych.
Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”. Dziecko uśmiech się wtedy, gdy czuje obecność osoby bliskiej. Na niej skupia wzrok i wodzi za nią oczyma. Matka jest zatem pierwszym i najbogatszym źródłem bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych. Reakcja niemowlęcia na opisane sytuacje przejawia się ogólnym ożywieniem i spontaniczną aktywnością głosową zwana głuszeniem albo gruchaniem. Kolejnym etapem rozwoju jest gaworzenie, które pojawia się około 5-6 miesiąca życia. Około 9 miesiąca życia, następuje faza tzw. echolali. Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów. Okres ten kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.
Wielki postęp w rozwoju mowy przypada na okres 1 -2 rok życia. Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej, a zwłaszcza lokomocyjnej, dziecko zbliża się do ludzi i przedmiotów, chwyta, manipuluje natrafia na coraz to nowe zjawiska , które trzeba jakoś określić i nazwać. Przyswajanie nowych skojarzeń rzeczowo - językowych możliwe jest dzięki ciągłej konfrontacji z mową otoczenia i korygowania przez rodziców .Między 2 - 3 rokiem życia dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski. Jednak mowa sprawia mu jeszcze wiele trudnośc , gdyż narządy mowy nie są dostatecznie sprawne. W sumie jednak mowa jest już zrozumiała nie tylko dla najbliższego otoczenia. Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2 -3 wyrazowymi. Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, że dziecko wie jak dana głoska powinna brzmieć, choć samo nie potrafi jej prawidłowo wymówić. Okres swoistej mowy dziecięcej to okres przedszkolny, w którym następuje intensywny rozwój mowy, nad którym czuwają wspólnie: rodzina i przedszkole. Absolwent przedszkola powinien mieć mowę w pełni uformowaną pod względem fonicznym, dysponować dużym zasobem słownikowym i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki, gramatyki i składni. Powinien mówić nie tylko poprawnie i z sensem, ale też z właściwą intonacja .
Praca przedszkola nad rozwijaniem języka dziecka opiera się na metodach słownych, związanych jednak z działaniem dzieci i metodami percepcyjnymi. Percepcji dziecka podlega przede wszystkim wzór mowy nauczycielki, forma dźwiękowa, poprawność gramatyczna i treść słów. Wzór ten wywiera wpływ zarówno na słownik bierny, rozumienie mowy jak i na słownik czynny. Początkowym etapem kształcenia języka dziecka w przedszkolu jest stymulowanie jego potrzeby mówienia w różnych sytuacjach, wytwarzanych przez codzienny tryb życia. Najsilniej pobudzają potrzebę wypowiedzi takie formy jak zabawa tematyczna i konstrukcyjna, rysowanie i inne rodzaje twórczej aktywności. Ważnym elementem rozwoju mowy są ćwiczenia słownikowe i gramatyczne oraz rozmowy z dziećmi i opowiadanie.
Praca przedszkola w zakresie kształcenia mowy i myślenia opiera się na wzajemnej zależności obu tych procesów i ma wspólne cele, do których należy rozwijanie czynności poznawczych. Rozwijanie myślenia i mowy dziecka dokonuje się integralnie we wszystkich sytuacjach związanych trybem życia dziecka w przedszkolu. Kierowanie w przedszkolu rozwojem myślenia ma na celu doskonalenie procesów spostrzegania, analizy i syntezy, porównywania, abstrahowania uogólniania, a także rozwijania myślenia logicznego, wnioskowania i uzasadniania. W kierowaniu rozwojem myślenia podstawową rolę odgrywają metody czynne wspomagane przez metody percepcyjne i słowne. Aktywność umysłowa dzieci wszechstronnie rozwija działalność podejmowana samorzutnie.
Rozwój percepcji słuchowej. W procesie komunikowania się istotną rolę, obok przekazywania informacji, odgrywa jej odbiór. Percepcja mowy odbywa się przede wszystkim dzięki funkcjonowaniu słuchu fonematycznego. Dzięki sprawnemu funkcjonowaniu analizatora słuchowego dziecko spostrzega, a także zapamiętuje i rozpoznaje dźwięki, wśród których znajdują się dźwięki mowy. Zdolność percepcji dźwięków mowy rozwija się w ciągu życia dziecka zależnie od stanu centralnego układu nerwowego, a w tym analizatora słuchowego, jak i warunków w jakich rozwija się dziecko. Poziom rozwoju percepcji słuchowej w zasadniczy sposób decyduje o postępach w rozwoju mowy i nauki czytania.
Na złożoną czynność spostrzegania słuchowego dźwięków mowy składa się szereg czynności:
spostrzeganie i odróżnianie od siebie głosek oraz zjawisk prozodycznych (miejsce akcentu, intonacji zdania, tempa wymowy)
rozróżnianie elementarnych jednostek języka, jakimi są fonemy
analiza fonemowa, sylabowa i wyrazowa
Rozwój percepcji wzrokowej. Równolegle do rozwoju percepcji słuchowej powinna rozwijać się pamięć fonetyczna, równie niezbędna do rozwoju mowy oraz czynności czytania i pisania.
Analizator wzrokowy jest neurofizjologicznym podłożem spostrzegania wzrokowego. W okresie przedszkolnym zasadniczy wpływ na kształtowanie się wykonywanych przez dzieci czynności maja spostrzeżenia kinestetyczno - ruchowe. Odgrywają one główna rolę w naśladowaniu graficznym. Na spostrzeżenia wpływa zasób wyobrażeń. Im więcej wyobrażeń tym łatwiejsze spostrzeganie. Jeśli brakuje elementów wyobrażeniowych różnicowanie spostrzeżeniowe napotyka na trudności. Każde spostrzeżenie zmysłowe zawiera elementy analizy i syntezy. Spostrzeżenie i myślenie rodzi się i kształtuje w działaniu. Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym ujmują przedmioty w ogólnym zarysie, nie uwzględniając cech szczegółowych - jest to spostrzeganie globalne. W początku wieku przedszkolnego kształty graficzne w odtwórczym spostrzeganiu dzieci ujmują wyłącznie statycznie nie potrafią wyobrazić sobie dynamiki. Rysunek wykonywany przez dziecko z wyobraźni jest wyrazem emocjonalnego stosunku do przedmiotu. Odtwarzanie graficzne modelu jest niezwykle skomplikowaną czynnością. Wymaga ono bowiem łączenia kilku funkcji równocześnie tj. wzrokowego spostrzegania kształtu wraz z dokonaniem jego analizy , przetwarzania go równocześnie na dynamiczny obraz ruchowy, porównywanie oraz dokonanie ostatecznej syntezy kształtu.
Czynność czytania i pisania wymaga wysokiego rozwoju analizy i syntezy wzrokowej. Operacje te warunkują prawidłowe spostrzeganie liter odgrywają operacje identyfikacji i różnicowania ich kształtów. W wieku sześciu lat percepcja wzrokowa osiąga niezbędną do czytania i pisania dojrzałość. Początkowe ruchy wykonywane pod kontrola wzroku przekształcają się we wrażenia kinestetyczne skoordynowane z spostrzeganiem wzrokowym. Dzięki temu wstępny proces laterelizacji przekształca się w orientację kierunkowa, która jest konieczną przesłanka gotowości dzieci do nauki pisania i czytania.