Powstanie warszawskie
POWSTANIE WARSZAWSKIE 1944, rozpoczęte 1 VIII wystąpienie zbrojne Armii Krajowej, wsparte przez ludność miasta, w celu wyzwolenia stolicy; początkowo plan → „Burza” nie przewidywał walk w mieście (obawiano się odwetu niemieckiego), oddziały warsz. AK miały opuścić Warszawę i podjąć walkę na terenie zachodnich podokręgu Obszaru Warszawskiego AK; 21 VII dowództwo AK podjęło decyzję o podjęciu walki w mieście, w celu opanowania go przed wkroczeniem Armii Czerwonej; 25 VII KG AK wydała rozkaz gotowości do powstania (w całym kraju); od 26 VII trwały zabiegi Polaków u aliantów o wsparcie akcji w Warszawie (władze brytyjskie odrzuciły prośbę stwierdzając, iż Warszawa znajduje się w sowieckiej strefie operacyjnej); o podjęciu walki zadecydowały względy polityczne: oddziały AK i struktury Delegatury Rządu RP na Kraj ujawniające się w ramach planu „Burza” były rozbrajane przez władze sowieckie, a ludzie więzieni, również na zach. od linii Bugu; rozpoczął działalność PKWN; uznano, że opanowanie stolicy przez AK i objęcie w niej władzy przez krajowe agendy rządu RP na uchodźstwie zmusi ZSRR do uznania suwerennych praw Polski; 8 VII rząd upoważnił Delegaturę Rządu i KG AK do ogłoszenia powstania w Warszawie w momencie przez nie obranym; 31 VII, po uzyskaniu informacji, że czołgi sowieckie są już na obrzeżach Pragi, KG AK podjęła decyzję (zaaprobowaną przez Delegata Rządu) o rozpoczęciu walki 1 VIII o godz. 17 (godzina „W”). Siły AK liczyły łącznie ok. 50 tys. żołnierzy, dysponujących 6 tys. sztuk broni palnej, 45 tys. granatów i zapasem amunicji na 2-3 dni walki; jednostki innych organizacji (AL, PAL, KB, NSZ) grupowały ok. 2,5 tysiąca żołnierzy; garnizon niemiecki liczył prawie 20 tys. dobrze uzbrojonych żołnierzy i policjantów, ponadto w mieście znajdowały się liczne pododdziały jednostek kierowanych na front; Niemcy spodziewali się wybuchu powstania od dawna, od wiosny 1944 umacniali obiekty zajmowane w mieście. Prowadzona w pośpiechu i półjawnie mobilizacja sił powstańczych sprawiła, że rozkaz nie dotarł na czas do części dowódców i oddziałów, a w wielu rejonach miasta doszło do potyczek przed godziną „W”, co zaalarmowało siły niemieckie (odpadł największy atut sił powstańczych — zaskoczenie); powstanie rozpoczęło ok. 23 tys. żołnierzy (tylko 10% uzbrojonych) ogólnym szturmem na rozrzucone po całym mieście niemieckie punkty oporu; dowódca sił powstańczych: komendant okręgu warsz. AK płk A. Chruściel („Monter”). Powstańcy nie zdobyli większości atakowanych obiektów, m.in. dzielnicy z siedzibami władz administracyjnych — pałacu Brühla, i policyjnych — rejonu alei Szucha, Dworca Głównego, Poczty Głównej, Komendy Miasta, Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Narodowego, elektrowni, Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, Cytadeli, Dworca Gdańskiego, Domu Akademickiego przy pl. Narutowicza, lotnisk na Okęciu i Bielanach, mostów przez Wisłę; ponieśli duże straty — ok. 2 tysiąca zabitych (Niemcy — około 0,5 tysiąca); opanowali natomiast zwarty zespół dzielnic mieszkalnych w Śródmieściu i mniejsze zespoły budynków w innych dzielnicach; większość oddziałów z Żoliborza, Ochoty i części z Mokotowa wycofała się do podwarszawskich lasów — Puszczy Kampinoskiej, lasów sękocińskich i kabackich, oddziały praskie powróciły do konspiracji; do 4 VIII siły powstańcze kontynuowały ataki, zdobyły kilka ważnych punktów niemieckiego oporu, m.in.: Pocztę Główną, elektrownię, Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych, pałac Blanka, Bank Polski na Bielańskiej; w nocy 4/5 VIII na Żoliborz powróciło zgrupowanie z Puszczy Kampinoskiej. 4 VIII KG AK z powodu braku amunicji zabroniła podejmowania działań ofensywnych; od 3 VIII premier rządu RP na uchodźstwie bez rezultatu prosił Stalina o pomoc wojskową dla powstania; po zmianie stanowiska władz brytyjskich 4 VIII-21 IX samoloty alianckie dokonywały zrzutów broni, amunicji i żywności nad Warszawą i Puszczą Kampinoską; łącznie z południa Włoch startowało 199 samolotów (94 polskich), które przewiozły 233 t zaopatrzenia (tylko 47 t odebrali powstańcy).
W wyniku działań w pierwszych dniach powstania wytworzyły się 3 ośrodki walki (Śródmieście z Wolą i Starym Miastem, Dolny Mokotów i Żoliborz), zorganizowane w 3 grupy taktyczne: Śródmieście (dowódca ppłk E. Pfeiffer „Radwan”), Północ — obejmującą Stare Miasto, Powązki, Marymont, Żoliborz i Puszczę Kampinoską (ppłk K. Ziemski „Wachnowski”), Południe — obejmującą Mokotów, Czerniaków, lasy chojnowskie i kabackie (ppłk J. Rokicki „Karol”); siły powstańcze zostały poparte przez ludność cywilną, która spontanicznie pomagała w obronie, budowie umocnień, tworzeniu służb sanitarnych i ratowniczych, zaopatrzeniu w żywność i wodę; jawną działalność w okresie powstania prowadziły władze i organy Pol. Państwa Podziemnego — KRM, RJN, departamenty Delegatury Rządu RP na Kraj; audycje nadawała radiostacja → „Błyskawica” , harcerze zorganizowali pocztę polową, kontynuowały pracę RGO i PCK (głównie wyżywienie), niesienie pomocy mieszkańcom wspierał Kościół katolicki. Od 5 VIII Niemcy, wykorzystując przybywające nowe oddziały SS, policji, jednostki frontowe i lotnictwo, rozpoczęli natarcie na Woli i Ochocie w celu otwarcia tras komunikacyjnych przez mosty; 5-6 VIII mimo oporu zgrupowania ppłka J. Mazurkiewicza „Radosława” (okrążone — przebiło się na Stare Miasto) zdobyli Wolę i odcięli Stare Miasto od Śródmieścia, wymordowali około 40 tysięcy osób cywilów; 4-11 VIII opanowali Ochotę i również dokonali rzezi ludności; następne uderzenie zostało skierowane na Stare Miasto, zamykające wylot trasy komunikacyjnej na most Kierbedzia; Niemcy, nie mogąc opanować dzielnicy jednym uderzeniem, rozpoczęli systematyczne niszczenie domów atakami artylerii i lotnictwa; po zepchnięciu obrońców w głąb Starego Miasta od 19 VIII rozpoczęli szturm generalny; pomocy obrońcom próbowało udzielić zgrupowanie partyzanckie z Puszczy Kampinoskiej; po niepowodzeniu próby przedarcia się przez Powązki przeszło na Żoliborz i w nocy 19/20 oraz 20/21 VIII, ponosząc duże straty, atakowało bez powodzenia Dworzec Gdański; 25 VIII-1 IX trwała ewakuacja obrońców Starego Miasta kanałami do Śródmieścia (4,5 tysiąca) i na Żoliborz (0,8 tysiąca); ludność cywilnej (80 tys.) i ciężko ranni (8 tysięcy) zostali w dużej części wymordowani przez Niemców, pozostałych wywieziono do obozu w Pruszkowie; w innych dzielnicach w sierpniu powstańcy umacniali pozycje obronne, w Śródmieściu zdobyli m.in.: gmach PAST-y, Pałac Staszica, Komendę Policji, budynek YMCA.
13 VIII władze ZSRR oficjalnie potępiły dowództwo powstania, 15 VIII nie wyraziły zgody na wahadłowy lot zaopatrzeniowy dla Warszawy bombowców amerykańskich połączony z lądowaniem na lotnisku pod Połtawą; ujawnienie światu opinii publicznej stanowiska rządu sowieckiego w sprawie pomocy dla powstania i upór premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla doprowadziły do wyrażenia zgody na jeden lot na początku września; po upadku Starego Miasta Niemcy, licząc się z możliwością sowieckiego ataku na Pragę i koniecznością organizowania linii obrony wzdłuż zachodniego brzegu Wisły, rozpoczęli jego oczyszczanie, 3-6 IX wyparli powstańców z Powiśla, od 5 IX atakowali Śródmieście wzdłuż Al. Jerozolimskich dążąc do odblokowania trasy komunikacyjnej przez most Poniatowskiego; 9-10 IX dowództwo powstania podjęło rozmowy kapitulacyjne, przerwane po zapowiedzi dziennego lotu amerykańskiego z zaopatrzeniem oraz rozpoczęciu sowieckiego natarcia na Pragę; 11 IX Niemcy uderzyli na Czerniaków i 13 IX odcięli od Śródmieścia; 16-21 IX oddziały 2 dywizji piechoty WP sforsowały Wisłę, utworzyły niewielkie przyczółki na Żoliborzu, Powiślu, Czerniakowie i nawiązały współdziałanie z siłami powstańczymi, jednak nie zdołały odeprzeć niemieckie przeciwuderzenia; większość żołnierzy poległa lub została zamordowana; od 13 IX zrzuty dla powstańców rozpoczęło lotnictwo sowieckie; 18 IX 110 amerykańskich bombowców dokonało zrzutu nad Warszawą (powstańcy przejęli 30% zasobników); 24 IX Niemcy zaatakowali Mokotów, 26 IX część obrońców kanałami przeszła do Śródmieścia (0,6 tysiąca), reszta 27 IX skapitulowała; tego samego dnia oddziały niemieckie rozpoczęły operację likwidacji zgrupowania partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej, 29 IX oddziały polskie, próbujące wydostać się z okrążenia, zostały rozbite pod Jaktorowem; 29 IX Niemcy uderzyli na Żoliborz, który 30 IX skapitulował; osamotnione Śródmieście poddało się 2 X. Układ kapitulacyjny zapewniał powstańcom prawa kombatanckie, zabraniał stosowania odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności cyw.; oddziały powstańcze, bezpośrednio przed kapitulacją przeorganizowane w Warszawski Korpus AK (8 Dywizja Piechoty AK im. R. Traugutta — oddziały żoliborskie, 10 Dywizja Piechoty AK im. S. Okrzei — mokotowskie, 28 Dywizja Piechoty AK im. M. Rataja — śródmiejskie), do 5 X opuściły Warszawę; ludność cywilną ewakuowano do obozu przejściowego w Pruszkowie, później rozesłano do różnych miejscowości na terenie okupacji niemieckiej, część młodzieży i powstańców wywieziono do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Cel powstania nie został osiągnięty; straty niemieckie wynosiły: 10 tysięcy zabitych, 6 tysięcy zaginionych, 9 tysięcy rannych, prawie 300 czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych; wśród powstańców było około 10 tysięcy zabitych, 7 tysięcy zaginionych, 5 tysięcy ciężko rannych, do niewoli poszło około 16 tysięcy żołnierzy; zginęło 150-200 tysięcy osób cywilnych; planowe działania Niemców w czasie powstania i po jego upadku doprowadziły do zniszczenia około 70% majątku miasta.
A. BORKIEWICZ Powstanie warszawskie 1944, Warszawa 1964;
Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. 1-3, Warszawa 1974;
J. CIECHANOWSKI Powstanie warszawskie, Warszawa 1984;
J. ZAWODNY Powstanie warszawskie w walce i dyplomacji, Warszawa 1994.
Autor: Adrian Dominik Gwoździński