Teoria wychowania - podstawowe pojęcia
WYCHOWANIE, w szerokim znaczeniu — wszelkie zjawiska związane z oddziaływaniem środowiska społ. i przyr. na człowieka, kształtujące jego osobowość; w znaczeniu węższym, używanym w pedagogice, wychowanie oznacza oddziaływania organizowane celowo, mające prowadzić do pożądanych zmian w funkcjonowaniu jednostek i grup; o ile w pierwszym znaczeniu wychowanie jest niemal tożsame z procesem → socjalizacji, w drugim — oznacza celową interwencję w jej przebieg. Stopniowe wyodrębnienie wychowania jako świadomie kontrolowanej części procesów socjalizacyjnych następowało wraz ze wzrostem złożoności życia zbiorowego, doprowadzając do ukształtowania specyficznych, służących mu instytucji (→ szkoła) i zawodów. Wychowanie dokonuje się także w związku z działalnością innych niż edukacyjne instytucji (np. Kościołów, środków masowego przekazu, instytucji kult., organizacji społ.); szczególne zadania wychowawcze spoczywają tradycyjnie na rodzinie, choć jej rola podlega we współcz. społeczeństwach daleko idącym przeobrażeniom; wiąże się to zarówno ze zmianami modelu rodziny, jak i ze wzrostem siły oddziaływania innych instytucji społ. (obowiązkowa edukacja szkolna, w ostatnich latach — silny wpływ elektron. kultury masowej).
W społeczeństwach o scentralizowanej kontroli procesy wychowawcze mogą przybierać postać zorganizowanego systemu: poszczególne instytucje koordynują działania edukacyjne i wzajemnie się wspierają. W społeczeństwach pluralistycznych i zdecentralizowanych wielość oddziaływań wychowawczych prowadzi do powstawania niespójnych, często przeciwstawnych wymagań i wzorów; w rezultacie społeczeństwa takie stwarzają duże możliwości dróg rozwoju jednostek i grup, przy jednoczesnym osłabieniu normatywnej kontroli społecznej. Niespójność koncepcji wychowania wynika m.in. z różnic w pojmowaniu jego podstawowych celów przez poszczególne orientacje polit.-społeczne. Wychowanie pojmowane konserwatywnie jest zorientowane przede wszystkim na zapewnienie ciągłości kulturowej i realizację tradycyjnych wartości uznawanych za uniwersalne; wychowanie takie opiera się na autorytecie i systematycznym wdrażaniu do powinności. Radykalne orientacje polit. przypisują wychowaniu rolę czynnika zmiany społ.: ma ono przyczyniać się do poszerzenia zakresu wolności i sprawiedliwości; koncepcje te są często formułowane np. w programach lewicowych ruchów społecznych. W ujęciu liberalnym akcentuje się z kolei dążenie do rozwoju indywidualnego (rozwój społ. jest konsekwencją działań wolnych jednostek) — wychowanie jest więc ujmowane jako wspomaganie rozwoju indywidualnych cech i możliwości jednostki. Wyodrębnione orientacje eksponują odmienne aspekty wychowania; w rzeczywistości proces wychowania — jako społ. dyskurs — obejmuje wszystkie te elementy jednocześnie, decydując zarówno o zachowaniu tradycji kulturowych, możliwościach społ. zmiany, jak i o szansach rozwojowych jednostek. Współczesne przeobrażenia kulturowe prowadzą do gwałtownych sporów o sens działań wychowawczych, aż do kwestionowania ich prawomocności (→ antypedagogika, także radykalny ruch obrony praw dziecka). Zakwestionowaniu ulega przekonanie o możliwości planowania zmian w kulturze i osobowości jednostek (ujmowanie wolności ludzkiej jako niezdeterminowania), a nawet o sensowności takiego planowania — przy obecnym tempie zmian cywilizacyjnych trudno wyobrazić sobie świat, w którym będzie żyło następne pokolenie; w odpowiedzi nasilają się konserwatywne dążenia do oparcia edukacji na fundamentalnych wartościach; dylematy te sprawiają, że wychowanie staje się współcześnie jednym z centr. problemów społecznych.
WYCHOWANIE całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz przyrodniczego człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość przygotowujących go do życia w społeczeństwie. We współczesnej pedagogice używa się terminu "wychowanie" w węższym znaczeniu tego słowa i rozumie się przez nie świadome, zamierzone i specyficzne działania osób (wychowawców), których celem jest osiągnięcie względnie trwałych zmian w osobowości jednostki (wychowanka). Zmiany te obejmują zarówno sferę poznawczo-instrumentalną, pozwalającą na poznanie i przekształcanie rzeczywistości, jak i stronę aksjologiczną, kształtującą stosunek człowieka do świata i ludzi, jego przekonania, system wartości itp. W pedagogice używa się pojęcia wychowania w trzech znaczeniach: 1) jako proces - rodzaj działalności ludzkiej, polegającej na wywoływaniu zmian w osobowości człowieka, 2) jako stan - ogół zjawisk określających przebieg, cele, metody, środki i warunki wychowania, 3) jako wynik - suma następstw wyrażająca się w zmianie osobowości człowieka i w stopniu przygotowania go do życia społecznego. Do podstawowych dziedzin wychowania zalicza się: wychowanie umysłowe, wychowanie moralne, wychowanie społeczne, wychowanie estetyczne i wychowanie fizyczne, a także samowychowanie.
SOCJALIZACJA proces i rezultat procesu przekazywania jednostce systemów wartości, norm i wzorów zachowań obowiązujących w danej zbiorowości, a także określonych umiejętności, w tym zwł. związanych z opanowaniem narzędzi (sposobów posługiwania się przedmiotami będącymi wytworami człowieka) oraz wejściem w świat społ. instytucji; dokonuje się poprzez oddziaływania środowiska społ., osób i instytucji wychowujących.
SOCJALIZACJA jest to uspołecznienie człowieka poprzez: a) celowe, zamierzone oddziaływania wychowawcze społeczeństwa, szczególnie rodziny i instytucji wychowawczych. b) nie kierowany i nie uświadamiany wpływ środowiska społecznego. To proces stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa w wyniku uczenia się i przestrzegania obowiązujących norm i zasad współżycia z innymi ludźmi.
EDUKACJA, wychowanie, kształcenie; ogół procesów oświatowo-wychowawczych.
EDUKACJA to pojęcie szerokie - oznacza wychowanie - jako kształcenie człowieka (przede wszystkim dziecka do osiągnięcia dorosłości). obejmuje aspekty: intelektualny, psychologiczny, moralny. Celami edukacji są: uczenie przystosowywania do życia w społeczeństwie, kształtowania wolnego i osobistego sądu.