PRZEŁOM OŚWIECENIOWY
(DOBA NOWOPOLSKA OD POŁOWY XVIII w. DO 1939 r.)
Druga połowa XVII w. a zwłaszcza pierwsza połowa XVIII w. to okres upadku języka polskiego, jednak pojęcie upadku nie odnosi się do samego systemu językowego polszczyzny lecz do sfery użycia języka ojczystego. Był to upadek świadomości językowej i społecznego prestiżu polszczyzny. Szlachecka prowincja tonęła w ciemnocie i zacofaniu, nasilała się moda makaronizowania, czyli coraz obfitszego wplatania w polskie teksty wyrazów, wyrażeń i zwrotów łacińskich. Środowisko dworskie i magnackie opanowała francuszczyzna. Język narodowy spadł do roli mowy pospólstwa.
Zaczęły pojawiać się prekursorskie oznaki umysłowego i duchowego przełomu. Zwiastunami nowych czasów byli biskupi: Andrzej Stanisław Załuski - kanclerz wielki koronny oraz jego brat biskup kijowski Józef Andrzej Załuski. Założyli w 1747 r. w Warszawie pierwszą w Polsce bibliotekę publiczną nazwaną ich imieniem, która miała być krokiem na drodze do powołania towarzystwa naukowego. Wydawnictwa źródłowe Józefa Andrzeja stały się podwaliną rozwoju nauk historycznych i filologicznych.
Najwybitniejsza postać tego okresu to ksiądz Stanisław Konarski - dokonał reformy szkolnictwa pijarskiego. W 1740 r. zorganizował w Warszawie tzw. Collegium Nobilium - wzorową elitarną szkołę pijarską, której program nauczania stanowił rewolucję: ograniczenie łaciny, wprowadzenie na wszelką skalę nauczania w języku ojczystym, nauka języków obcych (franc., niem.), zerwanie z barokową tradycją sasko - sarmacką w zakresie nauczania wymowy (z makaronizowaniem).
W tym samym duchu zreformowali swoje szkolnictwo jezuici. Czołową rolę odegrał tu ksiądz Franciszek Bohomolec. Ta reforma miała jeszcze większe znaczenie społeczne, gdyż jezuici mieli bardziej rozbudowaną sieć kolegiów i w związku z tym o wiele większy wpływ na umysłowość, poglądy i przekonania szlachty.
Właściwy przełom rozpoczął się wraz ze wstąpieniem na tron St. Augusta. Powstała wówczas Szkoła Rycerska, teatr narodowy, nowoczesne czasopiśmiennictwo „ Monitor”, „ Zabawy Przyjemne i Pożyteczne.” W 1766 r. Adam Kazimierz Czartoryski rzekł: „spodziewamy się, że pod mądrym króla panowaniem, który jako swój naród, tak i język kocha, zaniedbana polszczyzna pocznie się wydoskonalać, zjawi się towarzystwo ludzi uczonych.”
Do zadań polityki językowej Oświecenia należy: zapewnienie językowi narodowemu przodującego miejsca w życiu społecznym i kulturalnym, wykształcenie modelu stylistycznego języka literackiego, odpowiadającego nowym modelom społecznym. Oświecenie rozpoczęło walkę przeciw makaronicznej tradycji sasko-sarmackiej i przeciw gallomani.
Polem walki stało się czasopismo, teatr, literatura; jej narzędziem była satyra i parodia. Posłużył się nimi F. Bohomolec w rozprawie „Rozmowa o języku polskim”.Kaleczenie j. polskiego francuskimi konstrukcjami składniowymi piętnuje także Julian Ursyn Niemcewicz w „Powrocie posła”. W walce o odnowę języka i stylu potrzebny był pozytywny wzór językowo - stylistyczny. Dostarczali go: I. Krasicki, S. Trembecki, K. Węgierski, F. Zabłocki, F. Karpiński.
Realizowali oni naczelne ideały stylistyczne epok: jasności, naturalności i stosowności. Te nowe ideały chciano zaszczepić głównie młodzieży, dlatego Komisja Edukacji Narodowej (1-wsze na świecie ministerstwo oświaty) zorganizowała jednolity dla całego kraju system szkolnictwa świeckiego i państwowego, obejmującego szkoły wszystkich szczebli, z polskim językiem wykładowym i z polszczyzną jako obowiązkowym przedmiotem nauczania.
Oświecenie w pełni wprowadziło język narodowy do nauki, definitywnie usuwając łacinę. Powstało wiele polskich dzieł naukowych z różnych dziedzin, historii: np. A. Naruszewicz „Historyja narodu polskiego od początku chrześcijaństwa” (1780 - 1786), K. Wyrwicz „Historyja Powszechna”; nauki filologiczne: F. Karpiński „O wymowie w prozie albo w wierszu” (1782), O. Kopczyński „Gramatyka dla szkół narodowych” (1778 - 1783), a także pedagogiki i matematyki.
Zasługą tych autorów było stworzenie polskiej terminologii naukowej. Część teoretyków opowiedziała się za terminologią międzynarodową jako ważnym ułatwieniem międzynarodowej wymiany myśli naukowej i technicznej. Polszczyli terminy z pochodzenia grecko - łacińskiego np. graphia - geografia, historia - historyja.
W okresie Oświecenia powstały dwa podręczniki - gramatyki: Szklarskiego (terminów pochodzenia łacińskiego) i Kopczyńskiego (posługiwał się neologizmami). Ukształtował się też styl nowoczesnej publicystyki (społeczno - politycznej).
Oświecenie zapoczątkowało kształtowanie się nowoczesnego narodu polskiego, zrodziło to potrzebę nowego słownictwa społeczno - politycznego i prawno - ustrojowego (S. Staszic, H. Kołątaj). Powstało wiele nowych terminów i określeń, starsze unowocześniły swoje znaczenie np. naród, ojczyzna, konstytucja, prawo. Znalazło to odbicie w Konstytucji 3 Maja. Ukształtował się nowoczesny polski język literacki, system gramatyczny został ujednolicony i skodyfikowany w gramatyce Kopczyńskiego; słownictwo zostało odnowione. Oświecenie 1-wszy raz w dziejach naszej kultury wprowadziło język narodowy do nauki, wpływając decydująco na rozwój terminologii naukowej. Język ojczysty stał się narzędziem całej kultury narodu.
2