KORPORACJE TRANSNARODOWE- ICH ZNACZENIE W ERZE GLOBALIZACJI

Współczesny świat nieustannie zmienia się. Zmiany mają charakter dynamiczny i zachodzą pod wpływem różnego rodzaju procesów. Są to procesy społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturowe, z których każdy jest poddawany działaniu tzw. globali­zacji traktowanej przede wszystkim jako zjawisko lub stan światowej gospodarki. W procesach globalizacji gospodarki coraz większa rolę odgrywają korporacje transnarodowe. Przyglądnijmy się tym przedsiębiorstwom. Co prawda samo określenie „globali­zacja” we­szło na trwałe do naszego słownika w latach dziewięćdziesiątych XX w., to tak naprawdę jest ona elementem już znacznie wcześniej rozpoczętego procesu umiędzynarada­wiania życia społecz­nego, kulturowego a przede wszystkim działalności gospodarczej. Tak wśród naukowców, jak i w gronie ekspertów ekonomicznych nie ma dziś powszechnej zgody w postrzeganiu globalizacji tak w materii teoretycznej jak i praktycznej. Pełne poro­zumienie w tym środowisku dotyczy jedynie tego, że globalizacja istnieje i w znaczący sposób wpływa dziś praktycznie na wszystkie sfery naszego życia. Globalizacja, jak i inne kontrower­syjne zjawiska w teorii ekonomii, nie została jednoznacznie zdefiniowana, a wynika to przede wszystkim z jej trzech cech: żywiołowości, wielopoziomowości i wielowymiarowości. W literaturze przedmiotu istnieje duża różnorodność w podejściu tak do analizy jak i oceny tego zjawiska, że nie sposób w niniejszej pracy przywołać je w całości, a możliwe jest jedynie za­sygnalizowanie ich istnienia. Tak więc mówiąc o globalizacji najprościej można przedstawić okre­ślenia, które są często używane do jej skonkretyzo­wania, a wśród nich wy­różniają się: przekraczanie granic kraju i działanie na odległość, pogłębianie powiązań ekonomicz­nych i umiędzynaradawianie czynników produkcji, kompresja czasu i przestrzeni. W licznych publikacjach powtarzana jest teza, że globalizacja jest „najbardziej zaawansowaną formą umiędzynarodowienia działalności gospodarczej, realizowanej na płaszczyźnie rynków, sektorów (branż) i przedsiębiorstw^1. Natomiast wychodząc z treści definicji prezentowanych przez innych autorów należałoby uznać, że globalizacja jest procesem integrowania się gospoda­rek krajowych i regionalnych, poszczególnych sektorów, rynków a nawet przedsiębiorstw. Niezależnie jednak od sposobu po­dejścia do istoty globalizacji należy podkreślić, że jej rezultatem jest tworzenie się silnych więzi gospodarczych, poprzez trans­graniczne przepływy kapitału, technologii, wykwalifikowanych zasobów ludzkich itp. Integrowanie jest cechą najbardziej łączoną z globalizacją. Kojarzy się ona między innymi z usuwaniem barier w światowym handlu, likwidowaniem ograniczeń w przepływie transferów kapitałowych i w ruchu osobowym. Rozwijająca się integracja po­woduje, że podejmowane decyzje mają wpływ na sytuację społeczną, gospodarczą, polityczną w odległych zakątkach kraju^2. Coraz częściej zdarza się, że nawet stosunkowo niewielkie zmiany wprowadzane w jakimś miejscu globu wywołują zauważalny skutek w innym kraju, a nawet na innym kontynencie. Warto podkreślić, że to integrowanie zachodzi nie tylko na szczeblu gospodarek narodowych w formie np.: nowych ugrupowań regionalnych, ale również dotyczy korporacji transnarodowych i przedsiębiorstw narodowych. Realizowane jest w postaci: fuzji, przejęć lub też wspólnie organizowanych jednostek badawczo-rozwojowych. Zachodzące procesy integracyjne w światowej gospodarce powodują, że owe podmioty stają się coraz bardziej międzynarodowo współzależne. Z tego wynika, że niejednokrot­nie decyzje podejmowane w odległym punkcie świata mogą mieć istotny, a niekiedy nawet decydujący wpływ na funkcjonowa­nie takiego podmiotu. ZARYS TEORETYCZNY I HISTORYCZNY ROZWOJU KORPORACJI W literaturze przedmiotu można spotkać się z różnymi rodzajami korporacji, a mianowicie są to korporacje transnarodowe, wielonarodowe, międzynarodowe. To rozróżnienie jest spowodowane różnymi kryteriami, które są wykorzystywane w procesie ich kwalifikacji do jednej z tych trzech kategorii. Występuje też wiele różnych określeń i definicji, które je precyzują. Według kla­syfikacji T. Sporka korporacje transnarodowe (nazywane również międzynarodowymi) to „przedsiębiorstwa, których kompania macierzysta znajduje się w danym kraju, natomiast jej operacje dokonywane są na rynkach innych krajów, włącznie z zakłada­niem oddziałów, filii, czy też przejmowaniem kontroli nad określonymi przedsiębiorstwami w tych krajach”^3. Natomiast korpora­cja wielonarodowa jest przedsiębiorstwem, którego kapitał, w przeciwieństwie do korporacji transnarodowej, nie jest w więk­szości narodowy, lecz pochodzi z zagranicy^4. Nie ulega wątpliwości, że definicja korporacji transnarodowej powinna być przejrzysta i zarazem bardzo pojemna, a to ze względu na coraz bardziej złożone powiązania kapitałowe pomiędzy tworzącymi je spółkami. Wydaje się, że takie wymogi spe­łnia najszerzej akceptowana wśród ekonomistów definicja korporacji transnarodowych według P. Dickena, zgodnie z którą jest to „organizacja, która koordynuje działalność produkcyjno-handlową (różnych jednostek, w różnych krajach - dopisek A. Zor­skiej) z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje”^5. Z drugiej strony ze względu na liczne odwołania do Światowego Raportu Inwestycyjnego (ang. World Investment Report) w zakresie danych statystycznych, autor za najbardziej adekwatną do niniejszego artykułu wybrał definicję stworzoną przez Konferencję Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (ang. United Nations Conference on Trade and Development- UNCTAD), zgodnie z którą korporacja transnarodowa jest spółką posiadającą bądź nie posiadającą osobowości prawnej, która składa się z macierzystych korporacji oraz ich zagranicznych spółek córek (ang. foreign affiliates). Przy czym pod pojęciem korporacji macierzystej rozumie się spółkę kon­trolującą aktywa swoich jednostek w krajach innych niż kraj ich pochodzenia oraz zwykle posiadającą określony udział w ich kapitale własnym (ang. equity capital). Na ogół uznaje się, że udział w kapitale własnym na poziomie co najmniej 10%^6 zwy­kłych akcji lub uprawniających do głosowania w spółce z osobowością prawną lub ich odpowiednik w spółce bez osobowości prawnej uważane są za wielkości, dzięki którym uzyskuje się kontrolę nad zasobami ^7. Powstanie korporacji transnarodowych należy ściśle łączyć z procesami globalizacji i umiędzynarodowieniem krajowych pod­miotów gospodarczych. Koniec II wojny światowej przyczynił się do uspokojenia sytuacji politycznej, co z kolei sprzyjało rozkwi­towi działalności gospodarczej. Wcześniej istniała asymetria w rozwoju działalności korporacji, przejawiająca się w ich funkcjo­nowaniu przede wszystkim na terenie Europy Zachodniej, lecz konsekwencje II wojny światowej w postaci zmian w polityce, społeczeństwie i gospodarce doprowadziły do powstania za Oceanem nowego centrum gospodarczego świata, jakim stały się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i pozostają do dziś. Po II wojnie światowej na potęgę gospodarczą zaczęły wyrastać kor­poracje amerykańskie, których przewaga stopniowo była balansowana przez wielkie przedsiębiorstwa japońskie i odbudowujące swą siłę korporacje europejskie. W rezultacie została zainicjowana budowa „jądra gospodarczego” (pierwotnie tworzyły je: USA, Europa Zachodnia i Japonia), które nazwano się Triadą. Liberalizacja działalności gospodarczej dokonywana na obszarze gospodarek wolnorynkowych pozwalała na dalszy, nieograniczony wzrost ekonomiczny oraz dywersyfikację geograficzną prowa­dzonej działalności gospodarczej przez korporacje transnarodowe, aż do dzisiejszych rozmiarów^8. PRÓBA SPOJRZENIA NA ŚWIATOWE KORPORACJE Współcześnie rozwój korporacji transnarodowych postrzega się przez pryzmat zachodzących zmian o charakterze jakościowym, w formie nowych technik komunikowania się oraz ewolucji w znaczeniu czynników produkcji, które dokonują się w liberalizowa­nej międzynarodowej wymianie handlowej. Umiejętność wykorzystania współczesnych technik komunikowania się decyduje dziś o przewadze konkurencyjnej, ponieważ dzięki szybkiej i rzetelnej informacji można podjąć efektywne oraz kończące się sukce­sem ekonomicznym decyzje gospodarcze między innymi o umiejscowieniu działalności gospodarczej, jej zakresie i rozmiarach. Drugim elementem, który decyduje o tak szybkim rozwoju i wysokiej konkurencyjności korporacji jest ich dbałość o kapitał inte­lektualny. Połączenie zaawansowanej i konkurencyjnej wiedzy z posiadanymi obfitymi czynnikami produkcji pozwala na rozwi­nięcie takiej skali działalności produkcyjnej, że powstaje możliwość dalszego rozwoju oraz finansowania i wdrażania postępu technicznego^9. Korporacje oddziałują na rozwój procesu globalizacji poprzez swój wpływ na światową gospodarkę. Ich obecność może przejawiać się w dwóch formach: pośredniej i bezpośredniej^10. Istnienie korporacji na rynku zagranicznym jest formą pośrednią, która polega na obecności korporacyjnych towarów i usług poza granicami kraju macierzystego. Ta forma obecności jest trak­towana jako stadium przejściowe - poprzedzające dalszy proces przechodzenia do bardziej złożonej fazy zagranicznej aktywno­ści, czyli inwestycji. To właśnie bezpośrednia forma oznacza przejście do dalece bardziej zaawansowanej formy globalnej obec­ności korporacji, jaką są bezpośrednie zagraniczne inwestycje. Ostatnie 40 lat to czas bardzo szybkiego wzrostu liczby korporacji transnarodowych. W latach 70-tych było około 7000 korpora­cji określanych mianem wielonarodowych i ponadnarodowych, znajdujących się tylko na obszarze 14 najlepiej rozwiniętych państw^11, natomiast w latach 80-tych ich liczna wynosiła już około10000^12. Wczesne lata 90-te XX w. to kolejny dynamiczny skok w ilości korporacji transnarodowych, którą oszacowano na 37000 oraz należących do nich co najmniej 170000 zagranicz­nych spółek córek, przy czym 33500 z nich było korporacjami macierzystymi z siedzibami w rozwiniętych krajach. Do 2004 r. liczba korporacji transnarodowych wzrosła do 70000, a ich zagranicznych spółek córek do 690000, przy czym prawie połowa z nich jest obecnie umiejscowiona w rozwijających się krajach.

---