W. Tyloch: „Dzieje ksiąg Starego Testamentu” (i nie tylko)

1. Biblia to zbiór różnych ksiąg a nie jednolite pismo!

2. Podział.

Kanon Palestyński

• 39 ksiąg

• spisany po 70 r. n.e

• ułożone wg kolejności powstawania ksiąg

• najstarsza Pieśń Dobory z Księgi Sędziów- XII w. p.n.e. Najmłodsza Daniela- II w. p.n.e.

1. Prawo (hebr. Tora- `nauka)

• K. Rodzaju (Genesis)

• K. Wyjścia (Exodus)

• K. Kapłańska (Lewiticus)

• K. Liczb (Numeri)

• K. Powtórzonego Prawa (Deuteronomium)

2. Prorocy (hebr. Newiim).

Opowiadają dzieje Izraela od śmierci Mojżesza, przez osiedlenie w kankan, okres Sędziów, dzieje Izraela i Judy aż do ich upadku. Mówią o karze za grzechy i pociesze dla nawróconych.

Księgi:

• Jozuego

• Sędziów

• 1 i 2 Samuela

• 1 i 2 Królów

• Jzajasza

• Jeremiasza

• Ezechiela

12 proroków „mniejszych:

• Ozeasza

• Joela

• Amora

• Abdiasza

• Jonasza

• Micheasza

• Nahuma

• Habakuka

• Sofoniasza

• Aggeusza

• Zachariasza

• Malachiasza

1. Pisma (hebr. Ketuwim).

Księgi poetyckie, filozoficzne, proza historyczna. Od Estery do Kronik- dzieje panowania Persów i Hellenów.

Księgi:

• Psalmów (przypisywane Dawidowi)

• Przysłów (mądrości Wschodu)

• Rut

• Koheleta (refleksja filozoficzna o marności)

• Lamentacji (po upadku Jerozolimy)

• Estery

• Daniela

• Ezdrasza

• Nechemiasza

• 1 i 2 Kronik

Kanon Aleksandryjski

• 46 Ksiąg

• przejęty przez chrześcijan

• ułożony wg treści.

a.)Księgi Historyczne

• Pięcioksiąg

• Jozuego

• Sędziów

• Rut

• Samuela

• Królewskie

• Kronik

• Ezdrasza

• Nehemiasza

• Tobiasza

• Judyty

• Estery

• Machabejskie

b.) Księgi Dydaktyczne/ Poetyckie

• Hioba

• Psalmów

• Przysłów

• Koheleta (Eklezjastesa)

• Pieśń nad Pieśniami

• Mądrości

• Eklezjastyka

c.) Księgi Prorockie

• Izajasza

• Jeremiasza (+ Barucha i Lamentacje)

• Ezechiela

• 12. proroków mniejszych

• Daniela

3. Wątpliwości co do ksiąg:

• Barucha

• Tobiasza

• Judyty

• Mądrości

• Eklezjastyka

• 1 i 2 Machabejskich

U katolików uznane zostały za kanoniczne (deuterkanoniczne). U „reszty” chrześcijan i w judaizmie- apokryfy.

4. Bardzo wiele było ksiąg nie włączonych do kanonu, które uległy (czasem celowemu) zniszczeniu.

• Np. Księgi Henocha i Jubileuszów ocalały tylko dzięki etiopskiemu tłumaczeniu.

• Pisma z Qumran nad Morzem Martwym zachowane dzięki przezorności esseńczyków uciekających przed rzymianami w 68 r. n.e.- rękopisy 3 różnych wersji Starego Testamentu (we fragmentach oczywiście) z II w.p.n.e- I.n.e.

5. Język Ksiąg Biblijnych.

1. ST- hebrajski (+parę wersów po aramejsku)

2. NT- zachował się po grecku.

• W Palestynie w V w. p.n.e aramejski był językiem potocznym, hebrajski językiem literackim, liturgicznym. Posługiwali się nim uczeni.

• Miszna- nauki uzupełniające Torę. III w. p.n.e

• Problemy z późniejszymi tłumaczeniami z języków semickich. Np. błędy w „Biblii Tysiąclecia” z 1971r- Lb. 24,3: „oczy otwarte” => „oczy zamknięte” => „wzrok przenikliwy”

• Problemy- przekaz ST

• „Krytyczna ortodoksja”- obrona tradycyjnych przekonań dotyczących np. autorstwa ksiąg, wbrew badaniom naukowym.

• Wulgata św. Hieronima IV/ Vw.

• Polskie tłumaczenia XVw. (Leopolity, Jakuba Wujka)

• Nie zachował się żaden „autograf” ST, a przy przepisywaniu zapewne wystąpiły liczne błędy.

• Problem z j. hebrajskim- brak spółgłosek! Były tylko w wymowie, nie piśmie, dlatego teraz trzeba się ich „domyślać”

6. 586 r. p.n.e- zburzenie Pierwszej Świątyni Jerozolimskiej przez Nabuchodonozora- „niewola Babilońska” (do Cyrusa- 539 r.)

7. 516 r. p.n.e.- odbudowa Świątyni. Zburzona ponownie w 70 r. n.e. przez Tytusa podczas pierwszej wojny żydowskiej przeciw rzymianom.

8. Do mowy potocznej wchodzi j. aramejski (w tym języku naucza Jezus). Ludzie nie rozumieją już hebrajskiego, więc powstają tłumaczenia (targumy)

9. Systemy oznaczania samogłosek do języka hebrajskiego: palestyński, babiloński i tyberiadzki (punktacja). Ten ostatni najbardziej się rozpowszechnił.

10. Masoreci- `przekazywacze'. Ludzie, którzy zajmowali się przekazywaniem i utrwalaniem ST. Działali do IX w.n.e (wtedy ostatecznie utrwalono hebrajski tekst ksiąg ST).

11. Autorstwo Ksiąg ST

1. Nie znamy autora ani jednej księgi ST w znanej nam obecnie formie.

2. Realni autorzy często „ukrywali się” pod znanymi, autorytatywnymi postaciami np. Mojżesza, Abrahama czy Salomona.

3. ST tworzyło wielu nieznanych autorów i redaktorów.

12. Powstanie Kanonu ST.

1. Zbiór różnych ksiąg spośród rozległej literatury hebrajskiej. Nie ma żadnych informacji w samej Biblii dlaczego akurat one zostały w judaizmie i chrześcijaństwie uznane za święte.

2. Określił je „autorytet” (Kościół) chrześcijański, który przejął kanon od Synagogi.

3. Kanon

• hebr. qane- „trzcina”

• u Homera- „drewniany kij”, „prosta laska”

• miara długości

• wzór, przepis, norma postępowania (Filon z Aleksandrii, Józef Flawiusz)

• zbiór pism uznanych przez daną wspólnotę za święte

• IV w. synod w Teodycei nazywa tak Księgi Święte

4. Rozważania, czy księga „kala ręce” w judaizmie (jeśli tak- znaczy, że jest święta)

5. Księgi ukryte (od słowa ganaz)- zniszczone rękopisy- wycofane z użycia w Synagodze (zakopywano je na cmentarzu). Czasem były to „księgi niebezpieczne”. Np. Księga Ezechiela

6. Rola ST- normy religijne, moralne i prawne.

7. Wiele ksiąg niekanonicznych przepadło.

8. Legendarne powstanie kanonu- apokryf Ezdrasza, który w 557 r został natchniony i spisał na nowo 24 księgi kanoniczne i 70 tajemnych, zniszczonych razem ze Świątynią Jerozolimską zniszczoną w 587 p.n.e.

9. Wg XVI w. Eliasza Lewity- Ezdrasz i „mężowie wielkiego zgromadzenia” formują kanon z istniejących już ksiąg

10. Formowanie kanonu jako długotrwały proces

11. Księgi Święte nie od początku, kiedy zostały spisane były uznawane za Święte.

12. Pierwszy zbiór ksiąg jest z I w. p.n.e (możliwe, że ze 165 roku)

13. Wiara w magiczną moc zapisanego słowa.

14. „Jahwe objawia się w słowach”

• czytanie Pism podczas świąt

• nowe „objawienia”= nowe księgi

1. Tora

• 622 p.n.e- król Judei, Jozajasz- reforma religijna, nadanie „mojżeszowej tradycji” znaczenia normatywnego (gł. K. Powtórzonego Prawa a potem dodano Kodeksy Świętości i Kapłański)

• 444- 398 p.n.e (pomiędzy)- reforma Ezdrasza i Nehcemiasza. Z Babilonu przyniesiono K. Prawa. Kodeks Kapłański włączono do Pięcioksiągu.

• Pięcioksiąg ustalono ostatecznie przed odłączeniem się Samarytan od gminy judaistycznej. Najprawdopodobniej IV/ III w. p.n.e

• Inne Księgi uznano za uzupełnienie Tory.

• Mimo ukształtowania się Tory pojawiały się poprawki.

2. Prorocy

• osobisty kontakt ich autorów z Jahwe.

• Charakter ponadczasowy, uniwersalny.

• Ukształtowanie zbioru ok. 200 r. p.n.e (250- 165 p.n.e)

3. Pisma (hagiografy)

• spisane, nie odczytywane publicznie

• istniały już w 132 r. p.n.e

• nie powołują się bezpośrednio na objawienie Jahwe.

• Dzięki zainteresowaniu lewitów lewitów śpiewaków włączono Psalmy do kanonu.

1. Lementacje- bo przypisywane Jeremiaszowi

2. Ezdrasza, Nechemiasza i Kronik- bo to historia religijna gminy II Świątyni Jerozolimskiej.

3. Przysłów, Koheleta i Hioba- bo widać w nich mądrość Jahwe

4. Przysłów, Koheleta i Pieśń nad Pieśniami- przypisywane Salomonowi

5. Rut- bo oparta na dawnej tradycji.

6. Daniela- bo zawiera dawne wierzenia- wcześnie datowana.

7. Estery- bo wyjaśnia Święto Purim (choć jeszcze w III w. n.e. były wątpliwości co do jej kanoniczności)

1. I-III w. n.e- kanon wciąż nie zamknięty (koncepcja jasna, ale ramy płynne)

2. Synod w Jawne (90-100 n.e.)- Koheleta i Pieśnń nad Pieśniami w kanonie.

3. Księga Święta- starożytność + objawienie Jahwe (nie koniecznie zgodne z Torą)

4. Rabini nie inicjowali wprowadzenia ksiąg do kanonu a tylko ją zatwierdzali lub nie.

Kanon aleksandryjski

• Torę jako pierwszą przetłumaczono na grekę.

• Włączono tu więcej ksiąg niż w Palestynie, bo uznano je za pożyteczne (+7)

• Brak wyraźnego podziału na „Proroków” i „Pisma”.

Kanon chrześcijański

• W takiej formie, jak w judaizmie (k. aleksandryjski), bo zapisany w grece- przystępność

• IV w. Wulgata

• Synody w Hipponie (393) i w Kartaginie (397 i 419) zatwierdzają kanoniczność wszystkich ksiąg Septuaginty.

• 1546r.- Sobór Trydencki ostatecznie uznaje kanon Aleksandryjski i Wulgatę.

• Potwierdzone na I (1870) i II (1965) Soborze Watykańskim.

• XVI w.- reformatorzy przyjmują kanon Palestyński, a „apokryfy” choć wyłączone z Pisma Świętego uznają za pożyteczne.

Formowanie się ST to długi proces.

Jest to jeden z najcenniejszych zabytków literackich.

---