Prawo jest pojęciem wieloznacznym. Istnieją prawa przyrody, prawa rozwoju społecznego, prawa ekonomiczne, prawo cywilne itp. Na gruncie nauk prawnych można używać następującej definicji:
Prawo jest to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.
Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jest przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany też aparatem przymusu. Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione od dobrej woli obywateli. W razie potrzeby - działając przez odpowiedni w danej sytuacji organ - fizycznie zmusza do podporządkowania się jego woli. Między żyjącymi gromadnie ludźmi nieustannie dochodzi do kontaktów. Ludzie nawiązują znajomości i przyjaźnie, świadczą sobie usługi, łączy ich członkostwo jednej organizacji, jazda tym samym autobusem itp. W dniu powszednim człowiek styka się z innym ludźmi, instytucjami, firmami itp. Dochodzi do powstania więzi zwanych stosunkami społecznymi. Niektóre z nich są ważne ze społecznego punktu widzenia, a tym samym z punktu widzenia państwa. Chcąc ich skłonić do postępowania korzystnego dla siebie, państwo reguluje te stosunki za pomocą norm prawnych. A więc stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo.
Stosunki prawne występujące w sferze majątkowej mają z reguły złożony charakter. Każda ze stron występuje jednocześnie jako podmiot prawa i podmiot obowiązku. Sprzedawca samochodu ma obowiązek przeniesienia na kupującego prawa własności i wydania wozu - a jednocześnie prawo domagania się zapłaty. Kupujący zaś na odwrót: ma obowiązek zapłacenia umówionej kwoty, jednocześnie zaś prawo domagania się wydania wozu i przeniesienia własności auta.
Normy prawne powstają na dwa sposoby: są wydawane (ustanawiane) przez państwo lub też są przez państwo sankcjonowane. Wydawanie oznacza tworzenie przez państwo (działające przez organ do tego upoważniony) nowej, nie istniejącej wcześniej normy. Usankcjonowanie oznacza natomiast uznanie przez państwo normy stosowanej dotychczas zwyczajowo. Wiele norm zwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę norm prawnych. Jednakże we współczesnym świecie, w krajach o rozwiniętym systemie prawnym, prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm.
Ponieważ norma prawna jest elementarną cząstką prawa, jej definicja jest zbliżona do definicji prawa. Norma prawna ma charakter ogólny i nie wskazuje konkretnej osoby. Każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachować się tak, jak norma nakazuje. Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek, a dla drugiej prawo. Jeśli np. dłużnik ma obowiązek zwrócenia długu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu pożyczonej kwoty. Jedni i drugie wynika z tej samej normy. W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm:
Bezwzględnie obowiązujące - zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić, bez względu na wolę zainteresowanych osób. Nawet wtedy, gdy wszystkie biorące udział w jakiejś transakcji osoby zgodzą się na odmienne uregulowanie wzajemnych praw i obowiązków niż przewiduje norma bezwzględnie obowiązująca, to tego rodzaju umowa jest nieważna. Normy bezwzględnie obowiązujące stanowią większość obowiązujących w państwie norm prawnych. Takie dziedziny jak : prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne - składają się wyłącznie z norm bezwzględnie obowiązujących,
Względnie obowiązujące - mają zastosowanie dopiero wówczas, gdy strony umowy nie uregulowały pewnych zobowiązań.. Najwięcej norm względnie obowiązujących zawiera prawo cywilne. Normy względnie obowiązujące spełniają bardzo pożyteczną rolę. Konieczność dokładnego precyzowania wszystkich praw i obowiązków stron uczyniłaby życie pasmem nieustannego zawierania umów. Wystarczy sobie uświadomić, jak wiele umów człowiek zawiera każdego dnia: kupno chleba, zapałek, gazety, przejazd autobusem, oddanie płaszcza do szatni itp.
Przepis - elementarna część ustawy lub innego aktu normatywnego.
Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punkt, ustęp itd. Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną. Norma prawna jest pojęciem szerszym niż przepis. W skład normy prawnej może wchodzić wiele przepisów, niekoniecznie następujących po sobie. Tym, co ogląda się czytając np. jakieś rozporządzenie, są przepisy a nie normy, które są na ogół zakodowane w przepisach w dość zawiły sposób. Jednakże w praktyce nawet prawnicy używają obu pojęć zamiennie.
GAŁĘZIE PRAWA
Prawo nie jest bezładnym zbiorem norm, lecz stanowi zbiór uporządkowany. Biorąc pod uwagę, że prawo składa się z setek tysięcy norm - ma to ogromne znaczenie. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na następujące gałęzie:
Prawo konstytucyjne - zespół norm regulujących podstawowe urządzenia ustroju państwa. Unormowane są tutaj główne zasady ustrojowe: struktura i kompetencje aparatu państwowego oraz najważniejszych organów państwowych, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli, wyboru do organów przedstawicielskich, funkcjonowanie organów ustawodawczych, administracji państwowej, organizacja wymiaru sprawiedliwości, kontroli państwowej itp. Podstawowym źródłem tego prawa, a także pozostałych gałęzi, jest Konstytucja RP, zwana inaczej ustawą zasadniczą,
Prawo administracyjne - zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów. Cechą tej gałęzi prawa jest nie równorzędność stron w stosunkach regulowanych przez prawo administracyjne. Prawo administracyjne odnosi się do działalności organów administracyjnych. W postępowaniu administracyjnym występuje wielka różnorodność podejmowanych decyzji. Dla przykładu, w sprawach budowlanych, sanitarnych, drogowych, mieszkaniowych, rolnych, melioracyjnych, leśnych, przemysłowych, decyzje podejmowane są w sposób przewidzianych przepisami postępowania administracyjnego. Podstawowym aktem prawnym, regulującym zasady, formy i tryb postępowania jest Kodeks postępowania administracyjnego,
Prawo finansowe - zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych,
Prawo cywilne - zespól norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi - w danej sprawie - podmiotami prawa. Prawo cywilne reguluje stosunki prawne między wszelkimi podmiotami prawa, a więc między osobami fizycznymi, między osobami prawnymi (spółki kapitałowe, spółdzielcze itp.) oraz między osobami fizycznymi a osobami prawnymi. Głównym źródłem tego prawa jest Kodeks cywilny,
Prawo rodzinne - zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. Stosunki między członkami rodziny normowane przez prawo rodzinne odznaczają się ścisłym powiązaniem elementów osobistych i majątkowych, związanych w nierozerwalną całość. Głównym źródłem tego prawa jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy,
Prawo pracy - zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą a prawnikiem na tle świadczonej pracy. Reguluje zatem takie zagadnienia, jak nawiązanie stosunku pracy, rozwiązanie stosunku pracy, urlopy pracownicze, ochrona pracy młodocianych i kobiet, prawa i obowiązki pracownika itp. Podstawowym źródłem tego prawa jest Kodeks pracy,
Prawo karne - zespół norm stanowiących, jakie czyny są przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Prawo karne jest jednym z najmocniejszych środków, za pomocą których państwo ochrania istniejący porządek. Podstawowym źródłem prawa karnego jest Kodeks karny. Do tej gałęzi prawa zaliczane jest również prawo o wykroczeniach, zajmujące się czynami karalnymi o mniejszej szkodliwości społecznej, zwanymi wykroczeniami,
Prawo procesowe - reguluje sposób postępowania organów wymiaru sprawiedliwości oraz osób występujących przed tymi organami. Nie jest jednolitym zespołem norm. Wyodrębnia się w nim:
Prawo cywilne procesowe - zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy. Prawo cywilne procesowe normuje postępowanie sądów w sprawach cywilnych procesowych, jak i nieprocesowych, oraz postępowanie osób występujących przed sądami: powoda, pozwanego, świadka, biegłego, pełnomocnika procesowego itd. Podstawowym źródłem prawa cywilnego procesowego jest Kodeks postępowania cywilnego.
Prawo karne procesowe - zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości. Normy prawa karnego procesowego odnoszą się z jednej strony do prokuratury (także policji i innych organów ścigania) i sądów, a z drugiej strony do osób występujących przed tymi organami: oskarżonego, obrońcy, świadka, biegłego, oskarżyciela prywatnego itd. Głównym źródłem jest Kodeks postępowania karnego.
ŹRÓDŁA PRAWA
Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej, zawierający przepisy prawne.
Prawem jest tylko taka wola państwa, która przejawiła się w wymaganej formie i w odpowiednim trybie. Jeśli minister wyda rozporządzenie, opublikowane następnie w Dzienniku Ustaw, to tworzy w ten sposób prawo. Jeśli natomiast te same decyzje przekaże społeczeństwu jedynie w przemówieniu telewizyjnym, nie spowoduje żadnych skutków prawnych; decyzje te nie będą prawem. Decyduje tu forma, w jakiej przejawia się wola organu państwowego. Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym każde źródło ma swoje miejsce. Ma to określone konsekwencje. Źródło prawa niższego szczebla nie może zawierać przepisów sprzecznych z przepisami wyższej rangi, na przykład rozporządzenie nie może naruszać przepisów ustawy, a każdy akt prawny musi być zgodny z Konstytucją RP.
Źródłem powszechnie obowiązującego prawa polskiego są:
Konstytucja RP - została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 roku, a następnie przyjęta w ogólnokrajowym referendum. Jest najważniejszym aktem prawnym w państwie, wyposażonym w najwyższą moc prawną. Z punktu widzenia systemu źródeł prawa jest ustawą o szczególnym znaczeniu, ustawą zasadniczą. Ponadto wszystkie akty prawne w państwie muszą być zgodne z Konstytucją RP.
Ustawy - służą do normowania najważniejszych spraw politycznych, gospodarczych i kulturalnych państwa. Do ich wydawania upoważniony jest wyłącznie Sejm, który nie może tego prawa przekazać żadnemu innemu organowi państwowemu. Wydanie ustawy jest konieczne w wypadku ustanawiania obowiązków prawnych obywateli, w wypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno - ustrojowych organów ustawodawczych i administracji państwowej, sądownictwa, prokuratury, kontroli państwowej itp. Ponadto Sejm powinien wydawać ustawy w tych wszystkich sprawach, które już poprzednio były regulowane w drodze ustawowej.
Prawo przedstawienia Sejmowi gotowego projektu ustawy, czyli tzw. inicjatywa ustawodawcza, przysługuje:
Komisji sejmowej
Grupie co najmniej 15 posłów
Senatowi
Prezydentowi
Radzie Ministrów
Grupie co najmniej 100 tysięcy obywateli, mających prawo wybierać Sejm
Sejm każdy zgłoszony projekt musi rozpatrzyć. Ustawy uchwala się w drodze głosowania zwykłą większością głosów. Do uchwalenia ustawy wymagane jest kworum, czyli obecność co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwalona ustawa trafia do prezydenta RP, który podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od przedłożenia mu jej przez marszałka Sejmu. Przed podpisaniem prezydent może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją RP. Prezydent RP może też odmówić podpisania ustawy (zgłosić weto) i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Ponowne uchwalenie ustawy (odrzucenie weta) wymaga tzw. kwalifikowanej większości 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Po podpisaniu przez prezydenta RP ustawy ogłasza się w Dzienniku Ustaw. Opublikowanie ustawy w dzienniku Ustaw jest jedyną formą urzędowego ogłoszenia. Wydrukowanie tekstu ustawy w gazecie, w specjalnej broszurze itp. - nie jest ogłoszeniem w znaczeniu prawnym.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe - po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, zawarte w niej normy stają się częścią krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, tak jak przepisy wydane przez polskie organy państwowe. Umowy ratyfikuje (zatwierdza) prezydent RP. Ratyfikacja niektórych ustaw wymaga uprzedniej zgody Sejmu w formie ustawy. Należą do nich umowy dotyczące:
Pokoju, sojuszu, układów politycznych i wojskowych
Wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji
Członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej
Znacznego finansowego obciążenia państwa
Spraw wymagających regulacji ustawowej
W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu, np. organom Unii Europejskiej, kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację takiej umowy wymaga uchwalenia przez Sejm i przez Senat większością 2/3 głosów. Sejm może zarządzić w tej sprawie referendum.
Rozporządzenia - wydawane są przez naczelne organy administracji państwowej (Radę Ministrów, prezesa Rady Ministrów, ministrów, przewodniczących wymienionych w ustawach komitetów). Prawo wydawania rozporządzeń ma również prezydent RP. Rozporządzenie może norować tylko przedmiot określony w ustawie i tylko w granicach tego upoważnienia. Rozporządzenie nie może zawierać przepisu, który byłby sprzeczny z postanowieniami jakiejkolwiek ustawy. Za pomocą rozporządzenia nie można zmieniać przepisów ustawy. Niezbędnym warunkiem uzyskania przez rozporządzenie mocy prawnej jest jego ogłoszenie w Dzienniku Ustaw.
Akty prawa miejscowego - są prawem powszechnie obowiązującym na obszarze organów, które je ustanowiły np. województwa lub gminy. Stanowienie prawa miejscowego - w granicach upoważnień zawartych w ustawie - należy do organów samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej. Przepisy gminne ustanawia rada gminy w formie uchwały. Przepisy gminne ogłasza się przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny sposób miejscowo przyjęty, a także przez ogłoszenie w lokalnej prasie. Urząd gminy ma obowiązek prowadzić zbiór przepisów gminnych. Powinien on być powszechnie dostępnym w siedzibie urzędu gminy. Prawo miejscowe to również przepisy wydawane przez wojewodę na podstawie upoważnień zawartych w ustawach i obowiązujące na terenie województwa lub jego części.
1
3