Filozofia jogi

Agnieszka i Konrad Kocot

Joga wywodzi się z Indii, gdzie jest praktykowana w różnych odmianach od ponad 4000 lat. Termin joga ma wiele znaczeń, ale dwa spośród nich oddają najpełniej istotę tego systemu: ujarzmienie i zjednoczenie. 

Ujarzmienie własnego ciała, zmysłów, zachcianek, popędów, nie chodzi tu jednak o wyparcie lub stłamszenie, ale o zapanowanie nad nimi, tak, aby nam służyły oraz pomagały w rozwoju fizycznym, psychicznym i duchowym. 

Drugie znaczenie terminu joga to zjednoczenie - tego, co fizyczne, psychiczne i duchowe, zsynchronizowanie na najwyższym możliwym poziomie. Takie poddanie, aby mogło przejawić się to, co w nas najlepsze. Jest to, więc system samodoskonalenia, samodyscypliny, który ma przygotować nas do poznania swojej prawdziwej Natury, życia zgodnie z nią i zjednoczenia z Najwyższym. 

Joga to jedna z 6 wypracowanych w tradycji wedyjskiej ścieżek duchowego rozwoju prowadzących do wyzwolenia - darsiana. Każda z tych ścieżek oparta była na pewnych założeniach natury filozoficznej. Są to założenia nierozerwalnie związane z uniwersalnymi prawami szacunku do życia, prawdy i cierpliwości, które są niezbędnymi czynnikami w wypracowywaniu spokojnego oddechu, zrównoważonego umysłu i nieugiętej woli. W tym właśnie tkwią moralne wartości jogi. 

Podstawowym i najstarszym, przynajmniej z zachowanych i dostępnych nam, traktatem jogi są Jogasutry. Autorstwo Jogasutr tradycja indyjska przypisuje Patańdżalemu. Z nazwiskiem Patańdżalego są związane trzy dzieła z różnych dziedzin: 

1) Mahabhasja - komentarz do gramatyki Paniniego; 
2) Jogasutry - traktat o jodze 
3) Patańdżalatantra - traktat medyczny. 

W starożytności wszelką wiedzę bramińską kondensowano w formie tzw. sutr. Etymologicznie sutra znaczy nić, sznur (wiążący, łączący), stąd później - reguła, zbiór reguł. Sutra jest zwięzłą niczym telegraficzną formą wyrażania myśli. Jogasutry są tekstem złożonym ze 195 takich sutr. 

W Jogasutrach Patańdżali definiuje jogę jako: „citta-vrutti-nirodhaha”, czyli powściągnięcie, powstrzymanie zjawisk, pobudzeń świadomości albo umysłu.
Słowo citta oznacza umysł w sensie ogólnym, jako złożony z trzech sfer: 

a) manas (umysł indywidualny) - sfery mającej zdolność uwagi, wyboru i odrzucania; jest to zmienna, nierozstrzygająca władza umysłu; 
b) buddhi (intelekt, rozum) - zdolności rozstrzygania, stwierdzania różnic między rzeczami; 
c) ahamkara (ego, jaźń) - władzy psychicznej, która umożliwia stwierdzenie „ja wiem”. 

Słowo vrutti oznacza działalność, postępowanie, sposób bycia, a także stan umysłu. Joga jest metodą uciszenia niespokojnego umysłu i skierowania energii na twórcze tory. Jak potężna rzeka uregulowana systemem tam i kanałów tworzy rozległy zbiornik wodny, chroni przed suszą i dostarcza energii przemysłowi, tak poddany kontroli umysł jest rezerwuarem spokoju i wytwarza potężną energię dla duchowego rozwoju człowieka. 

W Jogasutrach Patańdżali wylicza osiem stopni jogi na drodze do wyzwolenia. Są to:

• jama (uniwersalne nakazy moralne); 

• nijama (oczyszczanie siebie poprzez dyscyplinę); 

• asana (pozycje); 

• pranajama (świadome oddychanie); 

• pratjahara (wycofanie i wyzwolenie umysłu spod dominacji zmysłów i zewnętrznych bodźców); 

• dharana (koncentracja); 

• dhjana (kontemplacja, medytacja); 

• samadhi (zjednoczenie, wyzwolenie).

Jamy i nijamy pomagają joginowi opanować namiętności i emocje, pozwalając mu na zachowanie harmonii z innymi ludźmi. Asany czynią ciało zdrowe i mocne, utrzymują je w harmonii z naturą. Dwa kolejne stopnie: pranajama i pratjahara uczą regulowania oddechu i -poprzez to - kontrolowania umysłu, pomagają uwolnić zmysły od przywiązania do obiektów pożądania. Dharana, dhjana i samadhi wprowadzają jogina w najgłębsze zakamarki jego duszy, utrzymują go w harmonii z samym sobą oraz jego Stwórcą. 

Jama

Jama to pięć uniwersalnych nakazów moralnych: 

1) ahimsa (niekrzywdzenie, nieużywanie przemocy); 
2) satja (prawdomówność); 
3) asteya (niedopuszczanie się kradzieży); 
4) brahmaciarja (wstrzemięźliwość) 
5) aparigraha (wolność od chciwości, niezachłanność). 

Praktykami jamy są: niezamierzanie żadnej krzywdy w słowie, myśli i czynie; bycie szczerym, uczciwym i wiernym; uważanie by nie sprzeniewierzyć czyjegoś bogactwa; bycie cnotliwym i niepożądanie czyjejś własności oraz nieprzyjmowanie podarunków. Są to moralne zasady, które winny obowiązywać społeczeństwa i jednostki. Nieprzestrzeganie ich powoduje chaos: gwałt, oszustwo, kradzieże, rozpustę i zawiść. 

Jogin wierzy, iż każde stworzenie ma takie samo jak on prawo do życia. Czuje, że urodził się, by pomagać innym i patrzy na każde stworzenie oczami miłości. Wie, że jego własne życie jest nierozerwalnie związane z życiem innych. Cieszy się, jeśli może im pomóc stać się szczęśliwymi. Stawia szczęście innych ponad swoim i staje się źródłem radości dla każdego, kogo spotka. Jak rodzice ośmielają dziecko do zrobienia pierwszych kroków, tak on dodaje odwagi mniej szczęśliwym od siebie i czyni ich zdolnymi do życia. 

Jogasutry mówią, że jeżeli uczeń postępuje zgodnie z zasadami ahimsy, wszystkie istoty wokół niego zaniechają wrogiego zachowania. Dzięki przestrzeganiu satji, wypowiadane słowa owocują w działaniu. Ten, kto przestrzega asteji, jest obdarzany wszelkiego rodzaju bogactwem. Do brahmaciarina (osoby cnotliwej lub żyjącej w celibacie) wigor, witalność, energia i mądrość płyną jak rzeka. Przestrzegający aparigrahy, pozna swe przeszłe i przyszłe wcielenia. 

Nijama

Nijama to nie tylko praktyki osobiste, lecz również duchowe. Są to: 

1) śaucza (czystość); 
2) santosza (zadowolenie); 
3) tapas (zapał, asceza); 
4) swadhjaja (studiowanie świętych ksiąg i własnej jaźni); 
5) Iśwara-pranidhana (poddanie jaźni Bogu). 

Śaucza jest dwojakiego rodzaju: zewnętrzna i wewnętrzna. Codzienna kąpiel to śaucza zewnętrzna, a wewnętrzna to asana (pozycje jogi) i pranajama (techniki oddechowe). Pomagają one oczyścić własne myśli, słowa oraz działania. Santosza, czyli zadowolenie i akceptacja wszystkiego co nas spotyka, wywołuje stan pogody ducha i życzliwości. Tapas jest żarliwym wysiłkiem połączonym z oczyszczaniem, samodyscypliną i surową praktyką. Tapas uzdrawia i oczyszcza ciało, zmysły i umysł. Swadhjaja oświeca praktykującego wiedzą o jego wewnętrznym nieśmiertelnym bycie. Iśwara pranidhana prowadzi wewnętrzny byt do jego Stwórcy. Są to praktyki etyczne, które wskazują nam, co należy czynić, a co odrzucać; są złotymi kluczami otwierającymi bramy duchowe. 

Przyczynom żądzy, gniewu i chciwości można przeciwstawiać się bezpośrednio poprzez samoanalizę lub pokonywać poprzez odwoływanie się do ich przeciwieństw: równowagi, opanowania, spokoju i harmonii. Pierwsza metoda jest lepsza, gdyż ta druga, dualistyczna, może powodować ucieczkę przed rzeczywistością. Analizowanie, studiowanie i badanie wymaga odwagi, siły i rozsądku. Odwoływanie się do przeciwieństw nie jest lekarstwem, lecz pomocą. Pierwsze podejście jest bezpośrednią metodą oczyszczenia; drugie, pośrednią metodą łagodzenia. W celu przyspieszenia rozwoju, Patańdżali sugeruje używanie obydwu z nich. 

Asana

Asana oznacza pozycję, ustawienie ciała jako całości z zaangażowaniem umysłu i duszy. Początkowo, aby opanować asanę niezbędny jest wysiłek. Z czasem każda asana powinna stać się bezwysiłkowa. Podczas jej wykonywania należy rozluźnić komórki mózgu, a zaktywizować komórki organów wewnętrznych oraz ciała strukturalnego i szkieletowego.
Połączenie wysiłku, koncentracji i równowagi w asanie, zmusza nas do intensywnego życia w teraźniejszości - rzadkiego doświadczenia we współczesnym życiu. Owa aktualność lub przebywanie w teraźniejszości ma zarówno działanie wzmacniające jak i oczyszczające: fizycznie poprzez wyzbycie się chorób, psychicznie przez uwolnienie swego umysłu ze stereotypowych myśli oraz uprzedzeń, a na bardzo wysokim poziomie, gdzie postrzeganie i działanie są jednym - przez uczenie nas nieustannie prawidłowego działania, to jest działania, które nie wytwarza reakcji. Na tym poziomie możemy również wymazywać obciążające nas skutki poprzednich uczynków. 

Dzięki asanie, adept rozpoznaje i w pełni zdaje sobie sprawę z ograniczoności ciała i łączy je z bezgranicznością - duszą. Wówczas nie istnieje już znane ani nieznane i tylko wtedy asana przejawia się w pełni. Oto esencja doskonałej asany. 

Pranajama

Patańdżali podkreśla, że do pranajamy konieczne jest przejście poprzez asanę, ale nie wspomina o takim związku przy innych członach jogi. Stwierdza, że do pranajamy powinno się podchodzić dopiero po osiągnięciu doskonałości w asanie. 

W pranajamie źródłem działania jest kręgosłup i jego mięśnie, a płuca są biorcami. Muszą być one wyćwiczone w otwieraniu się i rozszerzaniu we wszystkich kierunkach: do tyłu, do przodu, do góry i na zewnątrz, a mięśnie kręgosłupa wzmocnione, wytrenowane i stonizowane, aby wytworzyć przestrzeń i stymulować nerwy kręgosłupa do pobierania energii z oddechu. Dlatego pozycje odwrócone, skłony do przodu, wygięcia do tyłu - pełen zakres pozycji - są niezbędne, jeżeli mamy uzyskać maksymalne korzyści z pranajamy przy minimalnym wysiłku. 

Normalny oddech płynie nierównomiernie, zależnie od stanu ciała i emocji. Początkowo ten nieregularny przepływ oddechu poddaje zostaje kontroli, aby nadać mu świadomy przebieg. Kontrola ta wytworzy łatwość przypływu wdechu i wydechu. Po osiągnięciu tego, należy z uważnością regulować oddech. Oto pranajama. 

Prana oznacza siłę życiową, a ajama znaczy 'podnoszenie, rozszerzanie, rozprzestrzenianie'. Pranajama to rozprzestrzenianie siły życiowej poprzez kontrolowanie oddechu. Używając współczesnych terminów można porównać pranę do bioenergii. Według filozofii sankhji i jogi człowiek zbudowany jest z pięciu elementów: ziemi, wody, ognia, powietrza i eteru. Kręgosłup jest elementem ziemi i działa jako pole oddychania. Dystrybucja energii i tworzenie przestrzeni w klatce piersiowej jest funkcją eteru. Oddychanie reprezentuje element powietrza. Pozostałe elementy - woda i ogień - są z natury przeciwstawne sobie. Praktyka pranajamy łączy je w celu tworzenia energii. Energia ta nosi nazwę prana - siła życiowa lub bioenergia. 

Pranajama oznacza przedłużenie oddechu i jego kontrolowanie. Ta kontrola dotyczy wszystkich funkcji oddychania, mianowicie: 

wdechu - puraka (napełnianie); 

wydechu - recaka (opróżnianie); 

bezdechu - kumbhaka (stanu, gdy nie ma wdechu ani wydechu). 

Nauka ich przebiega ostrożnie poprzez wydłużanie oddechu i przedłużanie czasu jego zatrzymania na miarę elastyczności klatki piersiowej, długości, głębokości oddechu oraz precyzji ruchów. Taka pranajama nosi nazwę „rozważna” (sahita pranajama), bowiem należy ją ćwiczyć świadomie i długotrwale, aby nauczyć się jej rytmu. 

Do wdechu, wydechu i zatrzymania Patańdżali dodaje jeszcze jeden typ pranajamy - wolny od świadomego działania. Pranajama ta, będąc naturalną i bezwysiłkową, przemienia sferę oddechu, który jest modulowany psychiczną wolą. Nosi ona nazwę kewala kumbhaka lub kewala pranajama. 

Życie jogina mierzy się nie liczbą przeżytych dni, lecz liczbą jego oddechów, dlatego stara się on stosować właściwe, rytmiczne wzorce powolnego i głębokiego oddychania. Wzorce te wzmacniają układ oddechowy, uspokajają układ nerwowy i zmniejszają pożądanie. Kiedy słabną pragnienia i żądze, umysł staje się wolny i jest odpowiednim narzędziem do koncentracji. Praktyka pranajamy usuwa zasłonę niewiedzy zakrywającą światło rozumu i czyni umysł instrumentem zdolnym do podjęcia medytacji w celu ujrzenia duszy. 

Pratjahara

W wyniku praktyki jamy, nijamy, asany i pranajamy opanowuje się ciało i jego energię. Następny stopień - pratjahara prowadzi do kontroli zmysłów i umysłu. 

Gdy umysł staje się gotowy do medytacji, zmysły pozostają wyciszone i przestają go dręczyć domagając się zaspokajania swych pragnień. Wtedy to umysł, który dotychczas działał jako pomost pomiędzy zmysłami a duszą, uwalnia się od zmysłów i zwraca się ku duszy, aby radować się jej duchową wzniosłością.

Dharana, Dhjana i Samadhi 

Pratjahara tworzy fundament dla dharany, dhjany i samadhi. Trzy ostatnie stopnie są ukoronowaniem praktyk jogicznych, esencją, czy też naturalnymi elementami jogi. Rozwijają się one, gdy opanowanych zostanie pozostałych pięć praktyk. W rzeczywistości wszystkich tych osiem praktyk miesza się i przeplata nawzajem, tworząc pełne, spójne ciało jogi. 

Szkoły jogi

Zawarte w jogasutrach idee i wskazania realizowano przez wieki na różne sposoby i tak wykształciło się wewnątrz jogi kilka szkół. Niektóre z nich to:

• hatha joga - w której punktem wyjścia do rozwoju duchowego jest praca z ciałem i oddechem; 

• bhakti joga - ścieżka oparta na bezinteresownej miłości i oddaniu się Bogu; 

• karma joga - ścieżka oparta na bezinteresownej pracy i wypełnianiu swoich obowiązków; 

• dźnana joga - ścieżka poznania poprzez rozważanie i studiowanie świętych ksiąg; 

• radża joga - joga królewska, zjednoczenie z Najwyższym na drodze medytacji. 

„Szczęśliwy jest człowiek, który umie odróżnić rzeczywiste od nierzeczywistego, wieczne od przemijającego i dobre od złego, choć przyjemnego, dzięki własnej mądrości i wnikliwości. Podwójnie błogosławiony jest ten, kto zna miłość prawdziwą i potrafi kochać wszystkie stworzenia boskie. Ten, kto pracuje bezinteresownie dla dobra innych z miłością w sercu, jest błogosławiony potrójnie. Człowiek, który w swej doczesnej powłoce łączy wiedzę, miłość i bezinteresowną służbę jest święty i staje się celem pielgrzymek. Kto spojrzy na tego człowieka, doznaje oczyszczenia i uspokojenia.” 

Asany - pozycje jogi

Joga daje nam potężne narzędzia - asany - ćwiczenia ruchowe, których wykonywanie poprawia nasze zdrowie i kondycję psychofizyczną, uodparnia na zmęczenie i stres. Rozwija umiejętność koncentracji, wyciszenia i rozluźnienia. Jogini już dawno temu odkryli i docenili znaczenie ćwiczeń ruchowych i odprężających dla prawidłowego, optymalnego funkcjonowania człowieka. W przeciwieństwie do ćwiczeń fizycznych, które oddziaływują wyłącznie na powłokę zewnętrzną człowieka, asany mają działanie psychofizjologiczne. Rozwijają świadomość ciała, generują wewnętrzną świadomość i stabilizują umysł. 

Joga nie tylko zapobiega chorobom, ale ma też właściwości lecznicze. Asany rozwijają mięśnie, podobnie jak ćwiczenia fizyczne, ale też usuwają sztywność, dzięki czemu ruchy ciała stają się swobodne. Są bardzo pomocne przy zmęczeniu i bólach. 

Asany wzmacniają i rewitalizują takie organy jak wątroba, śledziona, jelita, płuca i nerki. Każda asana ma wpływ na cały system, jakim jest człowiek. Jest to ćwiczenie organiczne, dzięki któremu ciało pozbywa się trucizn. Asany nie tylko pomagają chorym powrócić do zdrowia, lecz także pomagają zdrowym utrzymać ich dobry stan. 

Osoba praktykująca jogę jest energiczna i pełna życia. Z każdą wykonaną pozycją, świadomym oddechem staje się lepsza, bardziej świadoma i rozumiejąca. 

Kolejnym klejnotem ze skarbnicy jogi są ćwiczenia oddechowe - pranajamy. Jest to spokojne, świadome oddychanie, które jednocześnie regeneruje, wycisza i rewitalizuje cały nasz system nerwowy i oddechowy. Prawidłowo wykonane ćwiczenia oddechowe pozostawiają uczucie głębokiego spokoju, wyciszenia, ale i wewnętrznej siły i mocy. 

Asany dzielą się na kilka podstawowych grup:

• pozycje stojące;

• wygięcia do tyłu; 

• skręty; 

• wygięcia do przodu; 

• pozycje odwrócone; 

• pozycje relaksowe. 

To, co łączy je a zarazem wyróżnia spośród innych ćwiczeń gimnastycznych to poszukiwanie tkwiącej w ciele idealnej geometrii, która jest podstawą naszego zdrowia i harmonii wewnętrznej. 

Pozycje stojące 

Od nich najczęściej zaczynają się zajęcia jogi. Wykonywane dynamicznie rozgrzewają ciało i szybko nadają mu elastyczność. Kiedy trwamy w nich dłuższy czas wzmacniają nogi, dzięki czemu dają większe poczucie stabilności wewnętrznej i ugruntowania psychicznego. Rozciągają i uelastyczniają kręgosłup oraz boki ciała - praktykowane regularnie korygują wady postawy.

Wygięcia do tyłu

Każdy z nas na pewno wie, co dzieje się z jego barkami i kręgosłupem pod wpływem stresu, strachu, czy zniechęcenia. Wtedy najczęściej garbimy się pozwalając by nasza klatka piersiowa zapadała się a barki unosiły do góry. Jeżeli stan taki będzie się powtarzał opisana powyżej reakcja może się utrwalić - co gorsza nie tylko w ciele, ale i w psychice powodując blokadę emocjonalną. Wszystkim tym negatywnym nawykom przeciwdziałają wygięcia do tyłu. Rozciągając intensywnie przód ciała prowadzą do otwarcia klatki piersiowej - siedziby naszego serca i źródła emocji. Pomagają wzmocnić i uelastycznić barki, dzięki czemu uwolniona od napięcia pasa barkowego klatka piersiowa może swobodnie oddychać. Jednak największym dobrodziejstwem tych asan jest uelastycznienie i rozciągnięcie kręgosłupa, a co za tym idzie - wzmocnienie ośrodkowego układu nerwowego, dla którego rusztowanie stanowi właśnie kręgosłup. Dzięki tym asanom stajemy się odważniejsi i bardziej otwarci na świat i ludzi.

Skręty

Doskonałym masażem dla kręgosłupa po wygięciach do tyłu są skręty. Podczas tych ćwiczeń odcinek lędźwiowy się rozluźnia, boki tułowia rozciągają się, talia staje się bardziej smukła. Otwarci i ośmieleni wygięciami do tyłu możemy odważnie rozejrzeć się wokół siebie. Skręty pomagają w poszerzeniu życiowej perspektywy. 

Wygięcia do przodu

W tych ćwiczeniach rozciąga się z kolei cały tył ciała, zwłaszcza nogi i tylna część kręgosłupa. Proszę zauważyć, że jest to rozciąganie w przeciwną stronę niż w wygięciach do tyłu, czyli w kierunku równoważącym. Praktyka asan jest poszukiwaniem właściwej ciału harmonii, i tak jak ważne jest by każde ćwiczenie wykonywać symetrycznie, czyli na prawą i lewą stronę, tak nie można zapomnieć o równowadze, czyli wykonywaniu zorientowanych przeciwnie asan, których działanie prowadzi do równowagi.

Pozycje odwrócone

Doskonałym przykładem takiego działania równoważącego się są przede wszystkim pozycje odwrócone, czyli stanie na głowie i świeca. Obie asany są jak król i królowa, lub jak ojciec i matka. Pobudzające, zdecydowanie męskie działanie stania na głowie jest tonowane przez żeńską energię świecy. To dzięki praktyce świecy ogromny potencjał płynący z praktyki stania na głowie zostaje wewnątrz ciała zharmonizowany i podporządkowany sferze duchowej. Dobrodziejstw płynących z praktyki tych pozycji trudno wyliczyć: dzięki odwrotnemu działaniu siły grawitacji dochodzi przede wszystkim do rewitalizacji mózgu a więc - i całego organizmu oraz ogólnej regeneracji. Regularna praktyka tych asan pozwala na utrzymanie stałego poziomu energii życiowej. 

Pozycje relaksowe

Każda, bez wyjątku sesja jogi kończy się relaksem, o którego pozytywnym wpływie na zdrowie nikogo nie trzeba przekonywać. Dodam tylko, że poprzedzony praktyką asan relaks staje się w pełni efektywny. Zrelaksowane i wyciszone ciało pozwala na głębszą koncentrację i skierowanie świadomości do wnętrza, gdzie bije źródło naszej wewnętrznej harmonii. 

Joga może być praktykowana przez wszystkich i w każdym wieku, od uczniów szkoły podstawowej do osiemdziesięciolatków. Jest szczególnie korzystna dla osób po 40-stce, gdy mechanizm samouzdrawiania organizmu zaczyna już słabnąć i zmniejsza się odporność na choroby. Oczywiście, jak w każdej dziedzinie, postępy jednych będą szybsze niż drugich, jeden osiągnie więcej, drugi mniej, ale tak naprawdę jest to zupełnie bez znaczenia. W jodze nie ma miejsca na rywalizację, czy porównywanie się do innych. Każdy ćwiczy dla siebie, staje twarzą w twarz ze swoimi własnymi ograniczeniami i słabościami i uczy się powoli krok po kroku je przezwyciężać i przekraczać.

---