czas wolny, I ROK, Wprowadzenie do wychowania

W dobie rozwoju współczesnej cywilizacji jesteśmy świadkami szybko zachodzących zmian w życiu człowieka. Zmiany te mogą mieć pozytywny lub negatywny charakter.
Wpływom tych zmian ulegają także dzieci i młodzież szkolna. Dlatego też zagadnienie stosunku, a raczej właściwych proporcji pomiędzy dwoma podstawowymi elementami życia ucznia: nauką i wypoczynkiem ma pierwszorzędne znaczenie.
Dziecko wstępując do szkoły zaczyna podlegać pewnym rygorom, zmniejsza się jego czas na zabawę i rozrywkę, zwiększeniu ulega wymiar czasu na zajęcia obowiązkowe - pracę.
Poprzez pracę ucznia rozumie się naukę w szkole, w domu oraz zajęcia w gospodarstwie domowym. Praca ucznia jest ściśle związana z jego wypoczynkiem. Dla utrzymania właściwego rytmu i uniknięcia niepożądanych zjawisk musi istnieć równowaga pomiędzy wykonywaną pracą a wypoczynkiem. "Niewłaściwy rytm pracy i wypoczynku powoduje osłabienie organizmu, zmniejszenie odporności na choroby, szybkie męczenie
Się, pogorszenie koordynacji nerwowo-mięśniowej, występowanie bólów mięśniowych lub stawowych." [2]
Jak widać, z punktu widzenia prawidłowego rozwoju ucznia, nie można oddzielać organizacji pracy od wypoczynku.
W praktyce można zauważyć, że problem wypoczynku oddziela się od problemu organizacji pracy ucznia, przy czym stopień zainteresowania pracą ucznia jest większy niż jego wypoczynkiem.
Czynności wypoczynkowe ucznia odbywają się w jego czasie wolnym.
Kwestia wolnego czasu oraz jego racjonalnego wykorzystania budzi coraz większe zainteresowanie wśród pedagogów, socjologów, lekarzy.
B. Gruszin [11] utrzymuje pojęcie czasu wolnego bardzo szeroko. Według niego jest to ta część poza pracą, która jest wolna od wykonywania różnego rodzaju obowiązków. Definicja ta określa ogólnie pojęcie nie dając sposobów spędzania czasu wolnego. W ujęciu Gruszina czas wolny spełnia dwie podstawowe funkcje:

1. funkcja odtwarzania sił człowieka pochłanianych w sferze pracy i innych niezbędnych zajęć;

2. funkcja duchowego (kulturalnego, ideowego, estetycznego) i fizycznego rozwoju człowieka

Jeszcze inną definicję czasu wolnego podaje Z.Skórzyński. Ujmuje on czas wolny jako "czas pozostający poza wykonywaniem wszelkich koniecznych obowiązków, jako praca zawodowa, obowiązki gospodarsko-zawodowe i obowiązki społeczne". [21]

Czas wolny, to ta część czasu poza czasem pracy, która pozostaje do dyspozycji człowieka i może być przez niego wykorzystana na odpoczynek, rozrywkę, rozwój własnej osobowości, doskonalenie kwalifikacji zawodowych, działalność społeczną.

Zakres pojęcia czasu wolnego jest określany niejednolicie. Na ogół do czasu wolnego zalicza się nadwyżki pozostające z czasu poza pracą (szkołą), po odliczeniu nakładu czasu na czynności będące niezbędnym przedłużeniem zajęć zawodowych (np. dojazdy do pracy lub szkoły); dodatkowe zajęcia zarobkowe, zajęcia w gospodarstwie domowym.

Czas wolny jako zjawisko masowe jest właściwy dopiero współcześnie, wysoko zurbanizowanym społeczeństwom w ramach cywilizacji naukowo-technicznych.

W których stanowi rezultat panującej organizacji pracy i układu stosunków społecznych.

Głównymi czynnikami czasu wolnego są postęp techniczny, wzrost wydajności pracy i dalsze skracanie na jego podstawie - dnia pracy.

Czas wolny stanowi ważną dziedzinę działalności społecznej człowieka i przedmiot zainteresowania państwa i organizacji społecznych.

Problematyka czasu wolnego jest przedmiotem badań wielu socjologów, ekonomistów i pedagogów. W Polsce badania nad czasem wolnym są prowadzone przez wiele instytucji.

K. Czajkowski napisał "czas wolny dziecka to ten okres dnia, po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrabianie lekcji i niezbędne zajęcia domowe. Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie przyjęte obowiązki społeczne (np. spełnianie jakiś funkcji w organizacji harcerskiej, samorządzie szkolnym, świetlicy, domu kultury itp.) Czas wolny dzieci to czas, który może być przeznaczony na jego odpoczynek, rozrywkę i zaspokojenie osobistych zainteresowań."[13]

T. Wujek stwierdza "za czas wolny uczni należy uważać taki czas, który pozostaje mu po zaspokojeniu potrzeb organizmu, wypełnieniu obowiązków szkolnych i domowych, w którym może on wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem rozrywką i zaspokojeniem własnych zainteresowań."[21]

Czas wolny człowieka dorosłego, to coś zupełnie innego niż czas wolny dziecka.

Sytuacja społeczno - ekonomiczna dziecka jest inna niż dorosłego człowieka - bardzo się różni.

Dziecko cechuje brak doświadczeń życiowych i niedojrzałość psychiczna, co uzależnia je od dorosłych (rodziców, wychowawców).

Dzieci i młodzież nie mogą same organizować wolnego czasu według własnej woli, ponieważ za swoje działanie ponoszą ograniczoną odpowiedzialność prawną, lub nie ponoszą jej w ogóle. Czas wolny dziecka musi podlegać w bardzo dużym stopniu pewnym rygorom i racjom ustalonym przez dorosłych.

Jak już wspominałam czas ludzi dorosłych różni się od czasu wolnego dzieci, czas wolny od nauki nie jest równoznaczny z czasem wolnym od pracy ludzi dorosłych. Młodzież w czasie wolnym podejmuje mniej ról społecznych, są mniej odpowiedzialne, mniej poważnie traktowane.

Wybór czasu wolnego przez młodzież podlega wielu restrykcjom co wynika z zależności materialnej od dorosłych.

Dzieci i młodzież są też zależne od rad i zaleceń starszych. Mają większą wolność od ograniczeń społecznych i nakazów i mniejszą niezależność w podejmowaniu decyzji. Nawet zabawa to odpowiedzialny wybór formy spędzania czasu wolnego.

Cz. Skudlik uważa, że czas wolny dzieci i młodzieży jest związany z grupą jakościowo inną od dorosłych.

Organizatorzy czasu wolnego mają dwa zadania

- stwarzania możliwości wypoczynku rozrywki, rozwoju;

- ukierunkowanie potrzeb i ukształtowanie nawyków właściwego spędzania czasu wolnego.

Brak własnych doświadczeń warunkuje nie zawsze prawidłowy wybór między tym co dobre, a co złe - potrzeby dzieci nie są często akceptowane przez dorosłych. Rytm pracy i odpoczynku są inne. Różnicą jest też odmienność tendencji przyszłościowych, u dorosłych czas wolny będzie dłuższy - gdy czas pracy krótszy. Aby czas nauki dzieci i młodzieży uległ skróceniu ilość zajęć obowiązkowych musi wzrastać. [13]

Czas wolny dzieci i młodzieży występuje w 3 podstawowych kategoriach:

1. czas dyspozycyjny np.: czas wolny w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym;

2. czas na wpół wolny np.: udział w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym;

3.wczasowanie np.: spędzanie czasu wolnego na koloniach, zimowiskach, w innych placówkach wczasowych.

Czas wolny według Czajkowskiego rozpatrujemy w czterech aspektach, czyniących go zjawiskiem o charakterze społecznym, nadając mu właściwości środka wychowawczego.

Aspekty czasu wolnego: socjologiczno-ekonomiczny; higieniczno-zdrowotny; pedagogiczny i psychologiczny. [3]

1. Aspekt socjologiczno - ekonomiczny: czas wolny ułatwia kontakty i przeżycia społeczne. W dziecku budzą się potrzeby współdziałania z innymi, organizowania wspólnej zabawy i wypoczynku. Trzeba rezygnować z postaw egocentrycznych na rzecz wspólnego działania, poświęcenia, radości i wspólnych zainteresowań.

Dziecko czasu wolnego nie powinno spędzać w samotności, co przeciwdziała uspołecznieniu; uniemożliwiałoby to porównania własnego postępowania, własnych czynów z postępowaniem i czynami innych.

Jednostka w czasie współdziałania z innymi przeżywa osobiste radości własne szczęście i zadowolenie. Rola jaką dziecko odgrywa w zespole jest przyczyną dodatkowego zadowolenia i zaspokojenia potrzeby współdziałania z zespołem.

W czasie wolnym interes społeczny dominuje nad osobistym, włącza jednostkę w zespół, dziecko liczy się jako grupa.

Szczęście społeczne góruje nad indywidualnym; wspólny wypoczynek, zabawa współdziałanie w kołach zainteresowań, wycieczki. zbiórki harcerskie to podstawowe formy spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież - to wspaniała szkoła współżycia i współdziałania społecznego.

Ekonomiczny aspekt czasu wolnego w życiu najmłodszej grupy społecznej jest bardzo ważny.

Dla dzieci i młodzieży nauka i czas wolny stanowią swoistą jedność ekonomiczną. Szkoła za mało liczy się z ekonomicznymi przesłankami nauki. Psychofizyczne potrzeby organizmu dziecka wymagają odpowiedniego dawkowania wysiłku intelektualno - fizycznego, jaki nakłada szkoła.

Młody rozwijający się organizm musi otrzymywać odpowiednie dawki odpoczynku, odprężenia, nieliczenia się z siłami ucznia może przynieść fatalne wyniki (skutki).

Im sprawniej szkoła organizuje proces nauczania - tym lepiej wykorzystuje godziny lekcyjne, pobudzając aktywność umysłową dziecka, ma ono więcej czasu wolnego poza lekcjami. Sposób przeżywania przez uczniów lekcji decyduje o ilości pozalekcyjnego czasu wolnego. Ważna jest bardzo nie tylko ilość czasu wolnego, ale również warunki w jakim go spędzają dzieci.

Ekonomiczny aspekt polega na zapewnieniu odpowiedniej ilości czasu wolnego i

stworzeniu warunków sprzyjających należytemu wykorzystaniu tego czasu, planowym dostrzeganiu zależności i różnic ekonomicznych między czasem wolnym a nauką. Teoretycy zajmujący się tym aspektem czasu wolnego uważają iż w przyszłości powinien być w szkole

przedmiot, który by uczył jak należy planować, realizować i wykorzystywać czas wolny.

2. Aspekt psychologiczny: bogate i bardzo żywe jest życie psychiczne dzieci. Poszukują one ciągle nowych wrażeń; odkrywają, rozbudzają i rozwijają swoje zainteresowania poznanymi zjawiskami i rzeczami.

Dzieci rozwijają swoje zainteresowania i uzdolnienia; chłoną i są wrażliwe na wszystko co nowe.

Otoczenie musi zapewnić dzieciom odpowiednie warunki rozwoju życia wewnętrznego.

Dzieciom nie wystarcza nauka szkolna i związana z tym praca, potrzebuje ono samodzielnie w grupie rówieśniczej poszukiwać interesujących zjawisk, rzeczy. Dojrzewanie to odkrywanie i kształtowanie osobistych zainteresowań.

Czas wolny to źródło nowych przeżyć wywołujących żywe reakcje (poczucie zadowolenia, szczęścia, radości).

Nauka szkolna nie zawsze zapewnia dziecku dostateczne odprężenie, zwolnienie napięcia psychicznego powodowanego dużym wysiłkiem intelektualnym. Nauka jest bowiem niełatwym obowiązkiem.

Osobowość dzieci jest przekształcana i wzbogacana w czasie pozalekcyjnym; dziecko ujawnia swoje poglądy, które urzeczywistniają w zabawie i rozrywce. Czas wolny daje do tego więcej okazji. Ujawniają się zainteresowania, dziecko kształtuje je i rozwija.

Uczeń często w szkole nie przejawia żywych zainteresowań, ujawnia je chętnie w czasie pozalekcyjnym, pasjonuje się wieloma sprawami nie dostrzeganymi w szkole.

Dzieci i młodzież w czasie wolnym zajmują się tym: co nie jest im obojętne, co je zaciekawia, czym się interesują z własnej woli, a nie z obowiązku. Ujawniają się wtedy uzdolnienia i zdolności dzieci, co ułatwia ciekawsze zorganizowanie tego czasu.

W czasie zajęć pozaszkolnych wielu uczniów odkrywa siebie, czas wolny może wpływać również na temperament jednostki. Radosna, wesoła atmosfera sprawia, że melancholik lub flegmatyk ożywiają się. Cholerycy czy sangwinicy natomiast uczą się zdyscyplinowania, planowości gry i zabawy (ułatwia im opanowanie nadmiernego temperamentu).

Czas wolny i sposób jego spędzania wyraźnie wpływa na charakter dzieci i młodzieży. Dzieci wyzbywają się ujemnych cech charakteru (bojaźliwość, lenistwo, niezaradność) lub wyraźnie je osłabiają przez udział we wspólnej zabawie. Różnorodne zajęcia w czasie wolnym bardzo sprzyjają wytwarzaniu się pozytywnych cech charakteru (koleżeńskość, uprzejmość, serdeczny stosunek do innych).

W zabawie najwyraźniej ujawnia się charakter dziecka - w swobodnej, nieskrępowanej atmosferze czasu wolnego.

Pełne życie psychiczne, wzbogacane elementami intelektualnie - naukowymi, dostarczanymi przez szkołę i elementami wypoczynkowo - zabawowymi w czasie wolnym, w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych - może kształtować pełną osobowość dzieci i młodzieży[3].

3. Aspekt higieniczno zdrowotny: czas wolny jest niezbędny jako zabezpieczenie młodego organizmu przed nadmiernym obciążeniem obowiązkami i zadaniami szkolnymi, spełnia profilaktyczną rolę ochrony zdrowia dzieci i młodzieży.

Podczas pracy umysłowej w tkankach zachodzą złożone procesy biologiczne, powodujące

Intensywne zużywanie materiałów odżywczych, niezbędnych przy wytwarzaniu energii w ustroju. Zmęczenie atakuje ośrodki nerwowe, regulujące funkcje organizmu.

"Zjawisko zmęczenia spowodowane jest zwolnieniem normalnego przebiegu reakcji chemicznych w ustroju oraz zakłóceniami w transporcie produktów pośrednich przez krwioobieg"[3].

Bardzo niebezpieczny dla organizmu dzieci i młodzieży jest hałas (w takim natężeniu nieznany poprzednim pokoleniom).Hałas wywołuje poważne zaburzenia w układzie nerwowym i osłabia odporność na czynniki chorobotwórcze. Hałas wywołuje nadmierne wydzielanie soków żołądkowych i co za tym idzie chorobę wrzodową, zaburzenia układu krwionośnego, nerwice lękowe.

Omawiając ten aspekt czasu wolnego nie można pominąć stresu. Chodzi o czynniki niekorzystne dla organizmu, o szkodliwe bodźce wprowadzające jednostkę w stan napięcia nerwowego, zmartwienie, niepokój. Wywołuje to stan stresowy zwany przez H. Selye stresorami [17].

Szkoła to jaskinia bodźców stresowych, hałas wytwarzany przez dziecięce gardła, krótkie przerwy międzylekcyjne, długie siedzenie w niewygodnej ławce obciążenie pracami domowymi; jeżeli dodamy jeszcze złe warunki domowe, wzrastającą ilość środków audiowizualnych (video, komputer), brak terenów rekreacyjnych na osiedlu, złą atmosferę rodzinną (niespokojną) - są to bardzo niekorzystne warunki higieniczno - zdrowotne dla dzieci i młodzieży.

W obecnych czasach musimy kłaść naciski na walory higieniczno - zdrowotne czasu wolnego.

Najważniejsze walory to:

- odprężenie psychofizyczne organizmu, czas pozaszkolny wolny od wysiłku intelektualnego;

- duży zasób zdrowego świeżego powietrza, w którym spędzamy czas wolny;

- ruch fizyczny, rozwijanie układu mięśniowo - kostnego, rozwijanie sprawności fizycznej, regulowanie wadliwej przemiany materii, dodatni wpływ na psychikę dziecka;

- zabawa i radość, korzystny wpływ na samopoczucie fizyczne i żywotność.

Myśląc o higieniczno - zdrowotnych walorach czasu wolnego nie zapominajmy, że niezbędne do ich pełnego wykorzystania jest systematyczne i właściwe odżywianie. Musi ono odpowiadać normom jakościowym i ilościowym, oraz spełniać wymagania organizacyjno - higieniczne. Dzieci i młodzież muszą spożywać regularne posiłki - odchylenia będą źródłem zmęczenia i wyczerpania psycho - fizycznego.

4. Aspekt pedagogiczny: wartość pedagogiczna czasu wolnego polega na tym, ze istnieją sytuacje gdzie inicjatywę przejawiają dzieci. Aktywność i umiejętność organizowania sobie zajęć poza program.

Czas wolny to możliwość przejawiania własnej inicjatywy i samodzielności. Dobrze jak projektantami czasu wolnego są dzieci i młodzież.

Dodatnim elementem czasu wolnego jest samowychowanie, stałe podnoszenie swoich umiejętności i doskonalenie ich.

Samodzielne wykorzystanie czasu wolnego daje poczucie swobody, rozwinięcia własnej inicjatywy. Różnorodne formy spędzania czasu wolnego stanowią doskonałą szkołę, która uczy techniki gospodarowania czasem wolnym, kształtują umiejętność wypoczywania.

Dzięki walorom pedagogicznym czas wolny staje się dziedziną zabawy i radości życia, w której młodzież i dzieci poszukują nowych i lepszych metod i form spędzania i organizowania zajęć rekreacyjnych [3].